ҚОЛӨнерді халық ТҰрмысында пайдалану ерекшеліктері

Қазақ қолөнері ескі заман дәуірінен сөнбес мұра боп, ұрпақтан-ұрпакқа, әкеден балаға жалғасып беріліп отыратын ұлттық мұра. Біздің көптеген шеберлердің аттары белгісіз болып қалғанымен олардың асқан дарынды үлкен өнер иелері болғаны анық.

Олар ғасырлар бойы үй тұрмысында қолданатын әр түрлі бұйымдар жасап, оларды көркемдеп, сәндегені анық.Әдемі, шебер жасалған қолданбалы қолөнер бұйымдары қазірде баршылық.

Қазіргі заманда дүние жүзіндегі өзгерістерді, келер ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау мүмкін емес. Өйткені жер бетінде сан алуан халықтардың өзара ой толғаныстары мен қол созған үміттері осыны байқатады. Тамаша өзгерістердің қозғаушы күшіне айналып отырған Республикамыздың келбеті бүкіл жер шары халқының алдында мерейі өсіп,нұрлану тиіс /2/.

Қазақ жерінде дүниеге көзқарасы, рухани және материалдық мәдениеті жайлы айтқан кезде есте боларлықтай қазақ мәдениеттің өрісі зор. Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев көшпелілер жайлы былай дейді:

«Біздің дәурімізге дейінгі ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланады. Оның үстіне XVIII-XIX ғасырлардағы көшпенділер тайпалар мәдениетімен көп жоғары болған». Қазақстан үшін ғасырға жуық Ресей қол астында болғандықтан қолөнеріміздің дамуы тоқтап, көптеген қолөнерлерімізді ұмыта бастаған едік. Бұған қазақ халқы кінәлі еместігі анық, сол кездегі қоғам себепші болды /1/.

Еліміз егемендігін алып, ел болғаны қолөнеріміз дамуына кері әсер тигізбейді.

Халық өнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға сай лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек.

Белгілі философ А.Х Досымжанов: «Қайта жаңару уақыты туды. Ол рухани тамырларымызды зерттемей, ұғынбай көпке асуы мүмкін емес. Іздену, ұғыну, өткенге құрметпен қарау, бұл халықтың іштей түлеп, өзін-өзі тану жолының түсуі, өркениетті қоғамдағы озық халықтардың қатарына терезесі тең қатарға қосылу. Халықтың тарихи мұрасының өрлеуі ұлттық сана-сезімінің өсу процесінің негізгі белгісі болып табылады.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі қолөнері ең жоғары даму баспалдағына көтеріліп, өнерде өз орнын ала білді. Қазіргі кезде біздің пікірлерімізбен қазақ халқының қол өнерінің, жан-жақты зерттеу ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы өте зор. Біздің ойымызша бүгінгі күн талабы ұлттық мәдениетті зерттеу, танып білу. Қолөнер болғандықтан, қолөнер шеберлерінің дәстүрлі талабына да жан-жақты зерттеу болашақ жас ғалымдардың ісі. Қолөнер - бұл баға жетпес, өшпес бағалы мұра. Оны біз қолдай да, қорғауымыз керек. Қолөнердің болашағы үлкен. /3/

Адам баласының шеберлігі сондай, қолы арқылы өнердегі әр түрлі ашылмаған бұйымдарды және нәрселерді көрсете отырып, өмірде қалай пайдалануға, қолдануға болатынын дәлелдеп отыр. Қолөнердің сонау көне дәуірден бастап өмір тіршіліктерінде пайдаланған. Сондықтан да еліміздің қол- өнерін жан-жақты зерттеуіміз керек.

Халық өнері шығармалары Қазақстанның мұражайларында орын тапқан. Мұражайдан көптеген билердің ертеде Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың мәдениетін, тұрмысын, салтын, археологиялық жинағында сипаттайды. Археологтар республиканың түкпірлерінен тастан, сүйектен, қола және алтыннан оюлап сәндеген бұйымдар тапқан.

Дәл қазіргі кезде халықтың байырғы көркем өнеріне ұлттық бейнелеу тәсіліне баса, назар аударылып, зерттелініп жатыр. Қазақ халқының қолөнері сонау ескі заман тарихымен бірге өсіп бірге қайнап келе жатқан өте бай қазына. Ол Қазақ халқының ғана емес, туысқан Орта Азия халықтырымен ұлы орыс халқының қолөнерімен де ұштасып жатады/4/.

