Орны: 209-кабинет

Cабақтытың тақырыбы: Адам ұрығы және оның дамуы.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Көбею мүшелерінін. құрылысы. Көбею мүшелеріне ♂ және ♀жыныстық мүшелер жатады. Аталық жыныс бездері — жұп мүше, екі қызмет аткарады: а) клеткаларда спермийлер пайда болады (сырткы секреция кызметі); ә) клеткаларда

гормон пайда болады ( ішкі секреция кызметі). Ер адамда спермий клетка лары үнемі түзіліп отырады. Спермийдің басы, мойны, жіпше құйрығы болады. Спермийдің басында ядро, тұқым қуалайтын (♂) материал бар. Бас жағында Гольджи аппараты орналаскан, онда ферменттер болады. Ферменттердің маңызы ерекше. Жұмыртқа клеткасы ұрықтанғанда, оның тығыз қабыкшасы арқылы спермийдің етуіне жағдай жасайды. Құйрык бөліміндегі митохондриялар спермийді жылжуына энергия береді.

Аналық жыныс мушелері ішкі және сыртқы мүшелер болып бөлінеді. Ішкі мүшелерге жұмыртка клеткасы, жатыр түтігі, жатыр жатады. Аналық жыныс бездері — қос мүше, екі қызмет аткарады: а) жүмыртқа клеткасын түзеді ( сырткы секреция кызметі); ә) аналык жыныс гормонын түзеді ( ішкі секреция қызметі). Жұмыртка клеткасын түзетін без сопақша пішінді, жатырдың екі жағына орналаскан. Аналық бездер жатырға бекіген. Жұмыртка клеткалары аналык бездерде түзіліп, сонда жетіледі. Әр жүмыртқа клеткасы эпителиймен жене фолликул клеткаларымен қоршалған. Аналык безде, негізінен, жалғыз жұмыртка клеткасы дамып жетіледі.

Дамып жетілген жұмыртка клеткасында ана организмінің бар-лық тұқым қуалайтын ақпараттары болады.

Сперматолоидтың жұмыртқа клеткасына енуі

Жұмыртка түтігі Жатыр

2Ядросы бар жұмыртка

клеткасы

қосылған ядролар

Кіндікбауда ірі кан тамырлары болады, олар арқылы жатырдың қабыршсынан коректік заттар сініріледі.өсінділер жатыр ұлпасымен бірге ұрпақжолдас (плацента) түзеді. ұрпақжолдас арқылы эмбрион қоректенеді, о₂ ж\е СО₂ газы мен зат алмасудан п.б. керексіз заттарды шығарып отырады. Зат алмасуда анасының қаны мен ұрыктың қаны араласпайды. ұрықтың 4—5 айында ғана ұрпақ жолдас ішкі секреция бездерінің қызметін атқарып, ұрыққа керекті гормондар бөледі. Осының нәтижесінде іште ұрық өседі. Жатырдың ішіндегі нәресте аяқтары мен қолдарын айқастырып, шынтақ, жам-бас және тізе буындарын бүгіп отырады, омыртка жотасы доғаланып келеді. тууылар кезде нәрестенін басы темен карал орналасады. Жатырдың мойны арқылы сәби дүниеге келеді Кіндікбауды кескенге дейін жатырдың жиырылуы ұрнақ жолдастағы қанды ұрықтық денесіне қайта ығыстьірады. Қағанактың құрылысы және ұрықтын жатырдағы қалпы Жаңа туған нөрестені қабылдайтын дәрігерді акушер дейді.

Анасының сүтімен сәби 10—12 ай бойы қоректенеді. Ананың сүті ете құнарлы, онда нәруылдар, майлар, кемірсулар және т.б. болады. Бірақ сүттін құрамында С және Б витаминдері жеткіліксіз. Сондықтан 6 айдан бастап балаға .

ІV. Үйге §50 оқу.

V. 1.Кбеюдің маңызы неде ?

2.Адамның жыныстық дамуы кезеңдері кезіндегі ерекшеліктер.

3. Онтегенез дегеніміз не?

4. гормондардың жыныстық дамуға әсері қандай?

