ОңТҮстiк қазақстан мемлекеттiк
жүктеу/скачать 383.21 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер: 1.
| Бақылау сұрақтары:
1.Абайдың табиғат лирикасының басты ерекшелігі қандай? 2. Абайдың қара сөздерінің мәні неде? 3.Абайдың қандай аудармалары бар? 4.Шәкәрім – Абайдан қандай тағылым алды? 5.Шәкәрімнің өнер-білім, адамгершілік туралы өлеңдері. Негізгі әдебиеттер 1.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. А,1974. 2.Ақтанова А. Балалар әдебиеті. Астана: «Фолиант», 2011.-200б Қосымша әдебиеттер 1.Кемелхан Д.Ж., Ахбанбетова У.Ш., Сәлім Е.Қ. Қазақ әдебиеті. Оқу құралы. 2019. 2. Әуезов М. Әдебиет тарихы А. 1994 3. Сүйіншалиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті А. 1992 7-ДӘРІС.
Жоспар: 1. С.Дөнентаевтың балалар әдебиетіндегі орны, көркем поэзиясының тілі 2. С.Көбеев өмірі мен шығармашылығы, оның шығармаларының тәрбиелік мәні Дәріс мақсаты: С.Дөнентаевтың балалар әдебиетіндегі орны, көркем поэзиясының тіліне талдау жасау С. Көбеевтің өмірі мен шығармашылығы мен оның қазақ балалар әдебиетіндегі орнына тоқталу Әдебиеттер: 1. Ш. Ахметов. «Қазақ балалар әдебиеті» 2.Ақтанова А. Балалар әдебиеті. Астана: «Фолиант», 2011.-200б 3. Рүстемова Ж.А. Қазақ балалар әдебиеті. оқулық.- Алматы: Эверо, 2014 С. Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі, Ақсу болысының төртінші ауылыңда (казіргі Павлодар облысы, Ақсу ауданы) кедей шаруаның отбасында туған. Жас кезінде ауыл молдасынан оқып, хат таныған. 1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен сабақ алған. Онан кейін Павлодар қаласындағы Қасым қажының медресесінде (1911-1912) оқып, өзінің білімін толықтырады. Мұнда пән негіздерін үйренеді, өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Бұл жылдары Сәбит өз бетімен оқып ізденіп, прогресшіл татар әдебиетімен танысады, Абай шығармаларын оқиды. «Айқап» журналын үзбей оқып тұрады. Орыс әдебиетін, әсіресе, Крылов мысалдарын қызыға оқиды. Осы негізде оның ой-санасы есейіп, ақындық таланты оянады. 1913 жылы «Айқап» журналында (№ 22) Сәбиттің «Қиялым» деген өлеңі жарияланады. Бұл - ақынның баспа бетін көрген тұңғыш шығармасы. Онда Сәбит халық жыршысы болуды армандайды. Өлеңде ақынның бұл ойы жұмбақтау, астарлап айту үлгісімен беріледі. Ол түсі әдемі сандуғаш болып, «зарымды жұртқа айтып», «мұңымды шақсам» деп қиялдайды. Бірақ ол орманның жыртқыш құсы - қаршыға мен тұзақшыдан қорқады. Осы кезден бастап өз заманының маңызды мәселелерінің бәріне үн қосқан ақын өлеңді үзбей жазады. Оның өлеңдері мен публицистикалық мақалалары «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде жарияланып тұрады. «Уақ-түйек» 1915 жылы Уфа қаласында Сәбиттің «Уақ-түйек» деген атпен алғашқы өлеңдер жинағы басылып шығады. Бұл жинаққа кірген өлеңдер ақынның сол дәуірдегі қазақ халқы өмірінің әр алуан күйін, қоғамдық шындықты көркем бейнелеуге ұмтылғанын, сөйтіп демократтық, ағартушылық әдебиетке үн қосып, оның идеялық-көркемдік арнасын толықтыруға қатысқанын көрсетеді. Бұл өлеңдерде Сәбит, ең алдымен, қоғамның көкейкесті мәселелерін зерттеп, соны көркем бейнелеуге ұмтылады. Қазақ халқының отар болып Ресей мемлекетінің қарамағына кіргенін, кіріптар боп билеушіге жалтақтап отырған халықтың психологиясын ол жақсы түсінеді. Оның аяғы немен тынарына күдікпен қарайды. «Биік тау» өлеңінде ақын: Біз келдік биік таудың панасына, Жиһанның симай сахара даласына. Құйын мен жел, дауылдан аман-есен, Биік тау, бізді сақтап қаласың ба? Тынышты ап, төбемізден тас құлатып, Әлде өзің тырнағыңды саласың ба? Келген тау панасына оны қылса, От болып есіл жүрек жанасың да! - деп жазды. Өлең тұспалмен жазылған. Ондағы «биік тау» деп отырғаны - Ресей мемлекеті екенін оқырман бірден түсінеді. Оның панасына келіп, пана бола ма, әлде төбесінен тас құлатып, тынышын кетіре ме деп келешегіне күдікпен қарап отырған лирикалық қаһарман - қазақ халқы. Риторикалық сұрақтың жауабы белгілі. Пана бола алмаған биік таудың қылығына налыған ақынның жүрегі от боп жанып, күйзеледі. Лирикалық қаһарманның күйін Сәбит «Менің жайым» өлеңінде де жарқын суреттермен жеткізеді. Кез келіп арыстанның арбауына, Тап болдым қу түлкінің алдауына. Бірі ойнап, бірі шындап итермелеп, Тықсырды жердің биік жарлауына, ...