ОНОМАСИОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ИССЛЕДОВАНИЮ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

Именование является необходимым условием существования и развития человеческого коллектива. Именуя реальные (и нереальные) объекты окружа­ющей действительности, человек превращает язык в своего рода "орудие", которым он постоянно пользуется в процессе физической и духовной деятельности.

Являясь важнейшим средством коммуникации и выражения мысли, язык служит инструментом постоянного, активного освоения мира человеком и превращения опыта в знание. В основе этого процесса лежит номинативная деятельность людей, которая представляет собой целостную, системно-содержательную языковую интерпретацию действительности, создание особого информационно-языкового видения мира.

Современную языковую ситуацию характеризует "информационно-терминологический взрыв", вызванный к жизни социальным заказом – потребностью в именовании (номинации) огромного числа новых понятий.

Первостепенное значение в связи с этим приобретает разработка теории терминологической номинации, направленной на исследование широкого спектра проблем, связанных с именованием специальных понятий.

Специфика терминологической номинации заключается в создании именований особого рода – терминов, которые представляют собой один из важнейших элементов ориентации человека в окружающей действительности. Выступая в качестве посредников в процессе специальной коммуникации, термины способствуют постоянному развитию познавательной и преобразующей человеческой деятельности.

Как известно, изучением различных способов оязыковления явлений окружающего мира занимается ономасиология или теория номинации. Объектом ономасиологии выступает номинативная система языка, что придает интерлингвистическую направленность соотношению окружающего мира, языка и мышления.

Ономасиология «ориентирует создание производного слова на языковое значение и тем самым приближает этот процесс к процессу выбора и воспроизводства готовой формы для передачи определенного языкового значения» /1/. Ономасиологический анализ слов ориентирует языковую единицу на ментально-опосредованную связь с миром действительности. Ономасиологический подход рассматривает содержательную сторону языковых единиц с точки зрения их предметной направленности, т.е. соотнесенности языковых единиц с внеязыковым предметным рядом как средства обозначения, именования /2/.

Рассмотрение точек зрения на соотношение ономасиологии, функционализма и когнитивизма позволяет увидеть направленность на внедрение функционализма в когнитивную парадигму, на динамику и приоритеты говорящего.

Когнитивное направление в ономасиологии позволяет: а) выявить механизм порождения наименований, б) объяснить связи ономасиологической структуры со структурами знаний об объекте номинации, в) обнаружить мотивационную базу для номинативных единиц, г) обосновать текст или дискурс как номинативную единицу и описать их особенности с когнитивных позиций /3/.

Следует отметить, что когнитивный подход обеспечивает в ономасиологии новый исследовательский уровень – уровень когнитивной ономасиологии. При этом традиционная ономасиология строится в своих исследованиях на позициях от номинативной единицы – к мысли, то есть отвечает на вопрос, «какая форма или формы обозначают данный концепт?» /4/. Когнитивная ономасиология базируется на подходе с противоположной стороны: от мысли к слову, к номинативной единице. Сущность интеграции подходов от слова к мысли и от мысли к слову состоит в концентрированном внимании исследователей языковой номинативной подсистемы на свойствах объекта наименования, на их связи со структурой значения, на ее динамических возможностях и на ономасиологической структуре.

Наименование предмета представляет собой известную объективизацию действительности в языке и вместе с тем ее своеобразное отчуждение. Реальный мир и мир языка коррелируют между собой, соединяя предмет и единицу языка. При этом не следует забывать, что в акте номинации название получают лишь те объекты, на которые направлена деятельность человека.

В акте номинации участвуют: 1) источник номинации 2) внешняя форма (готовая единица лексикона или производное слово); 3) внутренняя форма (номинация мотивированным или немотивированным знаком). Кроме того, различают такие семантические типы номинации, как номинация прямая или косвенная, первичная или вторичная, буквальная или переносимая и к тому же происходит внутренний контроль за ее точностью. Необходимо отметить также, что в номинативной деятельности сказывается субъективный подход индивида, т.е. его психологические особенности и прагматические установки /5/.

