Анафазада хромосомалардың хроматидалары бір-бірінен толық  ажырасады да әр түрлі полюстерге қарай тартыла бастайды.  Телофазада

69 
 
Ғалымдардың  айтуынша  қартаюдың  екі  түрі  болатыны  –
хронологиялық  -  жылдармен  және  биологиялық  -  жасушалардың 
жасымен  есептелетіні  белгілі  болды.  «Жасқа  байланысты  кездесетін 
ақаулар  әсіресе  жүрек,  қан  тамырлар  аурулары  және  қатерлі  ісік 
ауруларының  кейбір  түрлері  хронологиялық  емес,  биологиялық 
жаспен  байланысты  екені  туралы  мәліметтерді»  топ  мүшесі  Лестер 
университетінің 
(Ұлыбритания) 
кардиология 
профессоры                      
Нилеш Самани атап өтті. Ғалымдар хромосома соңындағы қорғаныш 
«қалпақшалары»  -  теломерлердіңқұрылымын  зерттей  отырып  бір 
қорытындыға  тоқталды.  Ескірген  немесе  қысқарған  теломерлер  ерте 
қартаюға  және  қатерлі  ісік  ауруына  әкелуі  мүмкін.  Теломерлерді 
тозудан  сақтау  мүмкіндігі  бар  теломераза  ферментің  тапқан 
американдықүш  ғалым  2009  жылы  өз  жаңалықтары  үшін  медицина 
саласы бойынша Нобель сыйлығына иеленді. 
Ғалымдарға  теломерлердің  ұзындығың  реттейтін  TERC  гені 
қартаю  және  онкологиялық  аурулар  процестерінде  негізгі  рөл 
атқаратыны  белгілі  болды.Жаңа  зерттеулер  алғаш  рет  ерте  қартаюға 
және теломерлердің қысқаруына жауапты геннің нақты варианттарын 
аңықтады.  ДНҚ  молекуласының  толық  репликацияланбайтындығың 
яғни теломерлік бөлімдерінің репликацияланбайтындығың алғаш рет 
1971ж. А.М. Оловник айтқан болатын. 
Мұның мәні мынада: жоғарыда сипатталған ДҢҚ полимеразалық 
жүйе  аналық  ДНҚ  молекуласының  жіпшелерінің  3  ұшын  толық 
репликацияламайды,  яғни  жаңадан  синтезделген  ДНҚ  тізбектері  5 
ұшы  жағынан  қысқа  болады.  Себебі  әрбір  жаңа  ДНҚ  тізбегі  қысқа 
«РНҚ  -  ұйытқыдан»  (праймер)  басталады.  Кейін  ол  ерекше  нукле-
азалар  арқылы  алынып  тасталады,  бірақ  босаған  учаске  дезокси-
нуклеотидтермен  толтыра  алмайды,  себебі  ДНҚ  полимеразалар  өз 
бетінше  ДНҚ  синтезін  бастай  алмайды,  ол  тек  полинкулеотидті  3 
ұшынан ұзартады. Бұл жерде ондай учаске жоқ, сондықтанжаңатізбек 
матрицадан қысқа болады. 
 
ДНҚ  молекуласының  мұндай  ұшын  үшкір  ұшы  деп  аталады. 
ДНҚ-ның  үшкір  ұшы  тұрақсыз  болады,  себебі  экзонкулезалар  ұзын 
ұшындағы  артық  нуклеотидтері  бір-бірлеп  алып  тастап,  ДНҚ  ұшын 
тұйықтайды. Қалай болғанда да, егер жасушада теломераза болмаса, 
оның  әрбір  бөлінуіненкейін  хромосома  қысқарып  отырады. 
Әрбіррепликацияда  ДНҚ  молекуласы  «РНҚ—ұйытқы»  ұзындығына 
сәйкес  10-15  нуклеотидке  қысқаруытиіс  болғанымен,  шындығында 

70 
 
50-65  нуклеотид  жұбына  қысқарады.  Бұл  ДНҚ  -  полимеразалық 
кешеннің қасиетіне байланысты болады. 
 
Адамның  ядролық  ДНҚ-ның  1  молекуласының  орташа 
ұзындығы 120 миллион нуклеотид жұптарына тең десек, жасушаның 
әрбір  бөлінуінде  теломераза  белсендігінсіз  ДНҚ  молекуласы 
0,00005%  -  ға  қысқарады  екен.  Бұл  әрине  өте  аз,  бірақ,  табиғатта 
теломераза  ұзындығың  қалпына  келтіріп  отыратың  тетіктер  болмаса 
түбінде хромосомалар жойылып кеткен болар еді. Тек сондықтан ғана 
хромосомалар 
теломерлерінің 
толықжәне 
репликацияланбау 
проблемасының  биологиялық  маңызы  орасан  зор.  Сонымен  қатар, 
бұл  құбылыс  ағзалардың  қартаю,  канцерогенез  проблемаларымен  де 
тығыз байланысты. 
Жасушалар  митоздан  басқа  жолдармен  де  бөлінуі  мүмкін, 
мысалы:  амитоз  -  жасушаның  тікелей  (бұрыс)  бөлінуі  және  жыныс 
жасушаларының бөлінуі және мейоз-жыныс жасушаларының бөлінуі.
 
Амитоз  арқылы  негізінен  прокариоттар  және  регенерация-
ланушы  эукариотты  жасушалар  бөлінеді.Бұл  кезде  көзге  көрінетін 
хромосомалар және бөліну ұршығы түзілмейді. Амитоз ядроның және 
цитоплазманыңсозылып екіге бөлінуі арқылы жүреді. 
Эндомитоз  деп  клеткадағы  хромосоманың  репродукциялануы 
кезінде  ядроның  бәлінбей  жүру  процесін  айтады.  Осының 
нәтижелерінде клеткада хромосома саны көбейеді, кейде ол бастапқы 
санымен  салыстырғанда  ондаған  есе  артады.  Эндомитоз  өсімдіктер-
дегі  сияқты  жануарлардың  да  әр  түрлі  ұлпаның  белсенді  жұмыс 
істейтін  клеткаларында  кездеседі.  Кейде  хромосомалардың  пайда 
болуы  клеткадағы  олардың  санының  өсуінсіз  өтеді.  Бұл  кезде  әр 
хромосома  еселеп  өседі,  бірақ  жас  хромосома  өзара  байланысқан 
күйінде  қалады.  Бұл  құбылыс  лолитения  деп  аталады.  Ол  эндо-
митоздың жеке  жағдайынан тұрады.  Политенді хромосомада жіпше-
лер  саны  1000-2000  шамасына  жетеді.  Бұл  кезде  аса  зор  алып 
хромосомалар түзіледі. Политения құбылысы бірқатар дифференция-
ланған  клеткаларда  байқалады  және  ол  клетка  ядросының  ерекше 
байланысты болады. 

жүктеу/скачать 1.59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: