Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова



Pdf көрінісі
бет77/164
Дата21.12.2022
өлшемі1.92 Mb.
#467683
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   164
Ахтаева

Басқару іс-әрекетіндегі жалпы және арнайы қабілеттер 
 
Басқару қабілеттерінің үшінші санаты құрылымдық-психо-
логиялық көрсеткіш бойынша психологияда қолданған қабілет-
терді жалпыға және арнайыға бөлуді көрсете отырып анықта-
лады. Арнайы қабілеттер ұғымы екі жоспарда қарастырылады. 
Басқару іс-әрекетінің тиімділігіне ықпал ететін жалпы қа-
білеттерге интеллект, креативтілік, оқыту, рефлексивтілік, бел-
сенділік, өзін-өзі реттеу жатқызылады. 
Басқару іс-әрекеті жетекшінің жалпы қабілеттерінің даму 
шамасына байланысты табыстылығының өзіндік қисық сызықты 
тәуелділігі бар. Бұл факт интеллектіге, рефлексивтілікке және 
креативтілікке қатыстылығы эксперименталды түрде дәлелден-
ген. Оқытулық қабілетке қатысты мәліметтер қазірше жоқ. Бірақ 
мұнда жағдай осыған ұқсас болуға тиіс. Нашар оқыту басқару 
іс-әрекетінің негативтік факторы болып табылады, бірақ жақсы 
оқыту да басқару тиімділігіне оң ықпал етпейді. Басқару іс-
әрекетінің репродуктивтік стратегиялары күшейе түседі. Оның 
жоғары сенімділігін қамтамасыз ете отырып, олар өнімді стиль-
ге қарағанда, максималды нәтижелер бермейді. Сонымен қатар 


220 
тым жоғары оқытулық іс-әрекеттің тәуекелділігін арттырады 
және тұрақты эксперименттеу, неге үйренгенін бірден сынауға 
ұмтылу үшін алғышарт бола отырып, оның сапалық көрсеткіш-
терін төмендетеді [12, 13, 14]. 
Арнайы қабілеттер басқару іс-әрекетінің табыстылығымен 
тура тәуелділікпен байланысқан. Арнайы қабілеттер неғұрлым 
жоғары дамыған сайын, барлық тең жағдайларда іс-әрекет тиім-
ділігінің көрсеткіштері соғұрлым жоғары болады. Мысалы, ұзақ 
мерзімді ес (кәсіби тәжірибенің психологиялық негізі) және 
оперативтік ес (жедел басқарудың функцияларын жүзеге асыру 
негізі) жетекші іс-әрекетінің объективті шарттары болып табы-
лады. Ойлау қабілеттерінің басқару іс-әрекетінің табыстылығы-
мен тікелей, тура байланысы да сондай-ақ айқын. Дәл осындай 
рөлді перцептивтік, еріктік, аттенциялық (зейіннің дамуы), има-
жинативтік (қиялдың дамуы) қабілеттер де атқарады. 
Келесі жағдайды да ескеру қажет. Негізгі психикалық про-
цестер мен функциялар басқару іс-әрекетінде өзіндік байқалу-
лары және қырларымен көріне отырып, өзіндік қасиетке ие 
болады. Қабылдау процесі үшін – бұл олардағы әлеуметтік 
перцепцияның айрықша рөлі, ойлау процестері үшін бұл прак-
тикалық ойлау. Демек, басқару іс-әрекетінде жеке қабілеттер де 
өзінің негізгі екі аспектісінде болады: қандайда бір психикалық 
процестер мен функциялардың даму деңгейі ретінде және 
сапалы өзіндік нақты басқару іс-әрекетінің компоненттері үшін 
ең қанықты спецификалық ретінде. 
Жетекшіге жоғары дамыған, бірақ абстрактілі теориялық 
ойлауды емес, орташа практикалық ойлауды және «өткір әрі да-
мыған» емес, дамыған әлеуметтік қабылдауды, әлеуметтік пер-
цепциялы қабілетті игергені жөн. 
Психика негізгі үш шағын жүйеден тұрады: когнитивтік, 
реттеулік және коммуникативтік. Басқару іс-әрекетінде бай-
қалатын жекелеген қабілеттер, тиісінше, когнитивтік, реттеулік 
және коммуникативтік топтарға бөлінеді.
Когнитивтік – бұл жекелеген негізгі психикалық процестер 
мен функциялардың қасиеті.
Реттеулік шағын жүйеге тиесілі процестердің барлығында 
байқалулардың жеке шамасы бар. Сондықтан мақсат түзу, бол-


221 
жау, шешім қабылдау, өзін-өзі бақылау қабілеттері айқындала 
түседі. Басқару және психикалық іс-әрекеттің өзінің құрылысы 
мен ұйымдастырылуының байланысы бұл қабілеттердің құра-
мының әлдеқайда жалпы қабілеттерден және жоғарыда сипат-
талған іс-әрекет бойынша атап көрсетілетін әлдеқайда жалпы 
қабілеттерден байқалады. 
Психикалық та, басқару іс-әрекеті де ұқсас механизмдер мен 
процестерге негізделеді, олардың қалыптасуының жоғары дең-
гейін талап етеді және тиісті реттеулік қабілеттердің болуын 
білдіреді. Аталған қабілеттерден басқа, бұл әлдеқайда инте-
гралды реттеулік-когнитивтік қабілет болып табылатын белгісіз-
дікке толеранттылық. 
Коммуникативтік шағын құрамына кіретін және оның қыз-
мет етуін қамтамасыз ететін процестер, сондай-ақ айқындалу-
дың, қалыптасудың жеке шамасына ие болады. Бұл эмпатия, 
аттракция, идентификация, сөз туғызу, т.б. процестер. Коммуни-
кативтік қабілеттер деңгейіндегі айырмашылықтар осы процес-
тердің қалыптасу шамасына тәуелді болады. 
Психика құрылымына негізделген өзіндік реттеулік және 
коммуникативтік қабілеттер қабілеттің жалпы жүйесін олар- 
дың тағы бір типімен толықтыруды талап етеді. Олар жекелерге, 
арнайыларға қарағанда әлдеқайда интегративті, бірақ бір мез-
гілде жалпыларға – интеллектіге, креативтілікке, т.б. қараған- 
да азырақ қорытылған болып табылады. Қабілеттердің пси-
хологиялық құрылымында жалпы қабілеттер макродеңгейді, ал 
жеке, арнайы қабілеттер микродеңгейді құрайды. Олардың 
арасында орналасқан мезодеңгейді интегралдық қабілеттер 
алады. 
Қабілеттердің психологиялық құрылымы: 
Макродеңгей 
Жалпы қабілеттер 
Мезодеңгей 
Интегралдық қабілеттер 
Микродеңгей 
Арнайы қабілеттер 
Басқару іс-әрекетінің табиғаты үшін орталық, өтпелі деңгей 
ең маңызды және өзіндік қасиетке ие. Оның құрамына кіретін 
қабілеттер негізгі басқару функцияларына (мақсат түзуге, жос-
парлауға, т.б.) теңдес. 


222 
Басқару іс-әрекетін жүзеге асырудың көптеген алуан түрлі 
тәсілдеріне ие – ол поливариантты. Бұл жетекшіліктің бірнеше 
негізгі стильдері бар екендігінен байқалады. Әртүрлі стильдер 
қабілеттердің әртүрлі сабақтастығының болуын білдіреді. Ал 
жеке симптомдық кешендердің айырмашылығы тұлғалық қабі-
леттер құрылымына қатысты өтемдік (компенсаторлық) функ-
циялар атқаратын жетекшілік стилін анықтайды. Жетекші таң-
дап алған белгілі бір стиль оған өзінің жеке тұлғасының күшті 
жағына сүйенуге, ал әлсіз жақтарын «кері итеруге» мүмкіндік 
береді. Жетекшіліктің әртүрлі стильдерінің болуы адами жеке-
ліктердің алуан түрлілігінің және басқару қабілеттерінің 
вариативтілігінің нәтижесі болып табылады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   164




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет