Қазақ әдебиеттану ғылымын- дағы бүгінгі күндері өз деңгейінде қарастырылмай келе жатқан мәселе – ұлттық библиографияның қалып- тасу жолы. Библиографияға ұлттық әдебиеттануда ғалымдар тарапы- нан берілген біршама анықтамалар мен пікірлер бар. «Әдебиеттану тер- миндерінің сөздігінде» ол:
«Библиография – Әдебиеттану- дың жанама тарауы, әр түрлі пәндер бойынша кітаптарға, зерттеулерге анықтама – мағлұматтар беретін кө- мекші құралдар жасайтын жинама ғылым саласы. Библиографияға мы- наларды жатқызуға болады:
Белгілі мәселеге немесе автор шығармаларына байланысты әдебиет- тердің көрсеткіші.
Библиографиялық қызметтің методикасы мен теориясын жасай- тын ғылыми еңбектер.
Жарияланған, басылып шыққан басылымдар жөніндегі пікірлер, жа- рық көрген газет, журналдардың бөлігі.
Библиографиялық құралдың ең басты міндеті оған енген еңбектерді дұрыстап іріктей білу» деп көрсе- тілген [88].
Ал профессор Ә. Нарымбетов:
«Библиография – мәдениеттің, ғы- лымның оқу-ағартудың, өндірістің бір сөзбен айтқанда, қоғамдық өмір- дің барлық жайын қамтиды және де мәдениет пен ғылымның бар- лық салаларының даму процесінің нәтижесін байқататын көрсеткіш іспеттес, өйткені, библиография – кітаптар тарихы мен мәдениет тари- хы ғылымдарының бөлінбес жанды бөлігі», – деп жазады [25, 10].
Қазақ әдебиеті сынының тари- хын зерттеуші, профессор ғалым Тұрсынбек Кәкішев библиография- ны әдеби сын жанрларының бір түрі ретінде қарастырады. Соны- мен берілген анықтамалардан би- блиография – әдебиет тарихының, сынының даму процесінің нәтиже- сін байқататын көрсеткіш екендігін, атқаратын ғылыми, насихаттық
қызметі зор және де ғылым мен мәдениеттің барлық салаларын қам- титын әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы екендігін байқаймыз.
Қазақ библиографиясының түр- лері және олардың жасалу принцип- тері туралы айта кету жөн болады. Библиография атаулының басқа са- лалардай, уақыт жағынан әдебиет библиографиясы да екі түрге бөлі- неді: ағымдағы библиография және ретроспективті библиография. Ағым- дағы библиографияға күнделікті баспасөз материалдарын летописке түсіру жатса, ал ретроспективті би- блиография дегеніміз өткен тарихи кезеңнің материалдарынан библи- ография жасау. Қазақ әдебиетінде библиографияның бұл екі түрі де бар. Қазақ ұлттық Мемлекеттік кі- тап палатасы шығарып жүрген бас- пасөз, кітап летопистері осы ағым- дағы библиографияның қатарына қосылады. Ал әдебиеттің өткен тарихи кезеңін қамтитын библиог- рафиялардың барлығы да ретро- спективті библиографиялар болып есептеледі.
Ішіндегі мазмұны жағынан әде- биет библиографиясы негізінен үш түрге жіктеледі: жалпы библиогра- фиялар, персоналды библиогра- фиялар, тақырып бойынша жасалған библиографиялар. Жалпы библио- графияның міндеті – баспа бетіндегі материалдарды ешбір өзгертпей сол документтік күйінде сақтау болса,
бұл өзгертпей беру – сол материал- дарды іздеушінің тез де оңай тауып алуына қиындық келтірмейді. Жалпы библиографиялар әдебиеттің белгілі бір дәуірін, жанрын қамтиды. Пер- соналды библиографиялар нақтылы бір ақын, жазушының творчество- сына арналады. Тақырып бойын- ша құрастырылған библиография- лар көркем әдебиеттің белгілі бір тақырыптарының аумағын қамтумен шектеледі. Ал әдебиеттің көкейкесті тақырыптары бойынша жасалған аса көрнекті библиографияны атай қою қиын. Өйткені әдебиет библио- графиясында бұл түр кең өріс алып, қанағаттанарлық дәрежеде жолға қо- йылған жоқ.
Алдына қойған мақсаты жағынан әдебиет библиографиясы негізінен екі бағытта дамиды. Біріншісі, көп- шілікке ұсынылатын библиогра- фиялар. Екінші түрі – ғылыми-зерт- теу жұмыстарына көмектесетін ғылыми библиографиялар. Қазақ әде- биет библиографиясынан осы кезге дейін жарық көріп жүрген библио- графиялардың дені көпшілікке ұсы- нылатын библиографиялар.
Көпшілікке ұсынылатын биб- лиографияның толық болуы шарт емес, материалдар іріктеліп, таң- далып алынады. Ал ғылыми-зерт- теу жұмыстарына жәрдемдесу мақ- сатын көздеп жасалған ғылыми библиографияның принциптері өзге- шелеу екенін әрқашан да ескерген
жөн. Ғылыми библиографияларды құрастыруда ұсынатын негізгі прин- цип – қамтылатын кезеңдегі матери- алдарды мейлінше толық жинау.
«Белгілі бір өлкемен, облыс, ау- данмен байланысты да әдебиет материалдарын қамтитын библи- ографиялар бар. Мұндай белгілі бір өлкенің ақын, жазушыларының шығармашылығына, яки сол өлке өмірін суреттеген әдеби көркем шығармаларға арналған әдебиет би- блиографиясын өлкетану (краевед- ческая) библиографиясы деп атай- ды». Бізде бұл библиографияның үлгілері де әдебиет библиографи- ясына өз үлестерін қосуда. Міне, библиографияның түрлері мен жа- салу жолдарына қысқаша тоқталып өттік. Бүгінгі күнге дейін қазақ би- блиографиясы туралы, оның ішінде әдебиет библиографиясы туралы библиографтар Н. Сәбитов, Ғ. Әбе- тов, Ү. Сүбханбердина және Ә. На- рымбетовтер еңбегінде аз-маз сөз қозғалғаны болмаса нақты ғылыми зерттеушілік тұрғыдан бұрын-соңды толық зерттелді деп айта алмаймыз.