Таким образом, чтобы осуществить акт номинации, необходимо извлечь из памяти определенную форму обозначения смысла и найти подходящий эквивалент в виде слова. Первичные процессы номинации – крайне редкое явление в современном языке. В основном в акте номинации используются уже существующие единицы языка, т.е. осуществляется вторичная номинация. В основе всех видов вторичной номинации лежит ассоциативный характер человеческого мышления, иначе – в номинативной деятельности устанавливаются ассоциации по сходству или по смежности, отображенные в уже существующем значении имени и свойствах нового обозначаемого. Необходимо заметить, что вторичная номинация характерна не только для лексического состава языка, но также для аффиксальных средств и синтаксических конструкций: она существует везде, где произошло переосмысление языковой сущности.

Если развивается наука, то развивается и ее терминосистема. Слово является основным элементом, в котором находит свое отражение наука. Современное стремительное развитие науки и техники связано с возрастающей потребностью в терминологической номинации. Если нет термина, то невозможно или затруднено оперирование понятиями, затруднено общение и обмен опытом.

Имеющиеся в научной литературе данные о лингвистических терминах характеризуют их как терминологию, подчиняющуюся общим законам номинации с одной стороны, и обладающую определенными особенностями – с другой.

Отметим, основные принципы терминологической номинации совпадают с таковыми в языковой номинации, поскольку функции лексических единиц те же: 1) обозначение, 2) коммуникация, 3) познание, 4) абстрагирование, 5) классификация /6/.

Выявлено, национально-субъективная специфика именования состоит прежде всего в выборе образа и его лексических репрезентаций /7, 49/. Вследствие этого внутренняя форма слов, выражающих тождественные понятия, выделяет разные стороны именуемых предметов или явлений, "информируя" об их разных отличительных признаках.

Термины казахского и русского языков, обозначающие один и тот же предмет или явление и образованные с использованием различных признаков номинации, как бы дополняют друг друга с точки зрения того, какие стороны объективной действительности в них фиксируются. В таких характеристиках предметов или явлений присутствует и субъективный момент, который заключается в самом факте выбора в качестве основания номинации одной из равных по объективной значимости черт обозначаемого предмета или явления.

Так, внутренняя форма термина түбір непосредственно связана со значением слова түбір – «корень дерева», «пень», термин тырнақша (кавычки) мотивирован значением слова тырнақ – «ноготь», «коготь», слово дауысты в терминологическом словосочетании дауысты дыбыс мотивирован значением слова дауысты – «обладающий голосом».

Выбор ведущего признака представляет собой одновременно и оценку, и интерпретацию именуемого объекта, которые сочетают в себе субъективные и объективные моменты, ибо выделенные признаки, послужившие основанием номинации, "поставляют", как правило, объективную информацию о соответст­вующем предмете или явлении.

Следовательно, терминологическая номинация – это определенная интерпретация именуемого предмета или явления через призму их субъективно-объективного восприятия со стороны именующего.

Рассматривая один из самых ярких аспектов проявления национального своеобразия языковой семантики – выбор признака вторичной номинации, можно увидеть общий для всех языков механизм, лежащий в основе именования. Как правило, это характеристика предметов или явлений с точки зрения свойственных им черт, составленная на основании их сравнения с другими предметами или явлениями, обозначенными словами соответствующего языка.

Так, термин ана тілі (родной язык) соотносится с общеупотребительным словом «мать» (букв. язык матери), в то время как его русский эквивалент – со словом «родной», но в обоих случаях именуемое терминологическое понятие квалифицируется сквозь призму образно-ассоциативного восприятия.

Часто выбор мотивирующей основы для нового понятия диктуется специфически национальными внутренними и внешними языковыми факторами, которые выступают во взаимной обусловленности, В таких случаях создаются, как правило, мотивированные термины с "живой" внутренней формой, осознаваемой носителями языка. При этом нередко для обозначения тождественных понятий в разных языках в качестве основания номинации избираются отнюдь не тождественные признаки, хотя соотносятся они обычно с наиболее существенными сторонами именуемого явления.

Очень часто в качестве терминов выступают общеупотребительные слова, подвергшиеся ассоциативному переосмыслению. Существуют разные принципы терминологического переосмысления, обусловленные разным характером ассоциативных связей.