Cабақтытың тақырыбы: ОНТОГЕНЕЗДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Бала организмінщ өсуі және дамуы. 3—4 апта сәбидің

жаңа туған кезеңінен соң сыртқы орта жағдайларына бейімделеді. Бірақ физиологиялык жүйелер мен мүшелер дамуынын жетілмеуі, әсіресе ми және оның қьгртысы, сәбидің организміне қажетті бейімделу деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Сондыктан сырткы ортаның жағдайлары сәбидің организміне сай б.к. 1-1,5 жасқа дейін дене салмағы жылдам жоғарылайды, бойы өседі. О.ж.ж дамиды, аяқ-қол қимылдары үйлесімді болады, сәби отырады, еңбектейді, тұрады, жүреді және сөйлей бастайды . бөбек тамакты көп қажет етеді. оның ас қорыту жүйесі әлі жақсы жетілмегендіктен, анасының сүтімен қоректенеді.

Нересте5—6 аптадан соң 6 ай 1 жаска толған

1 жастан 6—7 жас баланын сәби кезеңі. Ол екіге бөлінеді: 1 жастан 3 жасқа дейін — балабақша кезеңі; 4 жастан 7 жаска дейін — мектепке дайындык кезеңі. Мектепке дайындық кезеңі ас қорыту жүйесінің, кимыл жасау дағдылары үйлесімділігінің, сөйлеу және жан сезімінің дамуымен сипатталады. Баланын 1 және 7 жас аралығы — оның рухани дамуындағы өте маңызды кезеңдер. Рухани даму ойындарға негізделеді. Бұл кезендерде бала әлеуметтік жағдайларға сай калып-тасады, баска балалармен, ересек адамдармен қарым-қатынас жасай-ды, мінез-кұлкы, сезімталдыгы, ой өрісі, жігері, еркі, кайраттылық касиеттері қалыптасады. Үлкен ми сынарларының кқртысы толық дамып бітпегендіктен, сәбидін (әсіресе 1—2 жаста) кевдлі көтеріңкі болуы керек. Кішкентай бала жылы сезімді, мейірімділікті, назар аударуды кажет етеді. Мұндай жағымды эмоция баланың бойына сіңсе, ер жеткенде өзін жақсы адам қалпында көрсете алады. Баланың рухани баяу жөне кеш дамуы оның анатомиялык-физ-қ құбылыстарына ғана байланысты емес. Ол отбасы мүшелері арасында жағымды эмоциялык қарым-қатынастың болмауына байла­нысты. 4—7 жас аралығында организмі, бұлшык еттері дамып, денесі шынығады, әр нәрсені білуге ынтасы артады. Бастауыш сынып жасындағы (7—12 жас) оқуш-ң организмінде құрылымдык және функциялык, жүйкелік даму жалғаса береді. Тірек-қимыл жүйесінің дамып, нығаюы нәтижесінде оның еңбекке икемделуі жылдамдай түседі. Сүт тістері тұракты тістермен алмасады. Физиологиялык жүйелерінің толық жетілуі окушы-ң таным қабілетін және белсенділігін жоғарылатады. Рухани қажеттіліктің өрісі кеңейіп, организмнін сырткы ортамен қарым-қатынасы күрделенеді.

Жоғары сынып окушыларының (13—16 жас) ішкі секреция бездері қалыптасып, дамиды.. Баланың бойының өсуі жылдамдайды және оның ақыл-ойының өрісі айқындала бастайды.

Адамның үзақ өмірі. Б\д денсаулыкқсақтау ұйымының жіктемесі бойынша: адам 44 жасына дейін жастық 45—59 — орта жас, 60—74 — мосқал тартқан, 75—89 — царттық кезең, ал 90—100 және одан жоғары — ұзаң өмір суретін адамдар.Адамның ұзак өмір сүруінің механизмін зерттейтін ғылымды геронтология деп атайды. Бұл ғылым қартаюдың биологиялык механизмінің маңызды зандылыктарын зерттейді. Гериатрия москал және қарт адамдардың ауруын зерттейтін және емдеумен айналысатын ғылым саласы.

ІІІ. Тест. 1. Баланың өсуініи және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қаидай жастық кезеңдерден өтеді және олардың сипаттамасы қандай? 3. Баста-уыш жөне жоғары сынып оқушыларыньщ жас ерекшелІктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріцдер. 4. Бала рухани жагынан дамып, мейірімді болуы үшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге қамкорлық жасау жолдарын айтьщдар. 6. Геронтология және гериатрия гылымдары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Қазақстанда үзақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер

ІV. Үйге§51 оқу.