Бұл бөлімде қазақ библиогра- фиясының алғашқы ХІХ ғасырдан бергі ізденістері мен ХХ ғасырдың орта шенінде туып, қалыптасып, қазіргі кездегі даму барысын көр- сетуді мақсат етіп алдық. Әрине қолға түскен материалдар ғана қамтылды. Әлі де болса толық зерттеу жұмысын керек етеді.
«Әдебиет библиографиясын жа- сауда партиялық позицияны берік ұстап, материалдың саяси сипатына, идеялық мазмұнына үнемі мұқият на- зар аудару аса қажет Библиография құрастыруда объективизммен, фор- мализммен бітіспес күрес жүргізу ұлттық библиографияның үнемі ең негізгі парызы болмақ. Мәселен, қа- зақ әдебиеттану ғылымы мен сыны- ның ғылыми библиографиясын жа- сауда да біз осы методологияға сүйе- нуге тиіспіз. Әсіресе, 1920 жылдар- дың әдебиетінің библиографиясына өте-мөте сақтықпен қарау біздің ең негізгі міндетіміз», – деп Ә. Нарым- бетов айтқандай 1920–30 жылдар би- блиографиясын жасауда көп қиындық болды. Маркстік-лениндік әдіснама мен идеология әдебиеттанудың бұл саласына да өз талаптарын қойып, қатты қадағалап отырды. Ал Ү. Сүб- ханбердина: «өз жұмыстарымның алғашқы жемісі ретінде 1961 жылы
«Айқап» бетіндегі мақалалар мен хат – хабарлар» деген библиографиялық көрсеткішті Қазақ Мемлекеттік бас- пасынан басып шығарды. Қолжазба дайын болып, редактор қарап шық- қаннан кейін Главлито тексерді, қырағы «көрегендер» кітаптың іші- нен Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дула- товтың, Мағжан Жұмабаевтың, т.б. алашордашылардың материалдарын жібермей алып тастады. Бұл кезең- нің алашордаға ешбір қатысы жоқ
екенін, орыс библиографиясының тәжірибесінде төңкерістен бұрынғы материалдар түгел қамтылғанын ай- тып қанша шырылдасам да сөзім өтпеді. Кітап шықпай қалатын бол- ған соң, айтқандарына көнуге тура келді», – дегені әрине, библиогра- фия жасаудағы қиын жағдайлар [89, 10]. бұл кеңестік дәуірдегі қазақ библиографиясының көрген зорлық- зобалаңы болса, қазіргі уақытта әдебиет библиографиясы өзіндік ор- нымен еркін дамып, жеке бір сала болып қалыптасып жатқан кезең, алашордашылардың еңбектерінің би- блиографиясы шыққан уақыт – қазақ библиографиясының жаңа көрінісі, мақтаныш, қол жеткен жетістігі.
Бұл бөлімдегі мақсат-міндет – қа- зақ библиографиясының туу, қалып- тасу, даму жолдарын бір жүйеге келтіру. Төңкеріске дейін қазақ би- блиографиясын жоққа шығарып келген қателіктерді нақтылы дерек- термен дәлелдеу, алғашқы іздері ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болғаннан бергі ізденістерінде ХХ ғасырдағы әдебиеттану мен сыны тарихында қосқан үлестерін айқындауды негізгі желі етіп алдық. Қазақ әдебиеті сынының тарихын зерттеуші, ғалым Тұрсынбек Кәкі- шев айтқандай, «библиографияның әдебиеттану ғылымында өзіндік бір арнада, кең құлаш жайған, туу, қалыптасу, даму тарихы бар әде- биеттің бір үлкен саласы» екенін та-
ныту. Сондықтан бұл бөлімнің мәні мен мазмұны да осында жатыр.
Библиографияның тұңғыш қа- дамы ХІХ ғасырдың соңына қа- рай көрініс берген екен. Оның нақтылы да себебі жоқ емес. Ол ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой- пікірде филологиялық және биогра- физм мектептерінің молырақ орын алуының әсері еді. Қазақ даласын зерттеген орыс ғаламдарының көп- шілігі орыс әдебиеттануындағы осы мектептердің ықпалында болатын профессор Ә. Нарымбетовтің «Ре- волюцияға дейінгі көрсеткіштер комплексті сипатта болды. Қазақ әде- биетіне тікелей арналған көрсеткіш бола қойған жоқ. Қазақ әдебиетіндегі бар библиографиялық көрсеткіш- тер экономика, статистика, этно- графия, шаруашылық, тарих жайлы материалдардың ішінде жүрді» деп атап көрсеткендей олардың көр- сеткіші жалпылама сипатта құрас- тырылды.
Қазақ әдебиеті туралы библиогра- фиялық мағлұматтар мен деректерде көбірек кездесетіндері де бар. Атап айтсақ, З. М. Пенкинаның «Закас- пийский край. Систематический сборник библиографических ука- заний книг и статей» (СПб 1888), А. Н. Харузиннің «Библиографичес- кий указатель статей, касающихся этнографии киргизов и каракирги- зов 1734-1800 гг.» (Этнографиче- ское обозрение. 1891, №2), «Кир-
гизы Букеевской орды». (1889), А. Е. Алекторовтың «Указатель книг, журнальных и газетных ста- тей и заметок о киргизах» деген ат- пен «Оренбургский листок» газетіне 1892, 1893 жылдары, «Тургайская газетада» 1895 жылы, Қазан универ- ситеті «Хабаршысының» 1900 жыл- ғы 16 томында жарияланған көрсет- кіштер, Д. К. Зелениннің 1913 жылы Санкт-Петербургтен шыққан биб- лиографиялық көрсеткіштері бұл са- ла бойынша жүргізілер жұмыстардың ізашары болды. Бұл туралы «Қазақ кітаптары» көрсеткішінің авторлары Ү. Субханбердина мен С. Есова бы- лай: «Орыс ғалымдары қазақ халқына жанашырлықпен өздерінің көптеген оқулықтары мен ғылыми еңбектерін сыйлады.
Қазақстан Ресейге қосылмай
тұрғанда қазақ тілінде кітап басты- ру атымен жоқ еді. Егерде бірді-екілі кітап бола қалса, олар араб, парсы, шағатай тілдерінде шыққан кітаптар болатын. Қазақстанда кітап бастыру Ресейге қосылғанан кейін басталды. Бірақ кітаптар Қазақстанның өзінде емес, Петербургте, Қазанда, Орын- борда, Омбыда, Ташкентте басыл- ды. Көбінесе Қазан университетінің Каримовтар мен Хусаиновтардың баспаларынан шығып тұрды. Кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың ба- сынан басталса да, алғашқы кезде өте баяу жүрді».
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтар-
дың, оның ішінде қазақ халқының этнографиясын, тарихын, тілін, әде- биетін жинауға, ғылыми талдау- лар жасай отырып зерттеуге кірісті. Зерттеу жұмысымен айналысатын, орысша оқыған бірді – екілі адам қазақ арасынан шыға бастады. Бұлар қазақтың ауыз әдебиет нұсқаларын, ақын-жыраулардың өлең-жырларын жазып алып, кітап етіп бастыруға ұсынды. Орыс алфавитінің графика- сымен қазақ тілінде кітаптар жазды. Бұл ретте Ш. Уәлиханов, Ы. Ал- тынсарин, Ә. Диваев, В. В. Радлов, Г. Потанин, И. Н. Пантусов, Г. М. Мелиоранский, Н. И. Ильминский, А. Е. Алекторов және тағы басқалар- дың еңбектерін атауға болады.
Түркі тілдес халықтардың ауыз әдебиетін, тілін, мәдениетін зерт- теуде жоғарыда аты аталған ғалым- дардың көбімен ғылыми қарым- қатынаста болған адам – ғалым, тілші, фольклорист, этнограф, Қа- зан университетінің профессоры Николай Федорович Катанов. Ол – атақты лингвист болуымен қатар, ауыз әдебиет үлгілерін жинаушы, оны зерттеуші, орыс тіліне аудару- шы, түрлі коментариялар жазып, ғылыми құндылығын анықтап, жанрларға жіктеуші, оларды басып шығарушы. Соның ішінде қазақ- тың әдебиеті, мәдениеті, тілі туралы жазған А. Е. Алекторов пен П. М. Ме- лиоранскийдің; қазақ тілі мен эпосы туралы жазған Н. Я. Саркин мен М. Н.
Бекимовтың;тарих,этнография,фоль- клор жайында жазған Ә. Диваевтың; қазақ ауыз әдебиеті туралы жазған А. Д. Несторов пен Пантусовтың мақала, зерттеулерін редакциялаған, әрқайсысына алғы сөз жазып, басты- рып шығаруға ат салысқан ғалым. Петербург университетінің шығыс факультетін бітіріп, ұзақ жылдар бойы бұрынғы Верный қаласында қызметте болған,Түркістан ғылыми қоғамының белсенді мүшесінің бірі Н. Пантусовтың (1849-1919) жина- ған материалдарын Ғылым акаде- миясы арқылы бастырып шығарды. Солардың бірі – «Материалы к из- учению казак-киргизского наречия» деген сериямен 1900-1904 жылдар арасында жарық көрген жеті кі- тап. Қазақтың ертегілері, мақал-мә- телдері, жұмбақтары, терме-нақыл сөздері және тарихи жырларынан құ- ралған осы кітаптардың алғы сөзін, транскрипциясын, аудармасын жазып, бастырып шығарған – Н. Ф. Катанов.
Н. Ф. Катанов 1896-1901 жыл- дар арасында Қазанда шығып тұр- ған «Деятель» журналының «Шы- ғыс библиографиясы бөлімінде қазақ кітаптары туралы алғашқы сын мақалаларын үнемі жариялап тұрған. Олардың ішінде қазақ әде- биеті, ауыз әдебиет нұсқалары, шыққан кітаптар, ақын-жазушылар жайында құнды пікірлер, ғылыми деректер молынан берілген. Мыса- лы, қазақ лиро-эпос жырларының
асыл маржандарының бірі – «Қо- зы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1896 жылы Қазанда басылған кі- табына сын мақала жариялаған (Деятель, 1897 №4) Мақалада автор қазақтың «Қозы Көрпеш» жырының сюжетімен Европа елдері ерте кез- ден таныс екендігін жазған. Жырды жиырма жастағы мешін жылы туған ақын айтып отырғаны туралы дерек береді де, ақын мен айтушы (жыршы) жайындағы пікірін жазады.