Одним из наиболее продуктивных способов создания терминов является перенос значения общеупотребительного слова вследствие ассоциаций, вызванных сходством по функции, по форме и т.д. Так, термин етістік мотивирован значением вспомогательного глагола ет – «производить действие»; есімше – значением слова есім – «имя». Термин кірме ассоциацитивно связан со значением «пришлый»; жалғау ассоциативно восходит к значению «соединение, присоединение». Важно уточнить, большое число единиц основного словарного фонда казахского языка, обозначающих жизненно важные для человека понятия, представляет собой неотъемлемую часть терминологической системы.

Следует отметить, терминологическая номинация – творческий процесс, в котором участвует языковой опыт и профессиональные знания человека. Благодаря терминам обеспечивается эффективное общение в какой-либо сфере наук. Ученый-лингвист, создатель термина, отражает в термине свое видение объекта или явления и сообщает об этом субъекту. Профессионал заинтересован в наиболее ярком представлении сути именуемого объекта или явления и потому тщательно подходит к выбору возможных вариантов номинации. Новые термины включаются в специализированные терминосистемы с учетом определенных типовых категорий и концептов.

Термины как языковые выражения специальных концептов представляют собой особый способ репрезентации профессионально-научного знания. Термин, отражая специальный концепт, становится инструментом познания и создается с определенной целью конкретным автором или группой специалистов. Поскольку специальные термины являются предметом обсуждения, сравнения, анализа и получают как следствие свое место в логической классификации, то с точки зрения научной деятельности точность термина – высшее достоинство языка.

Таким образом, за терминологией закрепляются специфические средства именования научных концептов. Поскольку знанием считаются когнитивные образования, выступающие как результат переработки информации человеком в его взаимосвязи с окружающим миром» /8/, то можно предположить, что тем самым «задается особая программа поведения» по отношению к обсуждаемому объекту и соответствующее поведение человека в окружающем мире. Деятельность специалистов в процессе практического и теоретического познания позволяет сформировать терминологическую информацию, в основе которой лежит коллективная профессионально-научная память.

2 Языковая номинация. Общие вопросы. Наука. – М., 1977.

3 Селиванова Е.А. Когнитивная ономасиология (монография). – Киев: Фитосоциоцентр, 2000. – 248 с.

4 Жаботинская С.А. Ономасиологические модели в свете современных направлений когнитивной лингвистики. // С любовью к языку: Сб. научных трудов. – М.-Воронеж, 2002. – С. 115-123.

5 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М., 1986.

6 Володина М.Н. Национальное и интернациональное в процессе терминологической номинации. – М.: Изд-во МГУ, 1993. – 109 с.

7 Гак В.Г. Фразеорефлексы в этнокультурном аспекте // Филологические науки, 1995. – № 5.

8 Касевич В.Б. Языковые структуры и когнитивная деятельность. Язык и когнитивная деятельность. – М., 1989. – С. 8-18.

(Алматы қ-сы, Т. Жүргенов ат. Қазақ ұлттық өнер академиясы)

Осындай сөздің қасиеті мен құдіретін терең түсінідіріп, ұғындырып, жүректен жүрекке жеткізіп оқытатын пәннің бірі және де бірегейі – сахна тілі болып табылады. Сахна тілі әдемі, таза, анық, шешен, мәдениетті сөйлеуге үйретеді, дұрыс деммен дыбыстауға, әуезді, жұмсақ, тартымды дауыспен сөйлеуге, сөздің аяғын жеп қоймауға, жақтың ашылуына көмектесетін пән. Бұның бәрі тек артисттерге ғана емес, сонымен қатар мұғалімдерге, дикторларға, журналистерге, әншілерге, лекторларға, адвокаттарға, соттарға, бүгінгі заман талабына сай жаңа мамандарға, яғни менеджер, интервьюер және т.б. маман иелеріне өте қажет. Бұл жаттығулардың бәрін күнделікті жасаған адамдар дауыстарының ауырмауына, азды-көпті тіл кемістігіне төтеп беруге, төзімділікке жаттықтырылады. Жалпы сөзді яғни, дауысты тәрбиелеу мәдениеті Италиядан басталады делінген, сол себепті те болар, ең даусы әдемі, құлаққа жағымды халық итальяндықтар болып саналады. Керемет дауысты атақты әншілер де сол Италиядан шыққан. Мүмкін бұның бәрі олардың табиғат ерекшеліктеріне де байланысты шығар, дегенмен адамның бойындағы талант ол Алладан болады, бірақ сол таланттың қыр-сырын ашу – адамның өз қолында екенін де бүгінде сол Италия мектебі дәлелдеп отыр. Ал, енді осының бәрін үйрететін сахна тілінің шығу тарихына тоқталар болсақ, онда алдымен шешендік өнерінің тарихына аздаған шолу жазағанымыз дұрыс болар. Өйткені, сахна тілі осы шешендік өнерімен тығыз байланысты. Сол шешендік өнеріне, шешен, шебер, мәдениетті, таза, анық, ашық сөйлеуге үйрететін пәннің бірден-бірі сахна тілі болып табылады.

