ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

жұмсалады. (5) Егерде топырақтағы, жер астындағы және жер үстіндегі судың көбейю, немесе азаю мелшерін Дту мен белгілесек, онда топырақтың су балансын белгілі есепке алынған мерзім ішін-де төмендегі тендік арқылы керсетуге болады:

Кіріс

Топырақтың су балансыньщ кіріс және шығыс бөлімдері уа-қытпен кеңістікте өте құбылмалы болуының салдарынан оның та-биғи жағдайдағы су, ауа және қорек режимдері күшті езгеріп тұ-рады. Топырақтын, су балансының өзгеру заңдарын білу негізінде оның су, ауа жәие қорек режимдерінің өзгерістерін алдын ала болжап, оларды керекті бағытта өзгертуге болады.

Топырақтың су режимінің турі оның ылғалдылығының жыл бойы құбылысы арқылы анықталады.

Әр түрлі топырақтардың жалпы және әр маусымдағы су режи-мі әр түрлі болады және олар ауа райының, геоморфологиялык, гидрогеологиялық, биологиялық жағдайларға және топырақтың сулық және физикалық қасиеттері мен адамның өндірістік әрекет-теріне байланысты болады.

Топырақтың су режимін жасауда ауа райы шешуші міндет ат-қарады. Жалпы әр аймақтарда өсетін есімдіктердің табиғи ыл-ғалмен қамтамасыз етілгендігін анықтау үшін жауын-шашын мөл-шерін ғана біліп қоймай, сондай-ақ топырақ бетінен буланатын ылғалдың да мөлшерін білу керек. Ал топырақ бетінен буланатын ылғалдың мөлшері оның құрамына және ауаның температурасына байланысты болады. Белгілі бір жердің табиғи ылғалмен қамта-масыз етілгендігін бейнелеу үшін төмендегі формуланы қолдану керек:

К = Р/Е

Р — жауатын жауын-шашынның қосындысының көпжылдық орта мөлшері, мм;

Е — буланудың жылдық мөлшері, мм.

Ал енді буланудың айлық мөлшерін анықтау үшін Н. Н. Ива-нов үсынған төменгі формуланы қолданады:

Е' =0,018(25+t)² (100—а)

бұнда: Е'— буға айналушылық мөлшері, бір айда гектарына текше метр есебімен;

Ылғалмен қамтамасыз ету коэффициенті йөлшері 0,5-ке тең болуы құрғақтықты, ал 1,0-ге гең болғанда қуаңшылықты және 1,5-ке тең болу дымқылдықты, ;ондай-ақ, 2-ге тең болуы дымқыл-дығының ортақтылығын көрсеіеді. Еліміздің кең байтақ жеріне топырағы әр түрлі ылғалданғая көптеген аймактар кіреді.

Жерді ылғалмен қамтамаснз ету коэффициентінің шамасына қарай, топырақ су режимінің екі түрі болады. Біріншісі — топы-рақты сумен шаятын, ал екіншісі — шаймайтын су режимі. Топы-рақты шаймайтын су режимі тарағаи аймақтарға дала, далалы және шөлді аудандар жатады. Орманды далалы аудакдарда жау-ын-шашын мөлшері 450—600 ми шамасында болғанымен олардың біркелкі жаумауынын, салдарынан кейбір жылдары қуаңшылық-та болады. Сондықтан бүл аудандарда куаңшылық жылдары суа-ру жүмыстарын үйымдастыру қажет болады;

Ал далалы аймактарда жауын-шашынның мөлшері 300...500 мм ылғалмен қамтамасыз етілу коэффициентінің мөлшері бірден кем болады. Әдетте бүл аймақта жер асты суы 12—15 метр және одан-да тереңде, ал жаңбыр суымен топырақтың небары 3—4 метрлік қабаты ғана ылғалданады. Сондықтан бұл аудандарда еғістің ыл-ғалын көбейту және оны сақтау үшін қолданылатын шаралармен бірге, топырақтың қүнарлығын арттыру үшін суару жұмыстарын ұйымдастырудың алатын орны ете зор.

Ал қуаң далалы аймақтарда жауын-шашын 200—250 мм ас-пайтын және олардың топырақ бетінен булану мөлшері ете жоға-ры болғандықтан егістерді суару мәселесінің алатын орны өте зор. Сондай-ақ Каспий теңізі мен Арал келінің маңындағы шөлді ай-мақтарда жауын-шашын мөлшері 200 мм аспайды, сондықтан бұл аймақтарда жер суару жұмыстарын үйымдастырмаған жағдайда ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу мүмкін емес.

Жер бедерімен ауа райына сәйкес гидрогеологиялық жағдай-ларда топырақтың әр түрлі су режимін жасауға әсерін тигізеді.

Жер бедерінің элементтеріне және топырақтың құнарына сәй-кес есімдіктерде оның су режимінің пайда болуына әртүрлі әсерін тигізеді. Мысалы, орманның қарды мол тоқтатып, топырақтағы ылғалдың мөлшерін жоғарылатуының нәтижесінде шаю режимі пайда болуы ықтимал.