Н. Ф. Катанов «Қозы Көрпеш» жырының вариант версиялары ту- ралы ғылыми деректермен таныс- тырады: жырдың басы 1876 жылы Қазанда И. Березин «Хрестоматия- сында» басылғанын, оның соңы Пе- тербургте 1890 жылы шыққанын, тағы бір варианты 1870 жылы В. В. Радлов нұсқаларының ІІІ то- мында жарияланғанын айта келіп, алғаш жырды Қазан қаласында та- тарлар бастырып шығарғандығын, содан барып түркі тектес халықтар арасына мол тарағанын, 1872 жы- лы Радлов нұсқаларында (ІV том- да) жарияланған тобыл татарла- ры нұсқасының негізі қазақ жыры екендігін атап айтқан. Орыс тілінде- гі аудармасын 1812 жылы Т. Беляев бастырып шығарғаны, 1870 жылы неміс тілінде жарық көргені тура- лы мәліметтер берген. Мақалада
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының қысқаша мазмұнын бере отырып, бұл нұсқада қыз әкесі Сарыбай екені,
Жетісу облысында Сергеепольдағы Қозы мен Баянның моласы туралы да дерек бар. Бұл жырдың төңкерістен бұрын сегіз-тоғыз рет жарық көріп, 1896 жылғы басылымы 10000 да- на болып шыққаны халықтық не- гізін жоймай, ел арасына өте мол тарағанын аңғарамыз.
Қазақ халқының бай ауыз әде- биеті нұсқаларының ішіндегі мол тарағаны, әрі ең көркем туынды- ларының бірі «Қыз Жібек» жыры жайында да Н. Ф. Катанов мақала жазған (Деятель, 1900, №10). Ол
«Қыз Жібек» жырының 1899 жылғы басылымының Қазан байы Ахмед- Керімге арналғаны туралы айтып өткен.
Революциядан бұрын жеті-сегіз рет басылып шыққан, қазақ арасына кең тараған «Айман-Шолпан» жыры- ның 1896 жылғы басылымы жайын- да Н. Ф. Катанов сын мақала жария- лаған (Деятель, 1897, №4). Кітаптың 2400 дана болып басылғанын, бас- тырушы – Шамсуддин Хұсаинов. Жырды жазған Ж. Шайхисламовтың Жетісу облысы үйсін руынан екендігі туралы мәлімет береді.
Көкшетаудан шыққан атақты Біржан мен Жетісуда белгілі болған Сара қыздың айтысы – от ауызды, орақ тілді наркескендер айтысы. Төңкерістен бұрын кітап бастыру ісі балаң кезде-ақ сегіз рет жарияланған
«Біржан мен Сара» айтысының тари- хы әлі де зерттеліп келеді. Айтыстың
төңкерістен кейін жарық көрген екі нұсқасы бар. Бірі – «Қисса-и Біржан сал мен Сара қыздың айтысқаны» деген тақырыппен Қазан қаласында 19 беттік кітапша болып, 1898, 1900,
1901, 1907 жылдары Университет баспасынан, 1913 жылы Домбров- ский баспасынан шықты. Бұл нұсқа қазақ арасына белгілі ақын Жүсіпбек Шайхисламовтың есімімен тығыз байланысты.
Осы нұсқа жайында Н. Ф. Ка- танов қазақ арасынан шыққан атақты Жүсіпбек ақын жазып алған айтыстың алғаш Шамсуддин Хұ- саинов пен Мусиннің қаражатына 4800 дана болып басылғанын айтып, айтыстың қысқаша мазмұнын бер- ген (Деятель 1899, №1, 1901, №1). Мақалада «Біржан-Сара айтысы» Қазан қаласында тұратын Ахмед- Керім деген байдың тапсыруымен жазылғаны жайлы сөз болады. Араб әрпімен басылған қазақ кітаптарының мазмұнын алғаш жариялаудың өзін зерттеу жұмысының бастамасы деп қарасақ, мақалалардың құны арта түседі. Солардың ішінде шығыс сю- жетіне құрылған халықтық шығар- малардың бірі «Бозжігіт» жыры- ның 1896 жылғы басылымы туралы мақала да қысқаша мазмұнын береді.
«Деятель» журналының беттерінде Н. Ф. Катанов сол заманның ал- дыңғы қатарлы ғибратты идеяла- рын уағыздаған қисса-хикаяттар жайында көптеген мақала-хабарлар
жариялаған. Сондай-ақ, салт-сана, әдет-ғұрып мәселелерінен мәлімет беретін этнографиялық құны бар
«Мархаба шегри рамазан», «Китаб қисса-и Наурыз» сияқты кітаптар туралы да мақалалар жариялаған. Бұл мақалалардың кейбірінде қазақ әдебиеті жайындағы алғашқы сын пікірлер берілсе, кейбірінде әдеби нұсқалар, басылып шыққан кітап- тарының мазмұны берілген.
Шығыс зерттеу ғылымында аса құнды еңбектер қалдырған, қазақша кітаптардың жарық көруіне белсе- не араласып, ат салысқан Н. Ф. Ка- тановтың қазақ елінің әдебиеті, фольклоры, мәдениеті саласында жазған мол мақалалары бар. Нико- лай Федорович Катановтың қазақ библиографиясының негізі қалануы- на қосқан үлесі зор деп білеміз.
Қазақ елінің тарихын, этногра- фиясын, фольклорын, мәдениетін зерттеуші ғалым Александр Ефи- мович Алекторов Байтоқ ақынның Жәңгір ханның өліміне арнап шы- ғарған өлеңін жазып алып, 1898 жы- лы Қазан университетінің археоло- гия, тарих, және этнография қоғамы хабарларының жеке оттискі ретінде жариялаған. Бөкей ордасында инс- пекторлық қызметпен жүргенде ел аузынан жазып алған бұл нұсқа халықтық әдебиет нұсқасы ретінде де, ішінде көркем сөз өрнектері мол берілген салт өлеңдерінің нұсқасы ретінде де көңіл аударатын шығарма
деп Н.Ф. Катанов кітапқа жазған алғы сөзінде айтқан болатын.
А. Е. Алекторов қазақ балала- рын оқыту жұмысымен айналыса жүріп, бірнеше оқулықтар басты- рып шығарды. Солардың бірі – 1891 жылы Мәскеуде В. А. Просина типографиясында басылып шыққан қазақ балаларына арналған алғашқы әліппелердің бірі саналатын «К му- дрости ступенька» деген оқулығы. Кітапты құрастырушы «КО» деп қол қойған. Қазақ балаларын оқыту үшін алдымен әліппенің маңызына тоқталған кітаптың алғы сөзінде М. Трентьевтің, Ы. Алтынсариннің, Г. С. Ячниктің қазақ балалары- на арналған оқулықтары туралы өз пікірін жазған. Осы алғы сөзде оқытуды алдымен әліппеден бас- таудың тиімділіг мен қазақ-орыс мектептерінде сабақ беретін мұ- ғалімдердің қазақ тілін жете білуі керектігі баса айтылған. Оқулықтың екінші басылымы 1901 жылы Қазан университетінің баспасынан шық- ты. Кітап сыртында құрастырушы: А. Е. Алекторов «Русско-киргизская азбука» деген тақырыппен басылған қысқаша алғы сөзден кейін қазақ әліппесі, кітап соңында қазақша- орысша сөздік берілген. Әліппеде қазақ балаларына үйреншікті, күн- де көріп жүрген, әсіресе көшпелі өмірге керекті сөздер – өсімдік, жан- жануарлар, жыл, тәулік, күн аттары молынан берілген.
Александр Ефимович Алекто- ров қазақ балаларын оқыту жөнінде прогресшіл көзқараста болды. Бас- тауыш мектептерде ана тілінде оқы- тудың пайдалы екенін дәлелдейді. Орыс пен қазақ арасын жақындату үшін қазақ кітаптарын орыс графи- касымен бастырудың дұрыстығын, жалпы қазақтар үшін орыс графи- касын қабылдаудың маңызын атап айтқан.
Орыс әрпімен қазақ тілінде 1898 жылы Орынборда басылып шыққан «Киргизская хрестоматия» оқулығына қазақтың 105 ұсақ әңгіме, мысалдарын берген. Бұл оқулықпен қазақ балалары талай жыл сауаттарын ашқан. Революциядан бұрын Ақмо- ла, Семей, Орал облыстарының қа- зақ мектептерінде Ы. Алтынсариннің
«Хрестоматиясы» мен қатар Алекто- ров құрастырған оқулықтар да көп жыл пайдаланылды.
А. Е. Алекторовтың 1900 жылы Қазанда басылған «Указатель книг, журнальных и газетных статей и за- меток о киргизах» деген мазмұндал- ған көрсеткіші – аса құнды еңбектер- дің бірі. Көрсеткіште қамтылған 3000 астам мақалаларда қазақ, орыс тілдерінде төңкерістен бұрын жарық көрген кітаптар, журналдар мен га- зеттер бетінде жарияланған қазақ елінің тарихы, этнографиясы, тілі, әдебиеті, шаруашылығы жайын- дағы мақала-хабарлардың мазмұны және олар жайлы сол кезде жарық
көрген азды-көпті сыни ой пікірлер берілген. Қазақ өмірінің бар жайынан аса бай, бірден-бір құнды мағлұмат беретін бұл еңбектің әдебиет зерттеу жұмыстарында алатын орны да ерек- ше.
Кітапта қазақ елі жайындағы сол кезде шыққан орыс тіліндегі ғылыми еңбектерге тоқтала отырып , қазақ тілінде жарық көрген кітаптар мен мақала, хабарлар да молынан қамтыған.Қазақ тілінде орыс әріпімен басылған оқулықтар мен хрестома- тиялар туралы көп мәліметтер ала- мыз. Көрсеткіштің соңында қосым- ша ретінде қазақ тілінде басылған
50 шақты кітаптың қысқаша маз- мұны, қайда, қашан басылып шық- қандары туралы, кейбіреуіне сын пікір берілген. Солардың ішінде 1862 жылы Қазан қаласында алғаш жарық көрген ұлттық эпостық кітап
«Ер Тарғын» поэмасын араб әрпімен Н. И. Ильминский жариялағаны ту- ралы, оны 1870 жылы орыс графика- сымен қазақ тілінде В. В. Радлов оны өзінің атақты жинағының ІІІ томын- да бергені, кітаптың 1862 жылдан 1892 жылға дейін бес рет қайта басылғаны туралы мәліметтер бар.
Қазақ тілінде алғаш басылған кітаптардың бірі «Сейфүл-Мәлік- тің» 1807 жылғы басылымы туры- лы деректі де А. Е. Алекторовтың осы көрсеткішінен оқимыз. Онда: қазақтың бұл повестік әңгімесі Қазан татарлары мен қазақ арасына
көп тарағаны туралы айтыла келіп, жырдың қысқаша мазмұны беріл- ген. «Мұңлық-Зарлық» қиссасының 1899 жылғы «Көрұғлы сұлтан» қиссасының 1885 жылғы, «Шортан- бай өлеңдерінің» 1890 жылғы, «Шаһи зинда» қиссасының 1899 жылғы,
«Шәкір – Шәкірат» қиссасының 1890 жылғы, «Жүсіп-Зылиха» қисса- сының 1898 жылғы, «Мәлік – Хасан» қиссасының 1900 жылғы, «Зияда- Шаһмұрат» қиссасының 1890 жыл- ғы, «Жәмшид» қиссасының 1897 жыл- ғы, «Бозұғлан – Ахметбек пен Жүсіпбек» қиссасының 1889 жыл- ғы, «Бозжігіт» қиссасының 1893 жыл- ғы басылымдарының қысқаша маз- мұндары берілген. Қазақ халқының асыл мұраларынан «Қозы Көр- пеш – Баян сұлу» жырының 1890 жылғы басылымы Қазанда «Универ- ситет» баспасынан 10 мың дана бо- лып шыққандығы, жырды 1812 жылы Т. Беляев орыс тіліне аударғаны, И. Н. Березиннің хрестоматиясында, В. В. Радловтың жинағында басылып шыққаны туралы деректер берілген.