Ал, шешендік өнерінің бастауы сонау көне Грек және көне Рим елдерінен бастау алады. Көне Эллада мен Рим елінде Демосфен, Цицерон сынды даңқты шешендердің тағдыры мемлекет тағдырымен төркіндес болғаны аян. Олар мемлекеттің көркеюіне, мәңгілік тұғырына жарқырап көтерілуіне, жақсылыққа, бақытқа, жарқын заманға ұмтылуына зор үлес қосты. Бұл қасиетті, киелі өнерді ыждаһатпен үйрену әрбір грек азаматының асыл парызы болған. Мінеки, осы уақытта риторика ғылымы шықты. Шешендік өнерге баулитын тәлімгер ұстаз (ритор) мамандығы пайда болды. Ал оратор – латынша orare яғни сөйлеу, ғайыпты болжау деген мағынаны білдіреді.

Ежелгі грек шешендік өнерінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Демосфеннің тілі негізінен о баста тұтықпа болған екен. Ол өзінің алдына шешен болуды мақсат тұтып, осы өзінің бойындағы табиғи кемшілік-тұтықпадан арылуға өз бетінше әрекет етеді. Демосфен өзінің табандылығы мен қайраттылығының арқасында тілінің мүкістігінен арылған. Ол сөйлеу мүкістігінен арылу үшін аузына ұсақ тастарды толтыра салып, күнде екі сағат теңіз жағасында жүріп әр түрлі жаттығулар жасаған. Бұл оның тұтықпалығын кетіріп, Демосфен дұрыс, анық, таза, шешен әрі мәдениетті сөйлеуге қол жеткізген екен. Бұл әдіс кім-кімге болса да, ғибрат аларлық өнеге. Демосфеннің Афинаның өзін-өзі билеуі үшін Македонияға қарсы жүргізген күресі кезінде айтқан саяси сөздерінің мәні аса ерекше. Демосфен Македонияға қарсы құрылған партия басшысы болған, оның Македония патшасы Филиппке қарсы айтылған сөздері тарихта бүгінге дейін сақталып қалды. Риторика Демосфеннің атын шығарды, сөйтіп ол шешендік өнердің ұстазы деп мойындалды. Демосфен сөз құрау өнері мен сөйлеу техникасын жоғары дәрежеге жеткізген

Ал, Римнің атақты шешені Цицерон былай деген екен: «Шешеннің қуаты тыңдаушының көңілін бүтіндей аударып, бағындыра білуінде. Қызыл тілді шешен деп, кім форумда және азаматтық сот процестерінде тыңдаушыны иландыра алса, сүйсіндіре алса, өзіне бағындыра алса, соны айтамыз». Сонымен қатар, Цицерон трактаттарында сөз құрау, сөз стилі, сөзді әзілмен, сынмен жеткізу, басқа да әдеби ерекшеліктерді пайдалану, сөзді дыбыстық әдістермен құлпырту т.с.с. шешендер үшін құндылығы аса зор нұсқаулар келтірілген. Бұл нұсқаулардың бәрі барлық маман иелеріне күнделікті сөз сөйлеуде өте қажет. Өйткені, егер де мұғалім студенттерге лекция оқығанда бір сарынмен оқитын болса, онда ол студенттерді әбден жалықтырып, ақыры сабақтың бұзылуына әкеліп соқтырады. Сөзді ырғақпен, екпінмен, таза, анық, құлаққа жағымды болатындай сөйлеу қажет.