Қуаңқы дала аудандар жағдайында өсімдіктер топырақты қүр-ғатып, ылғалдың жоғарыға өрлеуінің салдарынан түздардың жи-нақталу қаупі туады.

Адамның өндірістік әрекеттерінің де топырақтың су режиміне тигізетін әсерлері мол. Мысалы, құрғату жұмыстарын жүргізгенде топырақ қүрғап, суаруды жүргізгенде ылғалданады.

Агрономиялық, гидротехникалық және агролесомелиорациялық шаралар жүйесін пайдалану топырақтын. ауа, су және керек ре-жимдерін едәуір жақсартып, кейде оны бір түрден екінші түрге айналдырып та жібер_еді.

Ылғал топырақ және өсімдіктін, жапырағы бетінен тұрақты бу-ланып тұрады. Сондықтан әр түрлі дақылдар үшін топырақ ыл-ғалдылығын колайлы мөлшерде үстап түру үшін суару жүйесі оған суды керек мөлшерде үздіксіз жіберіп тұруы керек. Шаруа-шылық жағдайында бүны қамтамасыз ету үшін тек күрішті бетіне су жайып суарумен егісті астыңғы жағынан суарғанда, сондай-ақ суарудың импульстік және тамшылатып (капельное) әдістерін қолданғанда мүмкін болады.

Ал енді егісті алқаптап, бороздалап, атыздап және жаңбырла-тып суарғанда топырақ ылғалының қоры әр мезгілде, ауық-ауық толықтырылып тұрады. Суару кезінде су топырақ қабатына жи-налып, одан кейін топырақ пен есімдік жапырақтарынын, бетінен буланады. Суару алдында топырақтың ылғалдылығы белгілі ми-нимумнан кем болмауы керек, яғни өсімдіктер су тапшылығынан азап шекпеуі керек. Ал суарғаннан кейін топырақ ылғалдылығы оның ен, кем сыйымдылығы мелшерінен жоғары болмауы керек. 3-суретте қуаң аймақтарда есімдіктердің өсіп-өну дәуіріндегі табиғи ылғал Е және суару арқылы топырақ ылғалының бағыты керсетілген. Е қисық сызығы ылғалдылықтьщ белгілі минимум мөлшерінен төмен түскенде өсімдіктер су тапшылығына үшырай-ды. Ал енді реттелген ылғалдықты бейнелейтін К қисық сызығы сол белгілі минимум мелшеріне дейін төмендеп, содан кейін суару арқасында ылғалдылықтың максимум мөлшеріне дейін көтеріледі, яғни топырак, ылғалдылығы оньщ қолайлы мөлшерінің шамасында тұрақсызданады. Жалпы суару жұмыстарын топырақ ылғалының белгілі минимум шамасына жеткен күні бастау керек. Шаруашы-лық жағдайында бұл күн топырақ ылғалдылығын жүйелі түрде анықтап отыру арқасында, немесе есімдіктердің физиологиялық белгілеріне (осмотикалық қысым, клеткалардың сору күші, клетка селіңін, шоғырлануы, жапырақ саңылауының ашылуы) және өсім-діктер мен топырақтын, сыртқы түріне, сондай-ақ көпжылдық тә-жірибенің қорытындысына сәйкес анықталады. Топырақтын, ыл-ғалдылығы белгілі қолайлы мөлшерден неғүрлым аз езгерсе, со-

49

3-сурет. Топырақтың табиғи (Е) және реттелген

(К) ылғал режимі: 1— жауьш-шашьш; 2— суару.

ғұрлым өсімдіктердің су және қорекке қажеттілігі толығынан қам-тамасыз етіліп, жалпы егістің өнімі жоғары болады. Топырақтың ылғал қоры өсімдіктің өсу дәуіріңің бас кезінде неғурлым мол болса, соғұрлым оны суару азаяды.

Суармалы егіс жағдайында топырақтың су, ауа, қорек және жылу режимдерін тек суару арқылы ғана реттеп қоймай, сондай-ақ минералды және органикалық тыңайтқыштар жүйесін пайда-л-анумен бірге оны дурыстап баптау, ауыспалы егістің тиімді тү-рін пайдалану арқылы да реттеуге болады.

Топырақтағы ылғалдың қорын анықтау. Топырақтағы ылғал қоры гектарына текшеметр есебімеа саналады және оның мөлше-рін екі әдіспен анықтауға болады:

Есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы а е/см³ есебімен және оның дымқылдығы у_в, құрғақ топырақтың салма-ғынан процент есебімен белгілі болған жағдайда, сол есепке алын-ған топырақ қабаты һ(м) 1 гектар жерде 10000-һм³ келемге тең болып, оның қүрғақ күйіндегі салмаіғы 10000-һ-а тоннаға тең бо-лады. Ал енді ылғалдың осы көлемдсегі салмағы темендегі форму-ла арқылы анықталады:

W=10000У_в/100= 100*Һ*а*У , гектарына

50

тонна есебімен, немесе гектарына текше, бұнда: W — топырақ ыл-ғалының қоры, гектарына текше метр есебімен

ү — топырақ дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан про-цент есебімен.

