Негізгі бөлім жобалық талдаудың концептуалды негіздері

1. ЖОБАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Жобаны маркетингтік талдау

1.2 Техникалық талдау

1.3 Қаржылық талдау

1.4 Экономикалык талдау

1.5 Институцноналдық талдау

1.6 Тәуекелді талдау

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.

Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.

Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.

Менің бақылау жұмысымның басты мақсаты – жобалық талдаудың концептуалды негіздерін ғылыми теориялық тұрғыдан зерделеу.

Осыдан келіп, бақылау жұмысының негізгі міндеттері туындайды:

- Жобалық талдауды маркетингтік тұрғыдан қарастыру;

- Жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;

- Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау;

- Жобаның институцноналдық талдау жолдарын көрсету

- Жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.

Бақылау жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. ЖОБАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ НЕГІЗДЕРІ

1. 
   Жобаны маркетингтік талдау
   

Маркетингтік талдауда да, тұтынушыпар мен бәсекелестерді талдау болуы қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың сұранымын, нарықтың потенциалды сегменттері мен сатып алу процесінің сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған әсер ететін институционалды шектеулер мен нарық құрылымының шеңберінде негізгі бәсекелестерін талдау керек. Маркетинггік талдау нәтижесінің негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол жоспарда өнімді әзірлеу стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы мен өтуі анықталуы тиіс. Бұл «аралас маркетинг» элементтері тұтасқа бірігіп, нарықта өнімге неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек. Маркетингтік жоспар фирманың басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және фирма қызметінің ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау аспектілерін есепке алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше бәсекелестерінің әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне тигізетін әсерін болжау керек.

Маркетингтік талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін азайтады.

Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйісуі келесі блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде көрсетілген блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.

Потенциалды сатып алушы кім? Өнімді сатып алу себептері қандай? Сатып алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға болады?

2. 
   Техникалық талдау
   

Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:

• 
  жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін технологияларды анықтау;
  
• 
  жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
  
• 
  жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру;
  

1) технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни стандартты болу керек;

2) технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы керек.

Егер өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:

• 
  шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
  
• 
  технологиялық «ноу-хауды» іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
  
• 
  «Turn-kеу» - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті қалыптастыру;
  
• 
  «Рrоduct-in-hand» - «turn-kеу» + кәсіпорынның қажетті дайын өнім шығарғанға дейін персоналды оқыту;
  
• 
  өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
  
• 
  шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау ережесі кейбір альтернативті технологияларды кешендік талдауды және қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты таңдауды қарастырады.
  

1. 
   Сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану (нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
   
2. 
   Шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны қанша, олардың өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың сапасы, шикізатты басқа тұтынушылардың саны қанша, шикізаттың құны, жеткізудің әдісі мен құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
   
3. 
   Коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
   
4. 
   Технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар екендігіне көз жеткізу керек.
   
5. 
   Ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
   
6. 
   Технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура, ылғалдылық, т.с.с.).
   
7. 
   Жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу үшін уақыттың керектігі.
   
8. 
   Экология мен қауіпсіздік.
   
9. 
   Капиталдық және өндірістік шығындары.
   

Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:

мұндағы ω – жеке критерийдің салмағы, G_k – жеке критерийдің шамасы.

Критерийдің жоғарғы мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бірдей дерлік, бірақ D басымырақ.

3. 
   Қаржылық талдау
   

Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:

1. 
   Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
   

2. 
   Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
   

3. 
   Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
   
4. 
   Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
   

5. 
   Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
   

Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру керек.

Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін) бөлінуін қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.

Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:

• 
  жоба бойынша кэсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
  
• 
  инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу (және ары қарайғы ізденіс);
  
• 
  инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын бағалау;
  
• 
  жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
  
• 
  жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы;
  

4. 
   Экономикалык талдау
   

Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік байлығын ұлғайтуға әсер етуін бағалаудан тұрады.

Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайын. С деген компания кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:

• компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйым сатсын;

• импортталатын қосалқы элементтерді де компанияға мемлекет халықаралық бағалардан төмен сатсын;

• кәсіпорын өзінің жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік стандартының деңгейінде төлесін;

• нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төмен бағамен сатады.