V. 1. Атальщ және аналық жыныс бездерінің ерекшеліктері мен гормоіщары ңандай?

2. Ұрықтану қалай өтеді? 3. Эмбрион мен зигота аралығындағы айырмашылық неге байланысты? 4. Жаңа босанған ана гигиенасы кандай болуы керек? ? 1. Көбеюліц маңызы неде? 2. Адамның жыныстық ламуы қанлай қүбылысқа негізделген? 3. Онтогенез дегеніміз не? Онын кандай маңызы бар? 4. Жыныетық дамудын кандай кезендері бар? 5. Жыныстық дамудың механизмін түсіндіріңдер. 6. Алғашқы жыныстық белгілер қандай хромосомалар болуымен анықталады? 7. Соңғы жыныстық белгілердің ңалыптасуында қандай ерекшеліктер байқалады? 8. Жыныетық бездер меы бұйрек үсті бездерінін әсерін түсіндіріндер. 9. Әпнфнз гипоталамуска қандай өсерін тигізелі және оның мөні неде? 10. Тимустыи маңызы қандай?

11. Жыныстық бездердің өсіп дамуының қандай кезендері бар?


8сынып. 19 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: АДАМ ОРГАНИЗМНІҢ БЕШМДЕЛУШЩ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

.Адамның өмір сүруіне, белсенді іс-әрекетіне қолайлы және колайсыз жағдайлар әр түрлі әсерін тигізеді. Қолайлы жағдайларды сәйкестік деп атайды. Бұл — организмнег тыс ортанын факторы.. Ал қолайсыз жағдайларды сәйкес емес деп атайды. Бұлар организмнің негізгі фенотиптік-генотиптік қасиет-теріне сай емес және онын физиологиялык қызметтерінің оңтайлы орындалуын қамтамасыз етпейді. Физиологиялық белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес сырткы орта жағдайларында сақталуын, дамуын, өмірінің ұзактылығын қамтамасыз ететін жүйелер мен біртұтас организм қызметі.

Организмнің тіршілігін сырткы ортаға бейімделу 1) физиологиялық кұбылыстар; 2) организмнің қызметінің зорлану калпы; 3) физиологиялык қалыптан тыс ауытқу (аурудың пайда болуы, патология)

Адамдар сырткы ортаның белгілі бір жағдайларына біркелкі жылдам және толық бейімделе алмайды. Себебі адамның жынысы, жасы, жүйке жүйесінің кызметі, денсаулығы, генетикалык қасиеттері, денесінің шынығуы, сезімге берілуі, айналысатын еңбек түрі, т.б. организмнің бейімделу құбылысына әсерін тигізеді.

Оқушылардың білім алуы, тәрбиеленуі, олардың келеіпекте еңбек етіп, өмір сүруі — қоғамның алдына қойған негізгі міндеті болып саналады. Осыған байланысты білім алу мен тәрбиеленуді біртүтас мәселе деп санап, оларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет. Қоғамның өзекті мәселелеріне — білім сапасын арттыру, енегелі тәлім-тәрбиені жакқарту, жасөспірімдердің денесін шынықтыру мәселелерін ұйымдастырып, жүзеге асыру жатады.Организмнің клеткалары мен ұлпаларының түзілуіне қажет материалдардың, физиологиялык құбылыстардың өтуіне кқжет энергия мен сезім жүйелері арқылы хабарлардың үздіксіз түсіп отыруы — адамның өмір сүруінің негізі болып саналады. Жасөспірімдер организмінің функциялық жағдайын физиологиялык, гигиеналык, психологиялык көрсеткіштер сипат­тайды. Адамның ерекшеліктеріне оның белсенділігі жатады. Адамның белсенділігін анықтау үшін, оның кайсарлық, өжеттілік, өмірлік максаты, жігерлілік, қайраттылық, сияқты басқа да сипат-арын ескеру қажет.

пайда болуын анықтап, зерттеп, адамнын табиғи жағдайын (физиологиялык) қалпына келтіру үшін — емдеу шараларын қолданады.

ІІІ.Берілген кестемен танысып, бос торкөзді толтырыңдар.