анықталады. Тстьщғы жағыіа қыйырщықталған тастар мен кесек

тастар төселген жүқа қабаты топырақтар үшін ылғалдандырылатьш қабаттың тереңдігі бтаблицаның деректері арқылы белгіленіп, оның тереңдігі қыйы]шықталған тастар мен кесек тастар орналасқан қабаттың терең,ігінен көп болмауы керек. Шалғындық топырақтарда ылғалдащырылатын қабаттың тереңдігі мақтаегісі, беде және қант қызылцасы үшін, ыза судың тереңдігі 2...3

метр болғанда 0,7... 1,0 метрд<н көп болмай, ал ыза судың тереңдігі 1...2 метр шамасында бол-анда ылғалдандырылатын топырақ кабатының тереңдігі 0,7...0,8 метрден артық болмағаны жөн. Ыза судың терендігі 1 метр шамасында болғанда, ылғалдану қабаты 0,4...0,5 метр шамасында болащ.

Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды, Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының жалпы мәлшерімен ауыспалы егістегі әр .дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және -суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.і

іЖобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, көрек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін кө-термей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек^

-Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су""мөлшері олардың даму кезеңінің үзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және ауа режимдері) және дақылдардың түрі мбн сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ■болады. Мысалы, астық түқымдас дақылдардың дамуында мынан-дай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүл-дену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің ар шағында су пай-далану мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, астық тукымдас да-қылдар суды түптену және масақтану кезеңінде көп пайдаланса, :ал мақта егісі суды гүлдену кезінде мол пайдаланады. Дақылдар-дың пісу кезеңінде суды пайдалгануы азайып, ал опың аяқ шенінде мүлде тоқтайды.

ГӨсімдіктердің суды пайдалащу мелшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судыщ тапшылығымен ауа температура-сының және өсімдіктерге жарыщ түсу мөлшерінің кебейетін мер-зімі — түс кезінде өте мол болалды. Өсу мезгілінде есімдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бүған керЬ сінше, түнде жоғарыда келтіріліген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады .

Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспи-рациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдакды.

• Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен булана-тын және 1 центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, кар-гоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл лөлшерде текшеметр есебімен саналады. Бүл коэффициенттің мөл-иері мына теңдік арқылы анықталады:

Е = К-У;

бұнда: Е — пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр

есебімен; К — су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр

есебімен;

У — өнім, центнер есебімен.

Транспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициен-тінің мелшері әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлар-дын, қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлес-тірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.

Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдар-ды баптау агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғүр-лым молайған сайын, соғұрлым бүл коэффициенттер мелшері азая

береді.

бүнда: ]>М— есептелгш жыл үшін ауа ылғалдылығының тап-шылығынлң қосындысы, Мб есебімен (жақын жер-де орналгсқан метеостанциядан алынады); К — жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағ-дайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анық-талады.

Пайдаланылатын судың жалпы мөлшері Е — мәдени өсімдік-тердің егістік жерден пгйдаланылатын суыньщ жалпы мөлшері, ,ол өсімдіктер және топырақ бетінен буланатын сумен бірге жаң-бырдан кейін өсімдіктер бетінен буланатын судың қосындысына тең болады. Бұл мөлшерге өсімдіктердін, тамыр жүйесі орналас-қан топырақтын, 1,0 метрлік қабатынан жұмсалатын судың мел-шерімен бірге одан төмен қабаттан да жұмсалатын суда кіреді.

«К» мөлшері әрбір есімдіктердің ерекшеліктеріне сәйкес био-.'Логиялық ирек сызық түрінде езгереді және әр онкүндік үшін ар-наулы тәжірибелердің нәтижесі негізінде анықталады. Ол үшін төмендегі формуланы қолданады:

бүнда: 2д — онкүндік бойынша тәжірибе арқылы анықталған судың нақтылы булану мөлшерінің қосындысы, мм есебімен; Ол А^/"+ 2т +р.р + Р-ге тең болады.

бүнда: (А\у—■ топырақтың 1,0 мерлік қабатындағы су қорыньщ көбеюі);

р,р -— пайдаланылатын жауын-шашын мөлшері;

Р—• топырақтың 1,0 мерлік қабатынан төменгі қабаттан көте-рілетін, не болмаса одан төмен ағып көтетін судың мелшері;

2^д— ^аУ^а ьілғалы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы, Мб есебімен.

Өсімдіктің өсу дәуірінде буланатын судың жалпы мелшері әр-бір онкүндікте буланатын судың қосындысына тең болады. (5-таблица).

Жалпы булану коэффициентінің аймақтық көрсеткіштері бол-маған жағдайда (биологиялық ирек сызық коэффициенті) Укр НИИГ и М-де Украина республикасы үшін (7 табл.) ауа темпера-турасының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы ар-қылы анықталған коэффициенттерді күн сәулесінің ұзындығына түзету енгізу арқылы пайдалануға болады.