Міндет – мемлекеттің осындай жобаны іске асырудан табатын пайдасын төменде көрсетілген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:

• 
  комианияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарларды еркін бағамен сатып алу;
  
• 
  ұқсас тауарларды шетелден сатып алу.
  

Егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болса да, экономикалық үлес өте сирек бағаланады. Сондықтан да ірі инвестициялық жобалар үшін олардың қаржылық тиімділігінен гөрі, экономикалық тиімділігі мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан. Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау бойынша іске асуы мүмкін.

/ қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейді. Мысалы:

Мемлекеттің мақсаттары Мақсаттың салмағы

Қатты валютаның ағылуы 0,30

Қатты валютаның үнемделуі 0,20

Жергілікті нарықта өнімнің көбеюі 0,15

Аумақтарды дамыту 0,15

Барлығы 1,00

2 қадам. Альтернативті жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшін сандық өлшемін анықтайды (абсолютті мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендік (комплекстік) критерийдің салмақталған мәнін есептейді:

G₀ = 0,3 • ω₁ + 0,2 • ω₂+ 0,15 • ω₃+ 0,2 • ω₄ +0,15 ω₅ .

3 қадам. Үздік вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум критерийі бойынша жүргізіледі.

Экономикалық тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, ішкі бағамен және мемлекеттің айырықша ерекшелігі болып табылатын және әлемдік бағалармен және қағидалармен сәйкес келмейтін тағы басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады.

Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге ие:

1. 
   қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
   

1. 
   экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың жаңа жіктелуін жасау;
   
2. 
   қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне байланысты);
   
3. 
   ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа мүмкіндіктердің құнын бағалау;
   
4. 
   ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау (өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);
   

Ішкі факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша жүреді.

• 
  1. Өндірістік менеджмент мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар болуы кез келген, тіпті жақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі.
  

3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлімі неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорындарда тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаны басқаруды дербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпаумыз керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық басқару құрылымына тұтас өту керек.

Сыртқы факторларды талдағанда негізгі басымдылықтар келесі аспектімен шарттасылған.

1. Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар бөлінеді:

• 
  тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттау шарттары;
  
• 
  шетелдік инвесторлар үшін құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкіндіктері;
  
• 
  еңбек туралы заңдар;
  
• 
  қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;
  
• 
  бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.
  

1.6 Тәуекелді талдау

Жобаны іске асыру процесінде келесі элементтер өзгеріске ұшырауға бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудің құны, сатудың құны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.

1. 
   Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.
   
2. 
   Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізеді.
   
3. 
   Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
   

• 
  базалық;
  
• 
  белсендігі неғұрлым төмен;
  
• 
  белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).
  

ҚОРЫТЫНДЫ

Инвестициядан туындайтын жалпы ақшалай ағым қаржылық феноменді есепке ала отырып, оның (инвестицияның) шамасын жабатын болса, жоба қаржылық критерийлер тұрғысынан қабылданады.

Экономикалық талдау әдетте мемлекеттің тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мағыналы міндетті шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобаларға жүргізіледі. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзірлеп, инвесторды өз бетімен тартса, онда бұл істің нәтижесінде жобаға қатысушыларының жалпы ұтысы негізделеді, ең алдымен жобаға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшін.

Жобаның өтелімділігін бағалау кезіндегі инфляцияны есепке алу мәселесі қарама-қайшылықты болып келеді. Әрине, уақытта өріс алған ақша ағымдарын ақшаның сатып алушылық қабілетінің өзгеруіне байланысты қайта санау керек. Сонымен қатар инвестициялық жобаның тиімділігі туралы соңғы қорытынды инфляциялық әсерді ескерусіз жасалуы мүмкін.

Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнес жоспар түрінде толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр бойынша, жоғарыда берілген сұрақтар көрсетіледі. Бизнес-жоспардың өмірдің барлық жағдайына арналған стандарттары жоқ екенін де ескеру керек. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бірінші кезекте жобаның болашақтағы жағдайын шешетін инвестициялық іскерліктің талаптарын қанағаттандыру керек.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

2. Дүйсенбаев К.Ш. ж.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы / Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.- Алматы: Экономика, 2001.- 330 б.

3. Зейнелғабдин А. Экономиканың нақты секторын қабылдау// Егемен Қазақстан.- 2002.- 6 сәуір.- Б.2

4. Қазақстан: Ұлттық энциклопедия.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004.- 696 б.