Кетуге су түбіне тұрмын таяу, Қолымның қай тал жақын қармауына, ...Тұншығып әлім бітті, есім шықты, Бұрқылдақ жердің кез боп шаңдауына. От салып біреуі әкеп, бірі үрлеп тұр, Кім менің су құймақшы жанбауыма Бұл өлең отаршылдыққа душар болған, екі жақты қанау езген халықтың көңіл күйін әдемі бейнелейді. Осыдан бастап Сәбит поэзиясында шындықты тұспалдап, бейнелеп айту стилі қалыптасады. Ақын әлеуметтік теңсіздікке, біреуді біреудің қанауына негізделген қоғамды жыртқыш аңдар дүниесі ретіңде алады. Үстем тап өкілдерін, күштілер мен азулылар, тырнақтылар мен тістілер кейпінде суреттейді. Бұл, әсіресе, «Заман кімдікі?» атты өлеңде анық байқалады. Өлең тақырыбын сұрақ түрінде қоя отырып, ақын оған өзі жауап береді. Бұл заман байқағанға күштінікі, Азулы, тырнақты мең тістінікі. Дүниенің патшалығы, батырлығы - Тыпырлап тыныш жатпаған істінікі- Жуас қой ен жайлаған қасқырдікі, Құл еркі қожайыны - тақсырдікі. ...Даулы мал ебін тапқан шешендікі. Пыш-пышта бағы ашылған «көсемдікі». Еті мол, қымызы мол, қалтасы тоқ, «Мінеки мен - ақ кісі»,-дескендікі», - дейді. Ол атқамінер пысықтар мен дәулеттілердің жарлы-жақыбайларға зорлық-зомбылық етумен бірге, көлгірсіп аярлық жасайтындығын, олардың қорқау құлқынын, мал құмарлығын да қоса аңғартады. Отаршылдық езген халықтың психологиясындағы өзгерісті, жалтақтықты, шешімсіздікті Сәбит жақсы байқайды. Қазақтың кешегі дұшпанына қарсы тұра білген батырлығын, досқа дос, қасқа қас бола білген адамгершілік іздейді. Сол мінез қайда кеткен деп күйінеді («Қайда кеткен?»). Ақын халқының қараңғылық пен надандыққа шырмалып, алды-артын барлай алмай отырғанын сынайды. Қалың бұқара тұрмысындағы жүдеушілікті, елдің қараңғылық пен ескілік шырмауынан шыға алмаған мешеу күйін суреттей отырып, ол халықты бұл жолдан өнер-білім үйрену, ағарту арқылы шығаруға болады деп ойлайды. Сондықтан бұл саладағы өлеңдерін халыққа тікелей үгіт айтуға кұрады. Қамалған қараңғыда, қалың қазақ, Қайратсыз қамсыз тұрып қалдың, қазақ, Қарулан, қуатсызды қуаттандыр, Құрдан-құр қампитқанша қарын, қазақ, - деп жазды ол «Қазақтарға қарап» деген өлеңінде. Қазақ елінің артта қалуын, қоғамдық дамудың мешеулігін Сәбит тікелей надандықтан, қазақтардың талапсыз бейқамдығынан көреді. Надандықты ерке қып, мойнына мінгізіп отырған халықтың мінезіне налиды. Одан туындап жатқан жамандықтарды сынайды. «Соңғы сөз» өлеңіңде ол: Қазақ, біздің түпке жеткен надандық, Надандықтың шеңгелінде қамалдық. Сол еркенің арқасында болып тұр, Болса бізде не секілді жамандық, - дейді. Ақынның ағартушылық көзқарасы, ой-пікірі халық бойыңдағы жақсы мінез-құлықты оятуға, оны тіршілік үшін күреске қосуға арналады. Ол ел бірлігін («Бірлік»), талапты болуды («Талап»), "сөз қумай іс тындыруды («Тіл мен көңіл»), ақылды («Ақыл») және ойлы («Ой») болуды уағыздайды. Осы өлеңдер, негізінен, ақын көңілінде қорытылған ойдың түйіні сияқты суретке түсіп, оқырманға үлкен ғибрат ұсынады: Тіл - көңілдің тілмашы, Көңілдің жоқ сырласы. Тілмашыңды оң жұмсап, Теріске, көңілім, бұрмашы! Айтқанын қып қожаңның, Тілім қарап тұрмашы! Аңғырттанып беталды, Масқара мені қылмашы! Тым құтыртпай, тыя ұста, Тілмашыңды, мырзасы! -деген шағын өлеңде тіл мен көңілдің ара қатынасы, тілді теріске емес, оңға пайдалану керектігі, «бір елі ауызға екі елі қақпақ» қою қажеттігін тапқыр, ұтымды, әзіл араластыра отырып, айтқан. Ақын адам өміріндегі талаптың орнын зор бағалайды. Ең жаманы - талапсыздық, талапсыз бақ та, дәулет те, білім де келмейді дей отырып, халық ұғымында талапқа үлкен мән берілгенін еске салады: Әр дәулет саған даяр, етсең талап, Бақ келмес іздеп сені, жатсаң қарап, «Нұр жауар талаптыға -деген қарттар, Жүргенге жөргем бар ғой бұрыннан –ақ, «Жалғызбын, жарлымын» деп қорғаламай, Сал құлаш, бір өзіңді жүзге балап. Әрбірі талаппенен тауып жатыр, Дүниеде неше өнерлі көрсең санап... Бұлайша кетіп кейін тұрғаныңа, Дос күліп, дұшпандарың жүр табалап. Көз салып осыларға, ойланатын, Біздерде жігер - намыс бар ма, қазақ?! Кейде ақын өзінің ағартушылық ойын мысалдап жеткізеді. «Жұмыскердің өкініші» өлеңінде бұрынғы бай баласынын бұлаңдап жүріп алды-артын ойламағанын, білімсіз қалып, байлық өткен соң қара жұмыс істеп жүрген өкінішін жазады. Ол мал жұтайтынын, өнер, білім жұтамайтынын кеш сезінеді. Ақын оқырмандарына осыны ғибрат етеді.Ақын замандастарын қараңғыдан жарыққа шығуға, өнер-білім үйреніп, озық елдермен теңелуге шақырады. Жабысайық өнерге, Ынтықпай қарап өлерге, Өзіміз керек демесек, Керек қып бізді келер ме?' ...Жұмулы болып көзіміз, Ізденбесек өзіміз, Білімінен білгендер, Бөліп бізге берер ме?! «Замандастар» атты өлеңінде осылай жар салған ол ел басшыларына, көзі ашық оқығандарына халыққа қызмет істеу қажеттігін ескертеді. Қызмет көрсет халқыңа, Игі ат қалсын артыңа ...Пайдалы басқа өнерден, Ұлт керегі дегеннен, Жан қиналып, жолыңда, Бас кетсе де, тартынба!-дейді. Сәбит ел басқарған адамдардың еңбегін халыққа сіңірген еңбегімен өлшейді. Ол әкім болғандардың халықтың мүддесінен гөрі өзінің қара басын, құлқынын көбірек ойлайтынын сынайды. Олардың қылығы халықтың алғысы емес, қарғысына ғана лайық екенін ескертеді. Өзің шыққан ұлтыңнан, Басшы қылған жұртыңнан, Бұл мінез, бұл құлқыннан. Қайтіп қарғыс алмайсың, - дейді ол «Қайтіп қарғыс алмайсың» өлеңінде. «Уақ-түйекке» Сәбиттің бірсыпыра мысалдары кірген. Өмір шыңдығын тұспалдап айту тәсілі оның мысал жанрына баруына да себеп болғаны байқалады. Көрші халықтардың мысалшы ақындарын (Крылов, Тоқай т. б.) оқу арқылы өз талантын ұштап, ол өз кезінде осы жанрдың дамуына едәуір үлес қосты. Сәбит мысалдары оқырманға ғибрат боларлық жайларды суреттеп, содан тәлім алуды, үйренуді ұсынады. «Ұры мен баласы» атты мысалда ұры баласын ертіп, біреудің бағына түсіп алма ұрлайды. Баласы: «әке, көріп қойды» дейді. Әкесі: «кім?» деп сұраса, «Құдай көріп тұр ғой» деп жауап береді. Мысал ұрлықты біреу көрмейді деп ойлама, бәрі бір белгілі болады, арың алдыңда таза бол деген насихатқа құрылады. Ұры да баласы сөзінен ұялып, мазасызданады. Білмеді не айтарын жазған ұры, Ұялып, текке қарап тұрды құры. Ұрыдан ұрлық кетті мұнан кейін, Ерігем қар секілді жазғытұры, - дейді ақын. «Ауырған арыстан», «Көзі тоймайтын ит», «Екі теке» мысалдары көп халықтарға ортақ, кең жайылған сюжетке жазылған. Алайда Сәбит олардың оқиғасын қазақ ұғымына лайықтап жазады. Оларда ел арасындағы өсек-аяң, шағыстыру, қанағатсыздық, бәсекеқұмарлық сияқты жағымсыз мінездер сыналады. Мысалы «Ауырған арыстанда» ауырып қалған аң патшасының көңілін сұрауға барлық аңдар келгенде, түлкінің келе алмай қалғаны сөз болады. Мұны пайдаланған қасқыр арыстанға түлкіні шағыстырады. Арыстан ашуланып түлкіні шақыртқанда, ол патшаның ауырғанын біліп, ем іздеп кеш қалғанын айтып ақталады. Ол емі қасқырдың артқы аяғының сіңірі боп шығады. Сол арада арыстан қасқырды ұстап өлтіріп, аяғының сіңірін жейді. Мысал түйінін: Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп, Алайда жіп тақпаймыз ешкімге деп. Сөз жүгіртіп, шағыстырған қасекеңдер, Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп, - деп аяқтайды. «Көзі тоймайтын итте» сүйек тістеп, көпір үстінен өтіп бара жатқан судағы өз сәулесін басқа ит екен деп, сүйегін тартып алмақ үшін суға секіріп түскен иттің азабын суреттесе, «екі текеде» көпір үстінде кездесіп, біріне-бірі жол бермей, ерегісіп, сүзісіп, суға құлаған екі текенің қылығын жазады. Екеуі де адам бойыңдағы қанағатшылдықты, кішіпейілділікті мадақтайды. Бұл айтылғандар алғашқы беталысынан-ақ Сәбиттің қазақ қоғамы дамуының көкейкесті мәселелерін жырлаған әлеуметтік ойдың ақыны болып қалыптаса бастағанын көрсетеді. «Уақ-түйек» шыққаннан кейін жазған өлеңдерінде де Сәбит жоғарыда айтылған мәселелерді жаңғырта көтеріп, көркемдікпен, тереңдей қозғауға тырысты. Ол «заманның желдей есіп бара жатқанын» айтып, оның даму үрдісіне қазақтардың да ілесуін тіледі. Өз елінің даму дәрежесін балалық шақпен салыстырады. «Балалық» (1915) өлеңінде балалықтың ақ көңіл адалдығын, сенгіш аңғалдығын, кез келген нәрсеге алданып отыра беретін мінезін суреттей келіп, қазақ қоғамының күйін сонымен салыстырады. Заман өтіп бара жатыр желдетіл, Өзге халық өсіп жатыр ер жетіп. Текке отырған көздің жасын көлдетіп, Қашан кетер біздің елден балалық, - деп налиды. Ақынның әлеуметтік теңсіздікті суреттейтін өлеңдерінде жаңаша ізденіс, көркемдік шешім бар. Оларда дәуір шындығы, адам бейнесі тереңдей, нақты ашылады. «У жеген қасқыр» өлеңінде ол парақорлығымен аты шыққан, кейін соның жазасын тартқан озбыр болыстың бейнесін жасайды. Оны қорқау кәрі тарлан бейнесінде алады да, кезіңде елге жасаған озбырлықтарын суреттейді. Жерің кем шарламаған, бармай қалған, Ісің кем ойға алмаған, болмай қалған. Жалғызды, жарлыны да, қимасты да, «Ер» едің көмекейге бүктеп салған, - деген жолдардан өлеңнің сатиралық өткірлігін де, өш керелеушілік күшін де көреміз. Ақын оны осы күйге түсірген «қу құлқынның» сырын ашады. Қазақ балалар әдебиетінің тарихында С.Көбеевтің көрнекті орны бар. Өмірінің соңына дейін оқытушылық қызметпен айналысқан С.Көбеев өз білімін, қажыр-қайратын туған халқына жұмсады. Оның ұстаздық, ағартушылық қызметі қазақ қоғамының артта қалған мешеулік жағдайында басталды. Ауыл адамдары арасында жаңалық таратушы болды. А.С.Пушкиннің «Дубровскийі», Н.В.Гогольдің «Өлі жандары», И.А.Крыловтың мысалдары мен А.П.Чеховтың әңгімелері С.Көбеевтің ауызша әңгімелеуі негізінде ел ішіне тарады. Қызылжардағы орыс-қазақ мектебінде оқып жүрген кезінде өзінің И.А.Крыловтан аударған мысалдарын жинап баспаға жіберді. 1910 жылы «Үлгілі тәржіме» деген атпен Қазанда басылып шықты. Крыловтан 40-тан аса мысал-өлең аударды. Замандастары бойындағы тоғышарлықты, надандықты, зұлымдық пен мақтаншақтықты, көрсеқызарлық пен өзімшілдікті мысал тілімен тұспалдап әшкереледі. Ы.Алтынсарин үлгісімен 1912 жылы «Үлгілі бала» оқу кітабын шығарады.Бұл – бастауыш мектептегі қазақ балаларына арналған оқу кітабы еді. Оқу кітабын құрастыруда С.Көбеев К.Ушинскийдің «Родное слово» кітабын басшылыққа алған. Бірқатар материалдарды содан еркін аударып пайдаланған. Кітап балаларға мектеп, оқытушы, адам (бала) тіршілігі жөнінде түсінік беретін қысқа әңгіме, өлеңдерден басталады. 60-қа жуық әңгіме, ертегі, мысал, өлеңдер бар. Көпшілігін орыс тіліндегі түрлі оқу кітаптарынан алып, қазақ балаларының ұғымына лайықтап жазған. «Үлгілі балаға» Спандиярдың бірқатар төл шығармалары да кірген. Олар қоғамдық теңсіздікті, жетім-жесірдің аянышты тұрмысын көрсететін өлеңдер мен әңгімелер. Кітапқа енген шығармалар арқылы балаларды өнер-білімге, мәдениетке шақырды, іскерлікке, қиындыққа төзімді болуға, қайырымдылыққа шақырды. Ыбырай үлгісіндегі педагог жазушы С.Көбеев те балалардың теңсіздіктегі өмірін аяушылықпен суреттейді. «Жетім» атты өлеңінде ол жетім баланың қысқы аязда тоңған, әрі аш кейпін суреттей отырып, оны аяп үйіне әкеп тамақ берген, жылы төсекке ұйықтатқан кемпірдің ықыласына ризалық білдіреді. «Қайыршы» өлеңінде автор елден жинаған тиын-тебенін ғарыптерге, ақсақ, соқырларға үлестіріп берген қайыршының қайырымдылығын жазады. С.Көбеевтің халық арасында кең тараған шығармасы – «Жетімнің өлеңі». Онда жазушы жетім баланың аянышты халін суреттеп, феодалдық ортаның мораліне қарсы қояды. Өлең идеясы жалпы қазақтық қасиеттер туралы ойлармен, арманмен ұласады. С.Көбеевтің 1913 жылы Қазанда басылып шыққан «Қалың мал » романы жастардың бас бостандығы үшін күресін көрсетеді. Ұзақ жылдардан кейін «Орындалған арман» атты мемуарлық кітабын жариялады. Бұл – педагог- жазушының өткен жолы, оның дәуірі, ортасы жайлы шығарма. Онда автор қазақ аулындағы таптық күрес жайлы, Қазан төңкерісі жөнінде әңгімелейді. Сол негізде жазушының өсу жолы, көзқарасының қалыптасу жолы көрінеді. Спандияр Көбеев 1878 жылы 1-қазанда бұрынғы Торғай облысы, Николай уезі, обаған болысына қарасты № 3 ауылда (қазіргі Қостана облысының Меңдіқара ауданы) туған. Спандиярдың әкесі Көбей – мұсылманша хат таныған, шыншыл әрі өнерлі жан болған Анасы Айтбоз да елге сыйлы жан екен. Спандияр мектеп жасына келгенде ел ішінде Ыбырай Алтынсарин мектеп ашады екен деген әңгіме тарайды. Алайда ол мектеп бір жыл кешігеді де Спандияр ескіше оқуға кіреді. 1887 жылы ұлы педагог Ыбырайдың көмегімен Спандияр ұстаз ашқан мектепке оқуға қабылданады. Аталынған мектепті 1892 жылы бітірген ол Қарағайлыкөл деген жердегі төрт жылдық мектепте 1892-1895 жылдары оқыған соң 1895-1897 жылдары Қостанайдағы екі жылдық педагогикалық курсты бітіріп, бастауыш мектепте бала оқытуға жолдама алған Спандияр өз ауылына аттанар алдында: «Алдымда туып өскен ауылым. Мәдениеттен кенже қалған қараңғы ауыл. Менің ендігі әмірім сол ауылда өтпекші. Сол ауылда қолымнан келгенше мәдениет шамшырағын жақпақшымын... Жас жеткіншектерді оқытып, олардың көзін ашып, ғылым жолына, мәдениет соқпағына түсірермін деп асығып келемін»,- деді. Әз ұстазы Ыбырай Алтынсариннің жолын қуған Спандияр елге келісімен-ақ бала оқыту кызметіне кірісті. Бұл жолда көптеген қиыншылықтарды бастан кешірді. Қалай оқытудың жолдарын, әдістерін іздестірді. И. А. Крыловтың қырық төрт мысал өлеңін аударып «Үлгілі тәржіме» деген атпен 1910 жылы бастырып шығарды. Осы арқылы жас ұрпақтарды өнер-білімге, әділеттілікке, адамгершілікке тәрбиелегісі келді. Мінез-құлықты түзеудің құралы етіп пайдаланады. Осымен қатар озбырлық еткен үстем таптың қиянатын, пасықтығын әшкерелеудің құралы етті. Бұл жөнде Спандиярдың өзі: «Мен, Пушкин, Лермонтов сияқты ақын, жазушылардың шығармаларының мазмұнын айтып, түсіндірумен қатар, әсіресе Крыловтың мысалдарын көбірек оқып, аударып беріп жүрдім. Шынын айтқанда, менің Крыловтың мысалдарын аударуыма осы Кішіқұмдағы жағдай себеп болған еді»,- дейді. Кішіқұмдағы жағдай қызық болған екен. Оны автор былай суреттейді:«Декабрьдің аяқ кезі еді, Таңертең мектепке келсем, мектептің есігі ашық екен. Балалар келіп қалған-ау деп, ішке кірсем, мектептің ішінде он шақты қозы, лақ жүр. Ойымда түк те жоқ, төлдерді айдап шықтым. Мектептің ішін сыпырып болғанша, балалар да келіп қалды. Сабақ басталды. Бір мезгілде ентігіп бай кіріп келді. Өңі бұзылып, ашуланып келіпті. Мүлдем ісініп, жарылып кеткелі тұр. Мен оны байқамаған кісі болып, балалардың жазуын қарап жүр едім, бай маған: -Молда, мұның қалай? - деді. Мен оған жалт қарадым да: - Қателесесіз, мен «молда» емеспін,- дедім. - Оқа емес,- деді бай, молда болмасаң да, әйтеуір бала оқытушысың ғой. Төлді шығарған сен бе? -Қайдағы төлді? -Осы үйге қаматқан төлді. -Бұл мектеп емес пе? -Мектеп болса қайтеді екен? -Байеке-ау, мұнда балалар оқып отырған жоқ па? -Оқып отырса қайтейін? Олар малдан артық деймісің! Мен не айтарымды білмей, біраз кідіріп қалдым да: -Есіңіз дұрыс па? - дедім, - Сіздің ше? - деді маған бай шімірікпестен. - Мен мектепті төл қораға айналдыра алмаймын. Үй менікі. Бұл үйді салдырған менмін. Арық-тұрақ төлімді далаға қоя алмаймын, маған мал керек алдымен!, - деді де бай есікті ашып жіберді -Кіргізіңдер-ей, айда бері!-деп әлдекімге бұйрық берді. Сол уақта-ақ манағы қозы-лақтар дүркіреп мектепке кіріп келді. - Бай, бұлай ететін болсаң, онда мен мектепті жабамын,- дедім. - Мейлің білсін,- маған бәрі бір. Мына отырған қу маңкаларыңнан маған төл артық,- деді бай. Мен не айтарымды білмей, сілейіп тұрдым да қалдым . -Несі бар?! - деді тағы да бай шығып бара жатып,- оқыта бер. Бұл төлдердің түк зияны жоқ. Мал адамның бауыр еті деген қайда? Момын, сәби төлден безгені несі мал көрмегірдің! Лаж жоқ, оқыта беруге тура келеді. Балалар оқудан тарағаннан кейін мен мектепте қалып, Крыловтың «Көлбақа» деген мысалын аудардым. Аударып болып, оқып қарап едім, әжептәуір аударылған сияқты болып көрінді. Үстінен өңдеп қайтадан ақ қағазға көшіріп шықтым. Осы аудармамды сәл ғана өңдеп, кейін «Үлгілі тәржіме» деген жинаққа енгіздім. Мен мектептен шығарда Оспан ағай келді. Балалар айтып барған болу керек, оның бірден төлге көзі түсті. - Балаларды таратып жіберіп, «мыналарды» оқытып отырмын,- дедім мен. - Қайтесің, шырағым... заман күштінікі мен тістінікі ғой, «бетегеден биік, жусаннан аласа» болмасаң, жер бастырып жүргізер деймісің олар. «Битке өкпелеп, тоныңды отқа салма» ,- деген, кішкене бауырларың үшін төзіп бақ, қалқам,- деді Оспан» Жазушының мұғалімдік жұмысы мен балалар әдебиетін жазуға кірісудегі алғашқы кезеңдері осындай ауыр жағдайларды бастан кешіруге байланысты туған еді. Спандияр Көбеев «Үлгілі тәржімеден» соң мектептерде және мектептен тыс уақыттарда оқыту үшін 1912 жылы «Үлгілі бала» - деген атпен бірінші, екінші кітаптарын бастырып шығарды. Бірінші кітабыңда 62 тақырыпқа жазылған, екінші кітабында 32 тақырыпқа жазылған өлең мен әңгімелері бар. Бұлардың бірқатары аударма болғанмен Спандияр Көбеевтің өз шығармалары. Балалар әдебиеті балаларды оқыту, тәрбиелеу процестерімен тығыз байланысты болғандықтан Спандияр Көбеев оқуға керекті материалдарды өзі іздеп табуға, немесе өзі жазуға мәжбүр болды. Қажеттілік оны соған сүйреді. Баланың сауатын ашып, хат тантудың бірінші құралы, бірінші басқышы ана тілі мен балалар әдебиеті болғандықтан Спандияр оны өзі құрастырды. Ыбырай Алтынсарин сияқты оның шәкірті Спандияр Көбеев те оқылуға қажетті материалдарды іздестіруде, құрастыруда, өз тұсынан жазуда болсын, алғаш рет орыс әдебиеті мен орыс мәдениетін өзіне үлгі етті, содан үйренді. Алдымен орыс әдебиетіндегі бай мұраны зерттеп, соның балаларға қажеттісін аударды. Оны балаларға үлгі етті де оқытты. И. А. Крыловтың мысал өлеңдерінен үйрене, үлгі ала отырып, Спандияр өз тұсынан да оқушы балаларға арнап көптеген мысал өлеңдер, әңгімелер жазды. Спандияр Көбеевтің «Үлгілі бала» деген оқу кітабындағы әңгіме, өлең, мысалдардың, көбі өзінің мазмұны, көлемі жағынан мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына арналған. Бұл кітаптың алғашқы беті де Ыбырай Алтынсариннің «Кел балалар, оқылық», - деген өлеңі сияқты «Мектепке шақыру» - деген өлеңмен басталған: Балалар, жиналыңыз мектепке ерте, Мәз болмай деген сөзге мырза, ерке. Бұл кезде өнерлі адам өрге шықты, Зат емес надан кісі алар текке. Ертеңгі шақыруымен әтеш құстың, Халықтар кетіп жатыр егіндікке. Күн шығып, терезеге сәуле түсті, Тұрықсыз, жарамас тек уақыт өтсе,- деп, тым әсерлі, жұмсақ сөздермен ұйқысынан оятып, баланы мектепке кетуіне дайындайды. Ата-ананың балаға деген мейірімін, шын