«Қыз Жібек» қиссасының 1894, 1896, 1899 жылғы басылымдары туралы мәліметтер бар.
Қазақ, Өзбек, Қарақалпақ халық- тарының фольклоры мен этногра- фиясы жөнінде көптеген еңбектер жазған көрнекті фольклорист, эт- нограф, лингвист Әбубәкір Ахмет- жанұлы Диваевтың көшпелі қазақ әйелдерінің ақыл –ойын көрсететін,
жүрек сұлулығын суреттейтін Шым- кент оязы Сырдария облысынан жа- зып алған қазақ елінің тұрмыс-салт жырларынан жоқтауға арналған кі- табы жайында А. Е. Алекторов көр- сеткішінде мақала жарияланған. Мақалада қазақ халқының әдет-ғұр- пының бір қырын көрсететін жоқтау салтының қазақ арасында қалай өтетіні сөз болады. Осы сияқты сын мақалалар, қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтар жазған, қазақ әдебиетінің жинақтарын құрастырған, ауыз әдебиет нұсқаларын жинап бастыр- ған В. В. Радлов, Н. И. Илбминский, В. Катаринский, Я. Лютш, М. Терен- тьев, П. Мелиоранский, Б. Бақтыге- реев және басқаларының еңбектері туралы Алекторовтың көрсеткішін- де құнды материалдар молынан баршылық. Ал өзінің көрсеткішіне қосымша ретінде берілген 15 беттік қазақ кітаптарының мазмұндалған тізімі қазақ кітабының тұңғыш би- блиографиясы болуымен қатар, онда көрсетілген қазақ тіліндегі елу шама- лы кітапты ғалымдар назарына алғаш ілінген, ғылыми айналымға түскен нұсқалар деп қараймыз.
А. Е. Алекторов өз көрсеткішінде қазақ елі туралы әдебиетке, мәде- ниетке қатысты сол кездегі жарық көрген кітаптардың мазмұнын баян- дап қана қоймай, олардың көпшілігі жайында ғылыми талдаулар берген. Бұл ғылыми талдау мақалалар бір кездегі әдебиет зерттеулерінің бас-
тамасы болса, ендігі жерде қазақ әдебиеті тарихы мен сынының та- рихынан құнды деректер беретін нұсқалар болып отыр.
Қазақ елінің тарихын, этногра- фиясын, фольклорын, мәдениетін, зерттеуші, қазақ балаларына арналған орыс графикасымен қазақ тілінде жазылған алғашқы оқулықтардың авторы, қазақ библиографиясы- ның алғашқы қадамдарын жасаушы А. Е. Алекторовтың жалпы қазақ еліне, оның ішінде қазақ әдебиетіне сіңірген еңбегі өлмес қамқорлары- мыз болып қалмақ.
Бұлардың қатарында ұлт зия- лыларының қазақ әдебиеті мен фоль- клор туралы материалдарды биб- лиографиялық тұрғыда жүйелеуге ұмтылыс жасауы, келешекте жүзе- ге асар үлкен істің бастамасы еді. Қазақ библиографиясының білгір мамандарының бірі Ә. Нарымбетов оны дұрыс бағалай отырғанымен, төңкеріске дейін осы орыс ғалым- дарының көрсеткіштерінен өзге еш- теңе жоқ деп тауып, қазақ баспа- сөзіндегі бұл бағыттары, ізденістерді елеусіз қалдырады.
Қазақ библиографиясы лениндік ұлт саясатымен түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениеттің үлкен та- бысы екенін көрсету мақсатында: Революцияға дейін 2% сауатты адамы бар қазақ халқының Ұлы Октябрьге дейін ұлттық библиография туралы ойлауға да шамасы келген жоқ. Би-
блиография негізінен дамып жетіл- ген ұлттық баспасөзбен байланысты болса, қазақ тіліндегі тұңғыш газет- тер мен кітаптар ХІХ ғасыр аяғын- да, ХХ ғасыр басында шыға баста- ды. 1913 жылы Қазақстанда шыққан 13 кітаптың екеуі ғана қазақ тілінде жазылған болатын, (шындығында
48 кітап, оның 4-1 ғана орысша).
14 газеттің 3-уі ғана қазақ тілінде жарық көріп тұрды. Ұлттық баспа- сөздің жай-күйі осындай болғанда, библиография туралы сөз етудің мүмкін еместігі өз-өзінен түсінікті» деген тұжырым жасайды. Төңкеріске дейінгі қазақ әдебиетіне, баспасөзі мен жарық көрген ірілі-уақты кі- таптарға деген еуропацентристік көзқарасқа негізделген нигилистік сипаттағы бұл секілді пікірлерді көптеген ғалымдарымыз үлкен мін- белерден шабыттана айтып, өз ғы- лыми еңбектерінде оңды-солды келтіргені мәлім. Біздің ойымызша, қазақ әдебиеттануы өткерген қи- лы кезеңдерге тән қиыншылықтар- ды бірге кешкен, бүгінде осылайша менсінбей қарап жоққа шығарылуға дейін жеткен «Дала уалаятының» газеті, «Қазақ» газеттеріне жария- ланған материалдардың көрсеткішін шығаруға дейін қол жеткізген қазақ библиографиясының алғашқы тал- пынысы төңкеріске дейін-ақ көңіл аударарлықтай сипатта таныла баста- ды.
1910 жылы М. Сералин қазақ жур- налын ашуға рұқсат берілгені тура- лы куәлікте «Айқап» журналын жеті түрлі саладан тұратын бағдарлама бойынша шығару көрсетілген екен. Олар: бас мақала, шет ел хабарлары, мұсылман өмірінен мәселелер, хро- ника, фельетондар мен өлеңдер, би- блиография және ғылыми мақалалар, әр түрлі хабарлар мен редакцияға хат. Бұл жобаны М. Сералин «Ай- қаптың» № 1 санындағы оқушылар- ға жазған арнауында «Сыртқы ха- барлар, мұсылмандар тіршілігіне мысалдар, уақиғалар, фельетон, кі- таптар хақында һәм ғылым бабын- да, басқарушыға келген хаттар» деп бес бағытқа топтастырған. Осында төртінші болып аталып тұрған сала жоғарыда көрсетілген библиогра- фия мәселесі екені анық, тек қазақи ұғымға жақындату үшін кітаптар хақында деп алған және журнал оны мақсатты түрде жүргізіп отырған. Ендеше, қазақ библиографиясының тұңғыш қадамы «Айқаптан» бас- талған болып шығады. Жоқтан бар іздегендей болмас үшін нақты мы- салдармен дәлелдеп көрерлік.
«Айқап» «кітаптар жайынан» де- ген арнаулы бөлім ашып «Баспа- шылдық дүниесінде», «Жаңа шық- қан кітаптар» деген атпен қазақ тілінде жарық көрген кітаптармен жұртшылықты үздіксіз хабардар етіп отырған. Көбінде қандай кітап шық- қаны, қайдан алуға болатынын хабар-
ласа, кейбір жағдайларда қысқаша түсініктеме мен сын беріп отырған. Профессор, сәкентанушы ғалым Т. Кәкішев оларды аннотациялық және жарнама сын деп атайды. Бұдан жаңа кітаптар туралы көрсеткіштік сипаттағы мағлұмат беріп отырудан туындаған журнал идеясы ұлттық сыншылдық – эстетикалық ойдың өріс алуына негіз болғанын көреміз. Шынын айтсақ, қазақ әдебиеті сыны
«Айқап» пен «Қазақта» туғандығы рас қой. Ал журнал шығып тұрған кезеңде екі жүзден астам әр түрлі сипаттағы қазақ кітаптары жарық көрген. Олардың барлығы туралы мәлімет бере қоймағанмен, бұл жол- дағы алғашқы талпыныстар «Дала уалаяты» газетіндегі «Жаңа кітаптар» айдарымен беріліп отырған хабарлар- да көрінді.
1888 жылғы бірнеше санында П. Кулешов, А. Левшин, И. Вацли- калардың кітаптары басылып шық- қаны туралы мәлімет берілген. 1889 жылдан бастап, қазақ халқы туралы шыққан кітаптармен жарық көріп жатқан фольклорлық үлгі- лер, ақын-жыраулар шығармалары- ның тізімін ұдайы көрсете отырып, кейбіреулеріне сын пікір де білдір- ген. Мысалы, В. В. Радловтың «Сло- варь тюркских наречий», А. Хару- зиннің «Киргизы Букивский орды», Е. Смирновтың «Библиографиче- ские очерки султана Ахмета Кене- сарина», М. Кафидің «Исламның
әуелгі уақыттары тарихы», Н. Гро- доновтің «Киргизы и каракирги- зы Сыр-Дарьинской области» се- кілді кітаптар туралы хабарлама- лар мен пікірлерді айтуға болады. Газеттің 1890 жылғы 32 санындағы
«Ташкенттің күншығыс халқының жазулары. Ғылым хабарлары» атты мақаланы қазақ библиографиясы- ның тұңғышы десе де болады. Онда Ташкенттің көпшілік кітапханасында өте сирек кездесетін құнды кітаптар бар екенін тілге тиек ете келіп, Фон Киуфлсонның бұйрығымен А. Кун дегеннің «орыстар Хиуа, Самарқанды басып алғанда көп кітаптар мен қолжазбаны Петербургке жібергені» мәлімделеді. Кітапханадағы кітаптар, қолжазбаларға Н. Пактусов, Д. Гра- мениц, Ростислав секілді адамдар ерекше назар аударғанын, Е.Кальдың
«Ташкент кітапхпнасындағы араб, парсы және түркі кітаптары» деген көрсеткіш шығарғанын хабарлайды. Газет библиографиялық сипаттағы мәлімет беру мақсатында: «Ташкент кітапханасындағы кітаптардың көбісі парсы тілінде, 60 кітап арабтікі, алтауы-ақ түркі тілінде, бір мәнтиқ кітабы, бір ғадалат кітабы һәм шежіре. Солардың көбінен Абулғазы хан жазған Хиуа түрікмендерінің шежіресі таңсық, соны 1071 жылы жазған. Түркі кітаптарының ара- сында бірталай ғазел-жырлар бар және Бұқар, Қоқанның шежірелері таңсық. М. Хакімжан төре жазған
осы кітап мейлінше көп, білімділер әлі көп білмейді», – деп жазады. Бұл оянған ойдың кең өріс алып бара жатқанының айғағы және ол кейінгі баспасөз бетінде жалғаса түсті.
Журнал жартысына жуығы ту- ралы хабар беріп сыни пікірлер білдіріп отырды. Олардың ішінен библиографиялық тұрғыда маңызы барларын атай кеткен артық емес.