1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнері әдебиетінің он күндігі «Алтын кемер белгі сән, асыл жиһаз елге сән» дегеннің растығын паш еткен үлкен оқиға болды. Жұртшылық қазақтың қолөнер шеберлері жасаған заттардың 1000-нан аса экспонаттарын көргенде қайран қалды. Шығыс Қазақстандық К.Көшкенова, Торғайлық Н.Сарынбаева, Ш.Мустафин қатысты. Парижде 1926 жылы болған халық аралық көрмеге Р.Барлыбаева, Ш.Сейдахметова, Қ.Досымов, халық оюшысы Р.Ильяева және көптеген халық шеберлерінің ою-өрнектеп жасаған бұйымдары аса жоғары бағаланды.

Қазақ қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру, тігу, тоқу, иіру, ою сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Осы қол өнер түрлерінің өзіндік әр қайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қолөнер бұйымдарын күнделікті өмірде қолданады.

«Шебердің ісінен танисың» деген халық мәтелі шеберлердің ісін дәлелдегендей қолөнер атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. Анадан мұра болып қалған қолөнердің бір саласы пішу тігу.

Қазақтар өзінің күн көріс, мұрасына қажетті үй салуды, азық түлік, киім-кешек тігуді, тоқуды, өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнде тіршілік барысында өз - орнымен пайдаланып, әдемі, сәнді бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат құра білген. Халық шығармашылығының қандай түрі болсын халықтың қоғамдық тарихы мен, күн-көру кәсібі тығыз байланысты болған.

Қолөнер «еркектерге тән» және «әйелдерге тән» деп екі топқа бөлген. Мысалға айтсақ ерлер тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты атқарған. Ал, әйелдер кесте тігу, жиек жүргізу, өрнек тоқу және ши орау, сырмақ сыру, оюлау, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты атқарған. Тері илеу, киіз басу, ши тарту жүмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеген.

XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері кең өріс алды. «Өнер түрі елде мол, өнім сыры жерде мол», «Халықты өнер танытады» деген мақалдар осы өнер молшылығынан туған. Осы ғасырларда қолөнер ішінде кесте тігу, өрнек тоқу, киіз басу өріс алды. Кестелердің түр-түрін кестелеп, кыз балалар өзінің сүйгеніне тарту еткен. XIX ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің толассыз даму нәтижесінде айтарлықтай жоғары деңгейге көтерліп, XIX ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәлиханов, С.Бабажанов сияқты қазақ зиялылары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бір қатар деректер жазды. Ол еңбектерде қазақ қолөнері туралы біраз деректер беріліді. 1917 жылдан кейінгі қазақ өмірін этнографиялық түрде зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңде жалпы қазақ. өмірін зерттеумен, қолөнер туралы деректер жинау, Қазақстанды зерттеу қоғамның үлесіне тиді.

Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә.Х.Марғүланның көлемді еңбегі, М.С.Мұқановтың альбом кітабы, сондай-ақ қазақ өнерімен қолөнері туралы Н.Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді. Х.Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері» атты еңбегінде ағаш, металл, әр түрлі тастар мен шыныларды өңдеп, жасай білген қазақ шеберлерінің тамаша өнерлерін сипаттайды.

Халықтың қолөнері мен ою-өрнек шығармашылығын ғылыми негізінде арнайы жекелеп зерттеу ісі басталғалы 100 жылдан астам уақыт өтті.

Халықтың мәдени дәрежесі жоғарылаған сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтарының сапасына талап қойып, оның әдемі, сәнді, ұнамды болуын қалады. Одан әрмен шығармашылық ізденудің нәтижесінде күнделікті керек заттардың жаңа түрлерін шығаруға талабы да арта түсті. Дами келе техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдеріне кілем тоқылып, кітап сөрелері, төсек, сәнді сандық, киімдер тігіп жасалды. Тігу ісі және кестелеу өнері де арнайы машиналармен орындалды. Зауыттарда көптеген бұйымдарды оюлап, өрнектеліп шығарыла бастады/6/.