ықыласын білдіреді, Өлеңнің, осылай басталған жалғасы бұдан да әсерлі сөздермен баланын, ой-санасына қозғау салады. Бал жинаған ара мен қалбаңдап ұшқан көбелек те, жүгірген аң, ұшқан құстың бәрі де әрекет үстінде. Бәрі де тыным таппай қажетіне жарайтын мүлікті іздеп табу қимылында, өз міндетін атқаруда деп жанды теңеулермен салыстырулар арқылы баланы оқуға, өнер-білім жолына қызықтырады. Ыбырай Алтынсарин сияқты Спандияр Көбеев те халық ағарту жұмысына байланыстыра отырып, соған қажет болған балалар әдебиетінің тәрбиелік орнын халық игілігі дәрежесіне көтерді. Сауатсыз қараңғы елдің мәдениетін көтеру үшін алдымен білімнің қайнар бұлағы болған, ғылымның да, халықтың да асыл мұрасын жинақтаған, сақтаған кітап екенін, соны сүюдің қажеттігін Спандияр Көбеев балаларға әрқашан, сабақ сайын айтып, түсіндіріп отырған. Өлеңмен де, көркем сөзбен де кітаптың пайдалы жақтарын, асыл мұраларын дәлел өткен. Спандияр Көбеев баланы оқыту барысында барлық білімді кітаптан алуға болады, ол үшін кітапты көп оқу, іздеп тауып оқудың қажеттігін бірінші орынға қойған. Осы мақсатты Іске асыру үшін оқылуға керекті кітаптардың жоқ кезінде балаларға қажетті сондай кітаптарды өзі жазуға, өзі құрастыруға мәжбүр болғаны да осыдан еді. «Үлгілі бала» деген кітабындағы «Балалар мен ғалым» деген қысқа әңгімесінде де осы кітап мәселесін сөз еткен. Екі бала келе жатып, бір кітап тауып алады. Сол баланың біреуі: «Бұл кітап менікі, неге десең, мен сенен бұрын көрдім», - дейді. Екінші бала оған жеңістік бермей: «Жоқ, бұл кітап менікі, неге десең, мен сенен бұрын жерден көтеріп алдым», - дейді. Екі баланың таласының үстінен шыққан ғалым оларға: «Сендер хат танисыңдар ма?», - дейді. Балалардың екеуі де шынын айтып, «Жоқ, хат танымаймыз»,- дейді. Сонда ғалым: «Кітап сендерге не керек. Бұл кітапты мен алайын. Қай бұрын оқу білгенге беремін», - дейді. Кітап кімге қажет дей келіп, кітап хат білгенге, сауатты азаматқа қажет екенін білдіреді. Кішкентай әңгіменің бала тәрбиелеудегі әрі терең, әрі үлкен мазмұны осындай ұтымды мәселені баяндаған еді. Балалар әдебиетінің тәрбиелік мазмұны оқу процестерімен тығыз байланысты Оқыту үшін Спандияр Көбеевтің алдымен оқытудағы қажетті болған материалдарды жинақтауы, өз тұсынан құрастыруы, жазуы осыны дәлелдейді. «Үлгілі бала» кітабының бірінші бетінде «Мектептерде және үйде оқу үшін жазылады» деген Спандияр Көбеевтің өзінін, ескертпе сөзі де бар. «Үлгілі бала» кітабында жазылған Спандияр Көбеевтің әңгімелері өте қысқа болғанмен мазмұны жағынан өте құнды. Ыбырай Алтынсариннің де, сол сияқты Спандияр Көбеевтің де әңгімелерінің қысқа болатыны олар балалардың жас ерекшеліктері мен білім ерекшеліктерін ескеріп, соған лайықтап, ықшамдап жеңіл де көркем тілмен суреттейтіндігінде. «Түскі тамақ һәм кешкі тамақ» -деген әңгіменің де мазмұны сондай қызық. Түске дейін үйінде ерігіп қарап жатқан баласына шешесі ет салып жақсы сорпа жасап береді. Бала сорпаны ішіп отырып: «Сорпаңыз дәмсіз екен»,- дейді. Шешесі кешке дәмді сорпа жасап берермін дейді. Түс қайта баласы әкесімен шөп тасып, үйіне әбден шаршап қайтады. Шешесі баласына түскі тамақтан қалған сорпаны жылытып береді. «Түскі сорпаңнан мына сорпа дәмдірек екен»,- дейді баласы үсті-үстіне ұрттай түсіп. Сонда шешесі: «Еңбексіз ауыз тұшымас, балам. Бұл түскі сорпаның қалдығы еді. Саған бұл сорпаның дәмді болғаны сен түстен соң жұмыс істеп шаршадың ғой», - дейді. Қара күшке сүйенген даңғойлық ожар мінездің неге әкеліп соғатынын да Спандияр Көбеев «Аю және бөрене» деген әңгімесінде ашық та күлкілі етіп суреттеген. Қалың орманды аралап келе жатқанда аю бал араның ұясына кез болады, Ағаш басындағы ара балына тамсанып, оны жегісі келеді. Аю ағаш басына көтеріліп, ұяға жақындағанда, ілініп