Нұсқаулар 050731 «Өмір тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау»

Павлодар мемлекеттік университеті

050731 «Өмір тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығы студенттеріне арналған

Кереку

2008

ББК 68.9я7

Ө-44
С. Торайғыров атындағы ПМУ СҚФ-нің оқу кенесімен ұсыңылған
Рецензент:

Сақанов Қ.Т. – техника ғылымдарының кандидаты, ПМУ профессоры

Ө-44 Өмір тіршілік қауіпсіздік негізі: тәжірибелік жұмыстар істеуіне әдістемелі нұсқаулар/ құрастырған Б. З. Омарова. – Павлодар: Кереку, 2008. – 35 б.

Әдістемелік нұсқау барлық оқу түрінің «ӨТҚжҚОҚ» мамандығы студентеріне арналған.

Әдістемелік нұсқау жоғарғы оқу орындарының студентеріне және де оқырмандардың кең көлеміне ұсынылады.

УДК 305. 58(07)

ББК 68.9 я7

© Омарова Б.З., 2008

© С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2008

Кіріспе
Курстың мақсаты:

Төмендегілер үшін қажет келешек мамандарды теориялық білім мен тәжірибелік дағдымен қамтамасыздандыру:

- өмірге қауіпсіз ортаны қалыптастыру;

- жаңа техника мен техникалық процестерді қазіргі заман қауіпсіздігінің және оның объектілерді шаруашыландыру функционалдіқ және техникалық жүйелердің тұрақтылығын ескере отырып эксплуатациясына талаптарына сәйкес жобалау;

- халықтық және шаруашыландыру объектілердің өндірістік қызметшілерін қорғау мүмкін болатын зардаптардан, апаттардан шартты төтенше жағдайды дурыс шешімдер қабылдау, оларды болжау.

Пәңнін мәселелері:

- студенттерді бейбітшілік және соғыс уақытында төтенше жағдайларында әрекет жасауға, халықты қорғау әдістеріне, апат зардаптарын жою кезінде құтқару және басқа асығыс жұмыстарын өткізудің ұйымдастыру негіздеріне үйрету және қазіргі заман әдістерін қолдану;

- қираған ошағын сипаттау;

- құтқару және басқа асығыс жұмыстарын ұйымдастырудың негіздерін анықтау;

- халықты төтенше жағдай зардаптарынан қорғау және алдын алу әдістеріне сипаттама беру;

- радиациялық және химиялық барлау құралдарын танып білу, олармен жұмыс істеуге үйрету;

- қызметкерлердің және жұмыскерлердің инженерлік қорғау негіздерін, шаруашыландыру объектілердің өндірістік іс-әрекетін танып білу.

Пререквизиттер

«Өмір тіршілік қауіпсіздік негізі» пәнінің программасы «Физика», «Химия», «Экология» пәндерінің базасына негізділеді.

Материалдың қамтамасыздандыру - анықтама кестелер.

Әдебиет [3], [5], [6]
Жоспар:

1. 
   Ұйымдық - әдістемелік нұсқаулар;
   
2. 
   Радиациялық қорғау режимінің қысқаша сипаттамасы;
   
3. 
   Қорғау режимдердің әрекетіне кіру мен тандау реті;
   
4. 
   Ошақ көзінде құтқару және басқалар тығыз жұмыстар (ҚжБТЖ) жүру уақытында НФ жеке бөлімдердің қорғау режимдері;
   
5. 
   Радиациялық зақымдану (РЗ) кезінде объектердің жұмыс режимдерін есептеу;
   
6. 
   Дозиметриялық бақылау
   

Сабақты өткізу үшін топ «Анықтамалық кесте» оқулығымен қамтамасыз етіледі.

Т.Ж. кезінде өндірістік объект әрекетінің режимін есеп жолымен 1, 2, 4 кестелерін қолданып анықтайды.

Жұмыскерлер мен қызметкерлерді және жұмыссыз қызметкерлерді қорғау үшін радиациялық қорғаныс үшін типтік режимдер қарастырылған. Радиация деңгейі мен қорғаныс шарттарын ғана біліп, олар оперативті режимін орналастыра алады.

Радиациялық қорғаныс үшін 7 типтік режим (К_әлс – әлсіреу коэффициенті) жасалған.

№ 1-3 типтік режимдер жұмыс істемейтің халыққа жасалған:

1. 
   ағаш үйлерде тұратын К_әлс = 2 мен және радиациялыққа қарсы пана жер (РҚПЖ) қорғау үшін К_әлс=50 мен (К_әлс – әлсіреу коэффициенті );
   
2. 
   тас үйлерде К_әлс = 10 және (РҚПЖ-дын) К_әлс = 50%;
   
3. 
   көп қабатты тас үйлерде К_әлс = 20 және (РҚПЖ) К_әлс = 200...400
   

1. 
   деңгей-радиацияға қарсы бөлмеде халықтың қорғануы, бірақ тәуліктің соңында қысқаша уақытқа шығуы;
   
2. 
   деңгей радиацияға қарсы бөлмеде халықты қорғауды және үйлерде болуы, сонымен қатар қысқаша уақытта ашық жерге шығу;
   
3. 
   деңгей халықтың үйлерде тұруы, бірақ тәулік бойынша ашық жерге шығуды қысқарту.
   

№ 4-7 типтін режимі жұмысшылар мен қызметкерлерді халық шаруашылығының объекті (ХШО) өндірістік ғимараттарда жұмыстары кезінде қорғауға арналған, 10-12 сағ тәулікте және бірінші алмаста немесе екінші алмаста тұру мен қорғау шаралары.

4. 
   ағаш үйлерде К_әлс=2 және (РҚПЖ) К_әлс = 20...50;
   
5. 
   тасты үйлерде К_әлс=10 және (РҚПЖ) К_әлс = 50...100;
   
6. 
   тасты үйлерде К_әлс=10 және (РҚПЖ) К_әлс = 100...200;
   
7. 
   тасты үйлерде К_әлс=10 және баспана К_әлс = 1000 және көбірек.
   

1. 
   деңгей – (РҚПЖ) – да қорғану және жұмыс істеуді қою;
   
2. 
   деңгей - өндірістің ғимаратты смена бойынша жұмыс істеп, бос уақытта демалу;
   
3. 
   деңгей – ғимараттарда сменалық жұмыс әстеп, бірақ бос уақытта демалып 1 - 2 сағат тәулікте.
   

1 мысал: Жергілікті халықтың радиациялық қорғау режимін анықтап, егер радиация деңгейі 1 сағаттан кейін улы зат 240 р/сағ болса және халық ағаш үйлерде тұрса, онда қорғау үшін радиацияға қарсы бөлмеде К_әлс = 40-50 қолданады.

2 мысал: Өндірістік объектіде жұмыскерлер мен қызметкерлердің қорғау режимін анықтап, ал егер завод территориясында 2 сағаттан кейін радиация деңгейінде болса, онда улы зат 130 р/с болады.

Жұмыскерлер мен қызметкерлер тасты үйлерде тұрса К_әлс = 10, К_әлс = 7 өндірістін ғимараттарында жұмыс істегенде онда оларды қорғау үшін К_әлс = 1000 қолданды.

Бірінші сменаның жұмыс уақыты 2 сағатқа тең.

Келесі сменалардың жұмыс істеу уақыты 16 графигі арқылы анықталады.

Режим таңдау түрлері алдынғы мөлшерің таңдау сияқты болады.

Жұмыстың мөлшерің есептеп жүргізу тізбегі:

1. 
   объектің жұмыс істеу мөлшерің есептеу үшін, радиациялық деңгейдің дискреттік мәндері орнатылады: 25, 50, 80, 140, 180, 240, 300, 400, 500, 600, 800, 1000, 2000, 2500, 3000 р/с және т.б. максималді мәнге дейін;
   
2. 
   графикпен жұмыс істеу үшін үлкен шамаға қатынасты анықтаймыз
   

à (1.1)

Өндірістік процесте болатын үзілістер объект үшін, есептеу 1-ші сменаның жұмыс ұзақтығын анықтаудан басталады. Жұмыс ұзақтығын тип деп аламыз, t_p1 = t_pmin.

Бұдан кейін 16 қойылым бойынша t_p және a сәйкес, 1-ші сменаның жұмыс басталуы анықталады.

Егер t_i1<1÷ болса, онда 1-ші сменаның жұмыс басы t_i1=1÷ деп алынады. Егер өндірістік процесті үзу мүмкін болмаса, онда 1-ші сменаның жұмыс басталу уақыты t_i1, объект территориясының радиациялық заттармен зақымдану уақытына сәйкес болады, t_i1= t_caa.

Заңымдану уақытын келесі формуламен анықтаймыз
t_caa=R_x /ν_n.a.+t_aui (1.2)
R_x – жарылыс орталығынан объектке дейінгі қашықтық,км;

ν_n.a – орташа желдін жылдамдығы, км/сағ;

t_aui – РЗ-ң бұлттан түсу уақыты, сағат.

1. 
   2 - ші сменаның жұмыс уақыты анықталады t_i2 = t_i1+t_D1 16 кесте қосымшасы бойынша t_i2 және а бойынша 2-ші сменаның жұмыс ұзақтығы анықталады;
   
2. 
   3 - ші смена үшін, сменаның жұмыс уақыты t_i3 = t_i2+t_D2, сменаның жұмыс уақытын t_D3 және à графигінде табамыз;
   
3. 
   әр бір сменаға сәулену дозасы анықталады. Егер жұмыс уақыты есептеу уақытынан аз болса , онда есептеу уақытында Ä=Ä_óñò жұмыс істейтін сменалардың дозасы келесі формула бойынша анықталады
   

Ä= (1.3)

3 есеп: Цехтың жұмыс істеу режимін есепте, егер радиация деңгейі 1 сағаттан кейін ула заттар P₁=200ð/÷, Ä_óñò=25·Ð_1, Ê_îñë=7, t_Pmin=2 сағ, t_Pmax=12 сағ, N=3 қысқартылған сменалар. Өндірістік процесте үзілістер болу мүмкін.

Сәулелену бақылауы мен радиоактивті ластау бақылауынан құралады. Сәулелену бақылауы жеке және топтық сәулеленуге бөлінеді.

1 кесте - Сәулеленудің қалдық өлшемің әуелді адамның жұмыс істеу деңгейінің категориясы:

Жұмыс істеуінің категориясы	Бірнеше күннін ішінде берілген сәулелену өлшемі
	4	30
Толық жұмыс істеу мүмкіншілігі	50 дейін	100 дейін
Жұмыс істеу мүмкіншілігі сақталады	150 дейін	250 дейін
Жұмыс істеу мүмкіншілігі кемітілген	250 дейін	400 дейін
Жұмыс істеу мүмкіншілігі біршама кемілтілген	250 көбірек	400 көбірек

Анықтама: сәулелену өлшемінің қалдығы – бұл берілген мерзімде организмда қалыпқа келмейді, сәуленуден кейін өткен уақытқа байланысты.

Халықтың сәулелену өлшемі Р мына формула бойынша есептеледі

Ä = (1.4)
мұнда Ò – сәуленудің жалғасуы, сағ;
Ð_ñð= (1.5)

мұнда n - өлшеу саны.

Радиоактивті жарақаттың дәрежесін және сәулелену күшін анықтау үшін ДП -5 құралын қолданады. Өлшеу бірлігі мР/ч (адам, техника, киім).

Судың және тағамның радиациялық зақымдану деңгейі Ки/кг, Ки/л удельді активті бірлігінде лабороторияларда анықталады.
2 кесте - Су мен тағамның және кейбір объектілердің зақымданудың қауіпсіз деңгейі (1 тәулікке дейін)

Өнімнің, объектінің аталуы	Сәулелену дозасы, мР/с
Техника мен автокөлік	200
Ғимараттың ішінде	100
Сыртында	500
Ауланың жолдары	1000
Жануарлардың терісі	100
Противогаздың беткі жаты	10
Ішкі киім	20
Киім, аяқ киім, құралдар	30
Адам денесінің терісі	20
Жеке қорғану құралдары	30
Шелек	4
Шикі балық (1кг), нан, пісірілген тамақ	1,5

Егер залану деңгейі бекітілген деңгейден көп болса, онда зарасыздандыру керек.