Еейімделу түрлері	Организм не үшін күреседі?	Физио-қ реакция лардын белгілері	Организмнін өтем (компенсация лық) реакциясы
Таулы климат жағдайында	оттек үшін	ентігу	гемоглобиннің оттекті кажетсінуі артады, кор жинактайтын мү-шелерінен кан кетеді
Экстремальды ыстык климат жардайында	қызып кетумен жөне суды жо-ғалтумен	қанның артерия-лык, диастола-лык кысымы артады	реабсорбция және клеткаларда, үлпа-ларда судыц жинал-уы күшейеді
Экстремальды ыстык емес кли­мат жағдайында	қызып кетумен және суды жо-ғалтумен	канның артерия-лык, диастола-лык кысымы төмендейді	тер белу аркылы орга-низмнің температура-ны сактауы
Суың климат жағ-дайында	тоңып калумен	жүрек қағысы жиілейді	қанайналым күшейе-ді, зат алмасу артады
Дене енбегін ат-кару кезінде	?	1	?
Гиподинамия ке-зінде	?	?	?
Акыл-ой еңбегі-мен белсенді ай-налысқанда	?	?	?

ІV. Үйге §52.

V. 1. Баланың өсуінін және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қандан жастык кезендерден өтеді және олардын сипаттамасы кандай? 3. Баста-уыш және жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріндер. 4. Бала рухани жағынан дамып, мейірімді болуы ұшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге камкорлық жасау жолдарын айтыңдар. 6. Геронтология жене гериатрия гылымлары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Казакстанда ұаақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер.

1. Сәйкеегік және сәйкее емее жағдайлар деген не? 2. Бейімделу қандай күбылыс, кандай құрамбөліктерден тұрады? 3. Адамньщ биологиялык түр ретіндегі және физиологиялык белгілері бойынша бейімделуін аныктаудын қандай әдістері бар? 4. Қалыпты жағдай, бейімделу дәрежелерінің сипаттары кандай? 5. Не себепті барлык адамдар сырткы орта жағдайына біркелкі бейімделе алмайды? 6. Мектеп окушылары бейімделуінің қандай түрлері бар? 7. Органнзмнің тіршілік етуіне кандай жағдайлар қажет? 8. Жаеөсиірімдер организмінің функциялың жағдайын сипаттайтын кан.іаіі көрсеткіштерді білесіндер? 9. Адамның белсенділігін кандай касиеттер арқылы аньщтауга болады? 10. Сырткы орта әсеріне бейімделудегі психологиялық-физиологиялық жауаптар қалай сипат-талады? 11. Климаттың әр түріие (тау, ыстық, суық, т.б.) бейімделу ерекшеліктерін естеріңе түсіріңдер. Физиологиялык құбылыстардың манызына талдау жасап, ңорытындылаңдар.

Тапсырма

8сынып. 6 .05.08ж
Cабақтытың тақырыбы: Салауатты өмір және оның ғылыми негіздері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздерімен таныстыру.

Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1. Салауатты өмір дегеніміз не ?

2. Салауатты өмірдің қандай бағыттары бар.

А) Адамның күнделікті тіршілік әрекеті.

Б) Тарихи кезеңдері,

3. Салауатты өмірдіңдің негізгі өлшемдері және көрсеткіштері.

Салауатты өмір — коғамның белгілі бір тарихи түріне сәйкес келетін адамдардың өмір сүру жағдайларының жиынтығы.. Оның күрамына адамның отбасы, мәдениеті, тіршілік әрекеттері және т.б. кіреді. Негізгі мәніне адамдардың қарым-қатынастары мен өзара әсер етуі жатады. Адамнын сипаты мынадай: адам белгілі коғамға жөне белгілі әлеуметтік тогща жатады. Қоғамның мүшесі ретінде өмір сүру қасиеттерімен ерекшеленеді. Адамның бұл сипатта-масының психологиялык сипаттамасынан (адамның мінез-күлкынын, мәнерінің — үнатуы, жоғары багалауы, назары,

Көңілі, қызығшылығы, талабы және т.б.) ерекше айырмашылығы бар.. Салауатты өмір деген түсінік адамның тіршілік етуі мен емір сүруінің барлык негізгі салаларын — енбек етуін, тұрмысын, қоғамдық-саяси іс-әрекетін және бос уакытын қамтиды.