Ал, орыстың бұқаралық сөз сөйлеу теориясының дамуына ерекше үлес қосқан ғалым – М.М. Сперанский өзінің «Тамаша ділмарлық ережесі» («Правила высшего красноречие») атты шығармасында бұқаралық сөздің құрылымы, дәйектемесі, композициясы, әсерлілігі туралы мәселелерді қарастырған. М.Сперанскийдің пікірінше, шешендіктің басты мақсаты – адамның «ойына қозғау салып, жүрегін баурап алу». Ол шешеннің алдына бір-бірінен ажырамас үш талап қояды: сөзді ойлап табу, орналастыру және сөйлеу. Әсіресе, шешен айтатын сөзінің мазмұнын анықтап алғаннан кейін сөздің қуаты мен мазмұнын ақиқаттығы анық көрінетіндей етіп құра білуі керектігі айтылады.

Негізінен орыс халқының шешендік өнерінің ішіндегі ең жақсы дамыған түрі ол сот шешендігінің даму жолы аса қызықты. Оған Н.П. Карабчевский, Ф.Н.Плевако, П.А.Александров, С.А. Андреевский т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Ф.Н.Плевако сөйлегенде бүкіл ресей халқы театрға келгендей ұйып тыңдаған екен. Сот шешендік теориясына, әсіресе орыстың атақты оқымысты юристерінің П.С. Пороховщиков пен А.Ф. Конидің қосқан үлестері зор болды. П.С. Пороховщиков орыс сот шешендігі бойынша өзіндік үлкен ерекшелігі бар «Соттағы сөз өнері» атты кітабында сотта сөйлеушінің тілі, материалды ұйымдастыру, тыңдаушыны сөзіне ұйыта білу сияқты мәселелерге тоқталып, тиісті ақыл-кеңестер ұсынады. Бұл еңбек күні бүгінге дейін өз маңызын әлі жойған жоқ.

Қазақтың шешендік өнері – ұлттық ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде қазақ фольклорының өзіндік бітім-болмысын айқындайтын, халық дүниетанымын көрсететін ерекше жанр. Ал әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, шешендік дәстүр – белгілі бір әлеуметтік ортада, қоғамда, қалайда бір адами қағидаға байланысты туып, қалыптасып, айрықша тапқырлықпен, суырыпсалмалықпен, көркем тілмен айтылатын үлгілік ойлар, мұраттар, тұжырымдар үрдісі.

Әл-Фарабидің айтуынша: «Адам – сөйлеуші; сөлеушінің түбірі – сөз, ал «сөз» деген тіл арқылы пікір айтуды білдіреді. Адам өзінің ойында барды тілмен айтып жеткізеді... және оның дүрыстығының құралы... деп сипатталады. Қазіргі біздің «парламенттік риторика» деп жүргенімізді Әл-Фараби «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері» атты трактатында сол кездің өзінде-ақ айтып кеткен болатын. Яғни, шешендік өнерді меңгермейінше, шешен болмайынша қала (халық) басқару мүмкін емес. Сонымен қатар «Халықтар мен қалаларды ерікті түрде оқытып, үйрету үшін пайдаланылатын адамдар бойына ізгі қасиеттер мен шешендік өнері дамыған адамдар» болу керектігі бүгінгі күні қажеттілік ретінде қалыптасуда.

Шешендік өнері қай мамандыққа болса да өте қажет. Өйткені, тіл, сөз байлығы мол, тілі таза, анық, сөзге шешен, шебер, мәдениетті сөйлейтін адамды кімде-кім болса да бар ықыласымен тыңдайды. Сол себепті де, сахна тілін өнер оқу орындарымен қоса, басқа да жоғары оқу орындарында үйретудің негізгі әрі басты ерекшелігі ол сөйлеу мәдениетін, шеберлігін, шешендігін, іскерлігін, оның түрлерін, ауызша және жазбаша қалыптарын меңгеруге көп септігін тигізеді. Сөйлеу мәдениеті, шеберлігі, шешендігі, іскерлігі, сөйлесімнің түрлерін оқытудың қай-қайсысы болсын, сапалы әдіспен жалпы әдістеме мәселесіне келіп тіреледі. Ал, біздің тіліміздің құдыреттілігін, лексикалық ұшан теңіз байлығын, сан-қырлы сөз өрнектерінің сырын, әр сөздің астарын, ажарын ашып көрсететін, әсемдік әуенін терең оқытатын, ұғындаратын сахна тілі пәнінің тікелей мәдениеті екені баршамызға белгілі.