Қолөнер айтарлықтай ежелгі халық тұрмысында маңызды деп айту қиынырақ, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген әсте болмайды. Қазақ халқының қолөнерін сапасы жоғары түрлендіру әдісімен алға қарай дамыту қажет. Төрт түлік малдың халық өмір тіршілінде маңызы зор. Қой мен ешкінің терісінен тон, шалбар, ішік, лақ терісінен ішік, қозымен лақ терісінен тымақ, бөрік, құлақшын тігіп отырған. Теріден тігілген киімдерді кестелі немесе кестесіз матамен тыстап, әдіптейді, жағаларын, жеңдерін кестелеп жұрындайды, сызық жүргізу арқылы әшекелейді.

Қазақтың қолданбалы қолөнерінің халық тұрмысына қажетті бұйымдарын айта кететін болсақ, ол киіз, оюлап киіз басу тек қазақтың ғана тиген еншісінде емес, мал шаруашылығымен айналысатын басқа да көшпелі елдерге тән ортақ нәрсе. Киіз басумен халықн түгел дерлік тұрғындары айналысты. Бір өзгешеліктері киіздің жасалуында емес, безендірілуінде, қайталанбас өрнектерінде. Өнектерінің өзінде әр рудың өзіндік тән ерекшеліктері бар.

Қолөнер ісінің басқа түрлеріне қарағанда ши тоқу әлдеқайда арзанға түседі,әрі төзімді келеді. Ши тоқу ісі-шиді жүнмен орап, оған түрлі өрнектерді тоқу. Қолөнердің басқа да түрлері сияқты сонау ертеден келе жатқан өнер. Ши бұйымы киіз үйдің ішін алған ерекше бұйым.

Қазақ халқының қолданбалы қолөнері ши бұйымын жалпы сырт көрінісіне қарай үш түрге бөледі ақ ши, ораулы ши, шым ши. Ши тарту оны аршу, орау, жүн орап тоқу науқан сияқты, ауыл тұрғындарының бәріне ортақ жұмыс. Тоқылатын ши мал аяғы баспаған, жардың орта шенінде бойлап өскен кезде тартылады. Халық қолөнерінің шеберлері өрнекті шым ши, ораулы ши, ақ шилерді қанат шилер деп атайды. /5/

Өнер түрлерімен танысудағы ең негізгі жетістік - жаңалыққа қызығушылықпен ұмтылу. Өнер даму үшін, адам күнделікті өзін жан-жақты дамытып отыру қажет.

Қолөнер негізінен қойдың мүйізін бейнелейді. 1940 жылдан кейінгі уақытта қазақ авторларының еңбектері, оның ішінде қазақ ою өнерінің шығу тегін туралы Басенова Т.К. «Қазақстан ою архитектурасы» еңбегінен көреміз.

Қазақ оюының негізі, - дейді. Ол сақ-сырматтық өнер дәуірі көп мағыналы мотивтерден "мүйіз" және де "өсулі өнерді" бөліп анықтады. Бұл дәуірде дала адамдарының ою шаруашылығынан айтарлықтай із қалдырған. Негізгі сатысы базис немесе каркас ою системасы /7/.

Қазақтың этнографы Мұқановтың "Қазақтың үйдегі суреттер жұмысы" және "Қазақтың киіз үйі" атты еңбегі шықты.

Үй жабдықтары негізінен киізден дайындалады. Азия халықтары мен Еуропа халқына таныс. Ол даму бастауын түркі халықтарынан алады. Екі жақын қанды халық қазақ пен қырғыз - бұл үй кәсібін ең жоғарғы өнерге жеткізді. Кілем өте құнды бұйым ретінде бағаланады. Кілемді тазалығы мен ашықтығы, таңқаларлық суретттермен мүсінді мәнін аша түсетін. Жақын қанды қазақтар мен қырғыздар көптеген технологиялық әдістер қолданып, әр түрлі кілем тоқуды білетін технология құрылысы жағынан өте қарапайым текемет. Текеметті жартылай дайындалған киізге әр турлі бояулы жүннен еркін кестелейді. Текеметке квадрат, ромб, айқас сызықтар фигураларын қолданады. Бұл фигуралар, яғни оюлардың үш түрі - XX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы түрі өте көнеде пайда болған.

Бұның негізгі органикалық форма әлемі - өсімдіктер мен зооморфты – бәрі бір құрылысты заңға бағынады. Бұған өте көне спираль тәрізді разетка, дөңгелектерді де жатқызамыз. Оюлардың ішінде өсімдік кестесі екінші топқа жатады. Күрделі геометриялық конфигурациялар мен көп жақты бұрыштар, сатылы ромб, жұлдыз тәрізді фигура, күрделі крест формаларын енгізуге болады. Қазақтың қолөнер жүйесін осындай ою түрлері құрайды. Композициялық сипатының ұйымдасуы ою жүйесінде зерттеу кезінде тек құрылыс теңдігін ғана емес анимизмді де қалайды.

Қазақ арасында ең көп тарағандары сырмақ, текемет, түс киіз, сандыққап, тұтқыш сияқтыларды көбінесе оюлаған әр түрлі басқа заттарды тек өрнектеп сыру арқылы жасайды. Толқынды не сыру, не былғары, не болмаса оюлата бастырып оймақтап тігу арқылы әшекелейді.

Өрнек - әшекейлерді бояуды түсіне қарай оюластырудың зор мәні бар. Әрбір түс белгілі тәртіппен кезектесіп отырмаса, өрнек әрсіз нашар болып шығады. Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігіне үлкен роль атқарған. Жүннен киім-кешек, арқан - жіп , әр түрлі төсеніштер , шекпен, мүліктер жасаған.

Күзен жүннен, қозы жүннен киіз басады, текемет, қалпақ, пима, киім-кешектер жасалады.

Ешкінің түбіт жүнінен иіруге, шарф, шұлық, шәлі жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға болады. «Үй жасауы - кілем» - ол әлі сақталып келе жатқан бағалы зат.

Қазақстан территориясында бұдан мың жылдар бұрын қарапайым халық өнерпаздардың ой қазынасынан шығып шебер қолдарымен тоқитын. Қазақстан облыстарында кездесетін киім түрлері: бұқар кілем, жол кілем, жібек кілем, мақта кілем, жолақ кілем, қара кілем, тақыр кілем, түкті кілем, алаша кілем, түркімен кілемі. Қазақ халқының кілем тоқумен ертеден таныс екені және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын айғақтайды. Кейінгі кезде фабрикаларда, істелінетін қол өнімдерінің бірі кілем тоқу болды. Кілемді әдемі біркелкі етіп тоқиды. Фабрикада станоктардың көмегімен өте сәнді жасалады. Кілем өрнегінде әр түрлі, түсті бояулар қолданып, сәнді шықты.

Кілем тоқитын шеберлер түстерін үйлестіріп әр түрлі әдістермен көрікті етіп орындады. Қазіргі кезде қолданатын тұрмыстық қажетті жеңіл заттарды, өрнектерді қолмен тоқиды. Іскерлердің қолымен тоқыған заттарын станокпен тоқитын болды. Қолмен тоқуда ерекше нәрсе, адамның көңіл күйін, іскерлігін, ептігін көреміз. Адамның адамгершілігін, сана-сезімін көреміз. Бұл бұйым үйге көрік беретін бұйым.

Қолмен тоқу өнері өте көп. Оның түрлерін айта кететін болсақ шарф, шәлі, сумка, жағалар, орамал, шілтер, жастық тысы, жапқыштар. Қазақ халқы қолдан жасаған әр түрлі заттарды үйге, іске жаратты. Қазіргі кезде, бүгінгі таңда өмір талабына сай әр түрлі киім-кешек дорба, тондар өндіре бастады. Қолмен өндірмейді, фабрикаларда станоктармен өндіреді.

Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады, күнделікті тұрмыста қажетін өңдейді. Адам өзінің күнделікті өмірінде қолданып жүрген заттардың жай ғана заттар емес, тұрмыс тіршіліктің әдемі бейнесі екенін байқаймыз. Дүниеге өнер кәсіптің келуі халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап тілегінің, талғампаздығының артуына себепші болды. Қазақ халқының тарихы терең, қазынаға бай қолөнерін ардақтауға бәріміздің де қосар үлесіміз зор.

2. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае - СПБ. Наука, 1994. 271с.

3. Әзілхан Қ. Нүрлы нақыштар: Ұлттық қолөнердің бүгінгі мен болашағы туралы пікір // Егеменді Қазақстан, 1991, 21 желтоқсан.

4. Мұқанов С. Халық мұрасы. - Алматы:Қазақстан, 1974, 235 б.

5. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым,

1999-2006.