Салауатты өмір түрлері. Салауатты өмірді екі бағытта карауга болады. 1. Адамның кундемкті тіршілік әрекеті. Мұның нәтижесінде адам өзіне қажетті жағдайларды ұйымдастырады. Онын іс-әрекеті өзін сақтауға, қорғауға және өмірін ұзартуға, ал мінез-құлқы адамдар арасында қарым-қатынас жасауға, оны қалыптастыруға бағытталады.

ІІІ. рефераттар тыңдау,талдау.

ІV. Үйге §56 оқу.

V. "Физиологиялык сағат" деген не?

2. Биологиялык ырғақтың маңызы кандай?

3. Хронобиология деген не?

4. Биологиялык ырғактын каидай тоитары бар? Оларлың маньмы неде? 5. Биологиялық ырғакты білудін кандай манызы бар?

6. Хронофармакологияның және хрономединиианын. хроногигиенаның мағынасы қандай?

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздері туралы түсініктерін әрі жалғастыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Адамның тіршілік әрекетіндегі табиғи және әлеуметтік факторлардыд өзара байланысы




Диалектика (грекше сііаіеЫіке [іесһпё] — әңгіме, айтыс жүргізу енері) — коғамның лсәне ойлаудың дамуының жаллы заңдары туралы ғылым, Мүнда диалектика лык. әдіс колданылады.

Материализм (латынша таіегіаііз — материалдык, заттык) — табиғатты материалистік түрғыдан түсіну.

Көзқарас — табиғатқа, қоғамі^па, жеке түлғаға бағытталған ойдың, пікірдің жинакталып, корытындыланған жүйесі.

Салауатты өмір адамның жеке түлға болып қалыптасуына және оның шығармашылық ой желісін жүзеге асыруына себеп болатын коғамдаіы жағдайларды білуге мүмкіндік жасайды.

Салауатты өмір адамды белгілІ бір коғамның және әлеуметтік топтын мүшесі ретінде сипаттайды. Бұл — сол коғамның адамды өзінің мүшесі ретінде және сонда емір сүруінің айғағы етіп, оған берілген касиет пен белгі. Осы түжырымды ой салауатты өмір деген түсініктің ғылыми мөні жөне ғылыми күндылығы болып саналады.

ІV. Үйге §56 оқу. V.

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 13 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: Адам іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның қоршаған ортаға әсер ету факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Материалдык мәдениет пен рухани мәдениеттің дамуы.

Материалдық қажеттілікке — техника, өндірістік құрал-жабдыктар, жер қойнауының қазба байлығы, табиғат байлығы, тұрмыстык жағдай, т.б. жатады. Рухани мәдениетке ғылым, көркемөнер, сәулет және қолөнер, әдебиет, философия, имандылық, адамгершілік, саясат, адамның жеке тұлға ретіндегі қасиеттері, іс-әрекеттік қарым-қатынасы, максаты, қолданылатын әдістері, т.б. жатады. Сонымен мәдениет қоғам дамуының белгілі деңгейінің сипаты, адамның шығармашылық күіні мен қабілетінің көрінісі. Ол мате­риалдық және рухани байлықты жасаудың көрінісі. Сондыктан мәдениет деген ұғым қоғамның рухани өмірін көрсету үшін пайдаланылады.

Материалдык мәдениет пен рухани мәдениет ғасырлар бойы дамып, жоғары денгейге көтерілуде. Оған жыл сайын техниканың жаңа түрлерінін шығуы дәлел. Соның ініінде өндірісті автоматтандыру, өмірдін әр саласында компьютерлерді пайдалану, ғарыштың кемелер, құралдар, түрлі аспаптар жасау қарқынды дамуда. Жер қойнауының байлығы (мұнай, газ, көмір,.кен) қоғамның дамуы үшін өндірілуде. Адамның санасының дамуы — өзін қорша-ған ортаны танып білу кабілетін арттыра түсті. Адам өзінін танымдылық қасиетінің ерекніелігі аркылы табиғатты зерттеп, оның сан алуан күрылымын, үздіксіз өтіп жататын күбылыстарын анъщ-тады. Олардың организмге тигізетін әсерін біліп, соған лайықты бейімделе алатын болды және табигат корын өзінің тіршілігі үшін жан-жакты пайдаланып келеді.