тұрған ауыр бөрене оған кедергі жасайды. Аю бөренені итеріп жібереді. Ары серпілген ауыр бөрене өз салмағымен қайта оралғанда аюдың басына сарт ете қалады. Қара күшке сенген ожар аю бөренені тағы да одан бетер қатты итеріп жібергенде, ол екінші рет аюдың басына соқтығып, құлағын шыңылдатып жібереді. Оған ызаланған аю бар күшімен бөренені үшінші рет қойып жібереді. Серіппелі бөрене қайта айналып аюдың басына соқтыққанда, басы жарылған аю ағаш басынан жерге ұшып түседі. Баланы қияңқы даңғой мінездерден арылтып, саналылыққа үйрететін әңгіменің тәрбиелік жақтары дәл осындай болуға тиісті. Баланы саналы азамат етіп тәрбиелеу үшін мұғалімдер ашық сөз, айқын пікірлерді жазушылардың осы сияқты өтімді әңгімелері арқылы жеткізіп отырады. Спандияр Көбеев өзі педагог болғандықтан оның жазған әңгімелерінің бәрінде де оқу процесіне байланыстырыла айтылатын мазмұн бар. Баланы қалайда саналы, оқыған азамат етіп тәрбиелеуге бағытталған. Артық атылған, не оқушының ұғымына ауыр тиетін қисынсыз бұлдыр сағымдар кездеспейді. Осындай қысқа жазылған өнегелі әңгімелермен қатар «Үлгілі бала» кітабында панасыз қалған балалардың өмірін өте қайғылы халде сыпаттайтын екі өлең бар. Оның бірі - «Жетімнің өлеңі», екіншісі «Жетім» деп аталады. «Жетім өлеңі» деген бірінші шығармасында жастайынан әке-шешесі өліп, жетім қалған баланың ауыр халі суреттелген. Әке-шешесінен қалған азын - аулақ мал-мүлікті озбыр ағайындары бөліп алып, баланы ешқайсысы да қорғамай, қаңғытып жібергені баян етілген. Бетімен іс етуге ақылың кем, Бой өсіп, жас жетпеген - білмейсің жөн. Мал басың ағайынның талауында, Алдаушы осы емес пе дүние деген. Көзіңнен жас ағады қан аралас, Биліктен малың түгіл шығып тұр бас, Сұраусыз малыңда құрық, басыңда сырық. Қыр аңы арыстан, қабылан мұндай болмас,- деп суреттеген. «Байтал түгіл бас қайғы»,- дегендейін ол кезеңде жетім-жесірлерге оқу түгіл баспана табудың өзі де аса қиын болған. Өмірден қысым көріп, тұрмыс өгейлігі арқасына батқан жетім-жесірлер қайыршылық халге түскен.. Шөлдесең сусын болар күндер қайда, Қарын ашса тамақ болар жерлер қайда? Қаңғырып жүдеп-жадап жүргеніңде, Сипайтын маңдайыңнан ерлер қайда? - деген патриоттық жігер беретін жалынды сөздермен аяқталған. Адамның сай-сүйегін сырқыратарлық жас нәрестенің басындағы трагедиялық осындай хал кімге болса да үлкен ой туғызады да, қатты тебірентеді. Спандияр Көбеев «Орындалған арман» атты кітабындағы «Тойда естіген әңгіме», «Молда алдында», «Зорлық», «Үміт сәулесі», «Құлақ естігенді, көз кереді», «Бөлтіріктер», «Ауыр қаза» тағы басқа әңгімелер ауылдағы бұрынғы мектеп өмірі мен бүгінгі ауыл жайын толық таныстырады. Спандияр Көбеев шығармашылығы балалар әдебиеті мұрасына үлкен үлес болып қосылған тарихи және тәрбиелік маңызы зор шығармалар деп білеміз. Ұлы ұстаз 1956 жылы өмірден өтті. Пайдаланатын әдебиеттер: Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті А. 1974 Ахметов Ш. Қазақ совет балар әдебиеті А. 1976 Әуезов М. Әдебиет тарихы А. 1994 Сүйіншалиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті А. 1992 Ғабдулин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті А. 1974 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы . А. 1994 Бақылау сұрақтары: Спандияр Көбеев шығармасындағы балалар әдебиетінің қызметі Спандияр Көбеев «Үлгілі бала», «Үлгілі тәржіме» еңбектері. 8-ДӘРІС
Тақырыбы:ХХ ғасыр әдебиеті Жоспар: 1.Сұлтанмахмұт Торайғыров өлеңдерінде оқу - білім тақырыбы болашақты аңсау, армандау, еліне деген сүйіспеншілік, әлеуметтік қайшылықтарды суреттеу тақырыбы. 2.Мағжанның табиғат лирикасы. Бұл тақырыптағы ақынның нәзік сыршылдық, суреткерлік шеберлік, пәлсапалық ой тереңдігі. жүктеу/скачать 383.21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|