Бақылау жалпы және таңдаулы болу мүмкін (адамдар мен техника 100%, үлкен зақымдануға қауіпті адамдар және техниканың жартысы мен 1/3 бөлігі).

Химиялық бақылау жеке қорғану құралдарын, техниканы, тағамдарды, суды, ауаны улы заттардан және ӘКУЗ зарасыздандану деңгейін анықтау үшін қолданылады.

Химиялық зақым ошағында адамдарды қорғау мен объектінің жұмыс режимі орнатылады.

Химиялық зақымдану ошағы пайда болғаннан кейін, сонымен қатар пен техниканың химиялық зақымдану ошағынан және химиялық зақымданған зоналардан шыққан кезде химиялық бақылау өте тез іске асырылу керек.

Зоман, иприт түрдегі улану заттарында жаппай бақылау іске асырады. Лабораториялық анализ бен пробаларды алу негізінде тағамдарда, суда, өнімдерде улы заттар анықталады.
3 кесте-Нашарлау радиацияның орташа мағынаның коэффициентері (K)

Үйлер (орнату, жол күәлігі)	Далаға шығатын әйнек, 15-30м	Далаға шығатын әйнек, 30-60м	Әйнектердің алдында көлем созілуі 100-150 м
1	2	3	4
Өндірісті бір қабатты үйлер	7	7	7
Өндірісті және әкімшілік үйлер үлкен әйнек көлемімен: 1 қабат 2 қабат 3 қабат	6 5 7,5 6	6 5 7,5 6	6 5 7,5 6
Бір қабатты тас құрылыстары 1-ші қабат подвал	13 13 50	12 12 46	10 10 37
Екі қабатты тас құрылыстары 1-ші қабат 2-ші қабат подвал	20 21 19 130	18 19 17 120	15 15 14 100

3 кестенің жалғасы

1	2	3	4
Үш қабатты тас құрылыстары 1-ші қабат 2-ші қабат 3-ші қабат подвал	33 26 14 30 600	27 23 33 27 500	20 17 26 20 400
Бес қабатты тас құрылыстары 1-ші қабат 2-ші қабат 3-ші қабат 4-ші қабат 5-ші қабат подвал	50 26 50 68 75 38 600	42 24 41 54 57 33 500	27 18 27 33 34 24 400
Тесікті жабу	40-50	40-50	40-50
Радиацияға қарсы үлгілі пана	150-500	150-500	150-500
Көліктер, автобустар, троллейбустар, трамвайлар	2	2	2
Жүк вагондар	2	2	2
Жолаушылар вагоны	3	3	3
Бронетранспортерлердін, бульдозерлердін кабиналары	4	4	4

Ескертпе: Сызылған мағына К бүкіл үйлерге орташа болады (подвалдарда болғызбау).

4 кесте-Жеке оқыту құрамының радиоактивтік есеп журналы

1999 ж. маусымның «М» объекті отрядының 1-ші құтқару командасы

Қолы: Петров дозиметрисі

Қолы: 1-ші команданың командиры Зубов
5 кесте-Жердегі ядерлік жарылыстары радиоактивтік заттармен жұқтырылған, қолдың терісін жеке санитарлық өндеу тиімділігі

Өндеу тәсілі	Ластаудың қалдығы (бастапқыдан %)
Ескі дымқыл маталармен сүрту	21,8
Қолды сабынсыз жуу	8,4
Қолды сабынмен жуу	1,7
Сабынмен және щеткамен жуу	0,03

6 кесте-Үлгілі режимдері

Ескертпе: РҚБ – радиацияға қарсы баспанасы.

7кесте-Үлгілі режимдер

Радиоактивтік жұқтыру жер шартынында радиациялық халықты қорғау ағаш үйлерде тұратын К_әлс = 2 және РҚБ пайдаланатын К_әлс = 40-50