Өнердің түрі көп, мысалға: кескін өнері, мүсін өнері, сәулет өнері, т.б. Ал, сахна тілі қандай өнер? Сахна тілі – сөз, тіл өнері. Мүсіншінің құралы – бояу, әншінің құралы – үн, бишінің құралы – қимыл болса, ал шешеннің құралы – сөз, тіл. Сөз сахна тілінің құрылыс материалы болып табылады.

Қоғамдық сананың айрықша саласы – өнер десек, мұның жалпы адамзат мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар қызметі орасан зор. Микеланджело жасаған мүсін, Шекспир туғызған трагедия, Глинка шығарған музыка, Абай жазған лирика, Суриков салған сурет мезгіл межелерінен аттап өтіп, уақыт сынынан мүдірместен, көрген, тыңдаған, оқыған адамдар жанын сусындатумен келеді және суысындатқан үстіне сусындата бермек те. Сол өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі, әрі қасиеттісі ол – сахна тілі болып есептеледі.

Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетіледі, естіледі, бірақ жалпыға бірдей түсінікті деуге де болмайды. Өйткені, сөз – бояу немесе дыбыс емес, ол барлық халыққа, адамға бірдей жағдайда түсінікті бола бермейді. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты, нақты болғанымен, олар жансыз, қимылсыз заттар, ал сахна тілінің ең бір құдыреттері – ол кез-келген шындықты, оқиғаны қимыл-қозғалыс үстінде бола тұрып құбылта да, құлпырта да, жандандыра түсіп халыққа жеткізе алады. Дәл осы тұрғыдан біз сөз өнерін – барлық өнердің басы, “өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” әрі де “жоғары түрі” деп айтсақ жаңылыспаймыз және де асырып айтқан да болмаймыз. Қазақ елінің “өнер алды – қызыл тіл” деген білгір тұжырымы да тегіннен-тегін айтылмағанды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 К.С. Станиславский. Работа актера над собой. М.,; «Искусство», 1951. –257 с.

2 М. Байсеркеұлы. Сахна және актер. – А.: «Ана тілі», 1993 ж. – 248 б.

3 Д. Тұранқұлова. Көркемсөз оқу шеберлігі. – А.: «Білім», 2001 ж.

4 Қалимұқашева Б.Д. Студенттерге шешендік өнерді үйрету әдістемесі. –А., 2000 ж.

Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романында қолданылған монологтың түрлері шығармадағы кейіпкер психологиясын тереңінен аша түседі. Романда адам мінезіндегі сан қилы құбылыстар, терең сапалы дүниетанымдық өзгерістердің кілті кейіпкердің жан сезім толғаныстары суреттелетін күрделі психологиялық мезеттерде мейлінше көркемдік-эстетикалық шынайылықпен дәл табылып отырады.

Шығармада автор өз толғаныстары мен кейіпкердің ішкі өмірін Шыңғыстауды сөйлету арқылы жеткізеді. Шыңғыстауды жанды бейне етіп көрсетіп, сол арқылы табиғат пен кейіпкер арасын алшақтатпай, керісінше сол екеуінің арасындағы үндестікті сақтай отырып шығармаға өзінше нәр береді. «Іңірде туған толық ай дәл Марияның қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса» деп /1, 501/, осы арқылы дала пейзажы мен сезім дірілі арасындағы үндестікті тоғыстырады. Романдағы басты кейіпкерлер – Әділ мен Марияның бір-біріне деген шынайы махаббаты мен сезім толғаныстарын суреттеуде кәрі Шыңғыстау бейне бір адам кейпіне түскендей күй кешеді. Кейде жазушы суреттемек болған ойдың шырмауына араласып, таза баяндаушы есебіне енеді, кейде кейіпкерге төніп келе жатқан жамандықтың табиғат бейнесіндегі көрінісін: «Қазан туған соң қара дауыл соғып, сарғайған жапырақтарды, жайқалған селеулерді ұшырып, ағайыннан алыс жерге амалсыз кеткен жолаушыдай-ақ қаңғытып ала кетті» /1, 526/.

«Әділ-Мария» романында қылқалам шеберінің монологымен қоса, жеке адамның жан сыры, сүйініш-күйініш монологі, ішкі монолог, «ой-ағысы», түс көру, елес т.б. монологтың түрлері көптеп кездеседі.

Түс көру дегеніміз – адамның бейнелі, образды ойлауымен байланысты. Шығармада түс көру тәсілі адамның ішкі сезім иірімдерінің ішкі монологын көрсетіп, ашып, айқындауға негіз болатын бейнелеу тәсілі ретінде қолданылған. Түс арқылы шығармадағы болып жатқан оқиғалар желісі әрі қарай дамып, шарықтау шегіне жетіп, әсерлі пафоспен беріліп тұр.

Белгілі зерттеуші ғалым Степаньянцтың: «Какие бы функции конкретные сновидения ни несли бы, они всегда отражают прямо или опосредовано основную мысль произведения, это пафос. Лишь с первого взгляда кажется, что сновидение возникает вдруг, тогда как на самом деле оно всякий раз, как правило органично вытекает из художественной природы произведения и теснейшим образом сопрягается с внутренней логикой возсозданных в нем характеров, сюжетным его механизмом и т.п.» /2, 130/. Яғни, түс шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігін ашатын көркемдік бейнелеу құралы ретінде қолданылған. «Әділді естірткен күннен бері қарай, кемпір мен Марияның көзі ілінсе-ақ түсіне Әділ кіріп, кейде кебін киіп келіп: «Әже! Мария! Міне, мен өлдім!» деп, кейде өз киімімен келіп: «Әже, Мария! Есікті аш! Мен тіріліп кеттім» деп, тіпті кейде ұйқылы ояу жатқанда көздеріне елестей беретін. Кей-кейде Серікбай түс көріп: «Бүгін түнде Әділ екеуміз Еркімбекті сабап жатыр екенбіз». Кейде: «бүгін Әділ қатты ауырып, басын сүйеп жылап отыр екем» дейтұғын». Түс көру – мұнда кейіпкердің ойларынан, арман-тілектерінен болған процесс. Мария мен әжесінің кезек-кезек түс көріп, оны бір-біріне айтып таңғалысып, енді міне не істерлерін білмей дал болуда. Мұндағы түстердің осындай ағыммен бір-бірінің жалғасын тауып отыруының себебі де кейіпкерлердің Әділді ойлап қайғырып отыруындағы ойлар ағымы болып отыр. Жазушы Марияның түсі арқылы болашақ оқиғалардың болмысын дәл топшылайды. Ондағы оқиға желісі Марияның түс көріп, ұйықтап жатып көрген түсінде Әділ келіп есікті ашуын сұраса, сырттан сол дауысты естіп өңім бе, түсім бе деп ойлайды: «Мария мен кемпір Әділді жоқтап жылап-жылап, әбден талықсып, көзі ұйқыға жаңа ғана бара бергенде, есіктен біреу:

• 
  Мария, Мария, есікті аш! – деді.
  

• 
  Мария, Мария есікті аш, мен келдім! – деген соң» /1, 534/. Міне, осы тұсты нақтылап қарайтын болсақ, Марияның түсіндегі болып жатқан оқиғаны өңінде дәл солай көруі шеберлікпен берілген.
  

Қаламгер адам жанының сана астарын, ішкі иірімдерін, сезім құбылыстарын түс арқылы жан-жақты аша түседі. Бұл туралы Б.Майтановтың «Қазақ романы және психологиялық талдау» атты еңбегінде: «Көп жағдайда түс – адамның жиі қиялдайтын тақырыбының даму сатысы» деген тұжырым жасайды /3, 97бет/. Қылқалам шебері кейіпкердің ішкі сезімін, ішкі сөзін күндіз ойында, түнде түсінде бейнелеу арқылы монологтың озық үлгісін жасаған.

Романда сонымен қатар, жеке адамның жан сыры мен күйініш-сүйініш монологы шебер суреттелген. Ол әсіресе, Әділдің жалғыз қалған сәттерінде өте ұтымды қолданылған. Әрине, жалғыз адамның ойына нелер келіп, нелер кетпейді. Әділдің қиналған сәттеріндегі ішкі монологы, ішкі жан сыры мен күйініш-сүйініш монологын автор әр қырынан көрсете білген. «Әттең, туысқансыз жалғыздық-ай! Шіркін, опасыз дүние-ай! Көрсетпегенің осы екен ғой!», тағы бірде «Ой, тәңір-ай! Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» деген жолдардан көруімізге болады /1, 527/. Жалғыз адамның ішкі монологы мен жан сырын белгілі зерттеуші ғалым Г.Ж. Пірәлиева: «Жалғыздық – қашанда жеке адамның басындағы қайғы-қасіретті, ішкі ойға емін-еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, өз сезімін қадағалауға да, қадағаламауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады. Оның өткен өміріне лирикалық шегініс жасау, бақытты шағын елестетуі, қайғыруы секілді бір сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа өзімен-өзі сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда немесе шектен тыс қуанғанда, еркінен тыс ойланбаған, тіпті ойы түгіл түсіне енбеген сұмдық іс-әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда, философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықты санамен бейнелеуіне тікелей қатыспайтын, еркіңнен тыс болатын яғни психологиялық құбылыстарды – «бессознательность» – деп шебер ой тұжырымын жасаған /4, 77/.

Басына қайғының қара бұлтын жамылған Әділ өзімен-өзі сөйлесумен болады: «Бір мезгіл: «жаралысқа да наразы болып, дүниеге неге келдім? Марияны неге көрдім? Бүйткенше жаралмай-ақ қойсам нетті?», бір мезгіл: «кәрі шешемнің бүйтіп зарлап қалғанын көрмей-ақ, әкемнен бұрын өліп кетпеген екем?», бір мезгіл: «әттең жалғыздық-ай! Өзгелердей менің де аға-інім болса, тым болмаса бір келіп амандасар еді-ау!» деп көзінен ыстық жас төгіледі» /1, 531/. Міне, жалғыз адамның ойындағы, санасындағы бейнеленген портрет кейіпкердің ішкі ойын анық көрсетіп тұр. Әділ санасында жүріп жатқан осындай процестер оның қандай күйде, қандай ойда отырғанын ешкімге айтпаса да түсінікті. Себебі, автор Әділдің қайғылы жағдайын монолог арқылы өте шебер суреттеген. Жалғыздықтан жапа шеккен Әділ осылай ішінен сөйлеп өз ойымен өзі әлек болуда. Ішкі сөйлем жайында психологиялық сөздікте мынандай анықтама берілген: «ішкі сөйлем (іштей сөйлеу) – адам әртүрлі сөздік логикалық мәселелерді шешуде ақыл-ойдың ерекше өзінен-өзі автоматты әсер ететін сөйлеу формасы. Іштен сөйлеу сырттай сөйлеудің туындысы және ондай ой сырттай көрініс беріп айтылмаған немесе жазылмаған сөз» /5, 75/. Расында, адам ішінен ойлау арқылы көп нәрсенің байыбына жетіп, ой елегінен өткізеді. Әр нәрсені өзінше саралап, талдап ойын нақтылауына да мүмкіндігі мол болады. Романда кейіпкердің логикалық сана ағымы іштен сөйлеу арқылы астарлы жеткен. Кейіпкердің өзінің ішкі ойын ешкімге айта алмай қиналған сәттеріндегі ішкі монологы ішкі сөйлем арқылы шебер суреттелген.

Өзі өмір сүрген кезеңдегі заман шындығын өзінше шынайылықпен суреттеп, сол кезеңдегі қоғам қайшылықтарын айнытпай бейнелеген Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романы құдды бір монологтардан тұратын секілді.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Құдайбердіұлы Ш.. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
   
2. 
   Степаньянц Ж.И. О роли сновидений в романах Достоевского. Дис... канд. филолог. наук. – Самарканд, 1990. – 130 с.
   
3. 
   Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1996.
   

5 Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С.. Психологиялық сөздік. – Алматы: Print-S, 2005. – 250 б.