«Айқап» бұл жолдағы алғашқы қа- дамын 1911 жылғы №1 санындағы
«Маса» деген бүркеншек атпен жазған автордың «Кітаптар жайы- нан» атты мақаласынан бастайды. Онда шығыс әдебиеті үлгілерінен
«Зарқұм», «Бозжігіт», «Шәкір – Шә- кірат», халық әдебиетінен «Қыз Жібек», «Айман – Шолпандардың» кітап болып шыққандарын айта ке- ліп басылу сапасын және тіліндегі тотаризмді сынаған. Бұдан соң соңғы жылдарда кітап шығару ісінің жақ- сы қолға алынып жатқанын, әсіресе, өз ақындарымыздың «Қырық мы- сал», «Бақытсыз Жамал», «Оян, қа- зақ», «Гүлқашима», «Топжарған»,
«Шағир» секілді кітаптары шық- қанын хабарлап, оларға да сын кө- зімен қарауды ұмытпаған. Біздің ойымызша, мақала иесі М. Сералин болуы керек. Кейінде «М.С.» деген атпен жазған журнал редакторы, алғашқы санында бірталай матери- алды өзі дайындағандықтан «Маса» деп алса керек.
М. Сералин журналдың 1913 жыл- ғы №11 санындағы бас мақалада соң- ғы екі жыл ішіндегі жарық көрген қазақ кітаптарын санамалай көрсете келіп, «бұл секілді жаңа рухта жазыл- ған кітаптардың дүниеге таралуы қа- зақ ішінде бірлі-жарым ұйқылы-ояу бастарын көтерушілердің барлығына таң қараңғысындай бір ишарат бо- лып көрінсе керек», – деп жазады. Ал Д. Қашқынбайұлы 1912 жылғы
№11 санындағы «Қазақ халқының тарихын уә шежіресін сұраушы- ларға» атты мақаласы 1900 жылғы А. Е. Алекторов көрсеткішінен алынған он екі кітаптың тізімін бе- реді (Мақала қолға түспеген соң көрсете алмадық). Журналдағы же - келеген кітаптардың басылып шық- қанын айқан хабарламаларды айт- пағанда мына қадамдарын қазақ библиографиясының алғашқы іздері демесе болмайды. 1912 жылғы № 5 санында «Бұған да көз салыңыз!» деген атпен «Айқап» баспаханасы- на түскен қазақ кітаптарының тізімі берілсе, 1913 жылғы № 13, 14, 16,17 сандарында «Брадаран Каримовтар кітапханасы» деген атпен осы ба- спадан жарық көрген қазақ тіліндегі кітаптар тізімін ұсынған. Сол сияқты 1915 жылы № 2, 3 санында «Қазақ басқармасында сатылатын кітаптар» деген тақырыпшамен қазақ тілінде басылып шыққан он бір кітаптың тізімі берілген. Кең далаға біршама тарап, елдің қазақша ойлауына
мұрындық болған «Айқап» қазақ кітаптарының жарық көргенін ха- барлап, тізімін беріп түсініктеме, ал кейде сын жазып отырғанда екі түрлі мақсат ұстанған. Оның бірі – қазақ кітаптарының ел арасына та- ралуын насихаттау болса, екіншісі өз бағдарламасында көрсетілген би- блиография істерін жүргізіп отыру еді. Журнал бетінде көрініс тапқан қазақ библиографиясының осын- дай ізденістерге бүгіндегі өскелең көзқараста қарап мұрын шүйіре менсінбеуді қояр уақыт жетті. Бары- мызды жоққа шығарудан тапқан пай- дамыз шамалы.
«Айқаптың» библиографиялық сипаттағы бұл игі істері «Қазақ» газетінің бетінде де өз жалғасын тапқанымен, тереңдеп, өркендеп кете алмады. Оған ел тағдырына байла- нысты саяси-әлеуметтік, қоғамдық мәселелерге көбірек көңіл бөлген газеттің мүмкіндігі де бола бермеген болуы керек. Сонда да болса, «Қазақ» газеті «Жаңа кітаптар», «Қазақ» бас- қармасында сатылатын кітаптар» және тағы басқа тақырыптарда беріп отырған хабарларында жарық көріп жатқан фольклорлық үлгілер, оқу құралдары, жеке ақын-жазушылар шығармалары туралы мәлімет беріп отырды. Мысалы, «Кітап сұраушылар ескерсін» (1915, №105) атты мақалада Ғ. Қарашов кітаптары туралы айт- са, «Жаңа шыққан кітаптар» деген айдармен С. Дөнентаевтың «Уақ-
түйек», М. Сералиннің «Топжарған», М. Дулатовтың «Оян, қазақ», «Тер- ме», А. Байтұрсыновтың «Маса»,
«Тіл құрал» және басқа да кітаптар басылғанын хабарлады. «Қазақтың» библиографиялық сипаттағы іздені- сінде «Қазақ» басқармасында сатыла- тын кітаптар» деген атпен басқарма тарапынан шыққан мақалалардың мәні зор. Мысалы, 1915 жылы осы айдармен шыққан хабарда қазақша басылған он кітаптың тізімі берілген. Олар: А. Байтұрсыновтың «Әліп- пе», «Маса», «Тіл құрал» (1-жыл үшін), «Тіл құрал» (2-жыл үшін), М. Дулатовтың қазақша «Кираәт кітабы», «Бақытсыз Жамал», «Есеп құралы» (1-жыл үшін), «Есеп құралы» (2-жыл үшін), Ғ. Қарашовтың «Аға тұлпар», Б. Өтетілеуовтің «Жиған- терген» кітаптары. Газет тізіміндегі кітаптың нақты нарқы мен почта- мен жіберілгендегі бағасын қоса көрсетіп отырған. Міне, тура осын- дай дәрежедегі тізім газеттің он тоғыз санында шыққанын ескерсек, газет өзі шығып тұрған кездегі қазақ кітаптарының библиографиялық ті- зімін толық көрсетіп берді деуге негіз бар. Бұл жеке кітаптар туралы хабарларды есептемегенде. Бұған М. Шоқаевтың 1915 жылғы №156 санында жарияланған «Ә. Дива- ев» мақаласында ғалым бастырған этнографиялық материалдар мен фольклорлық үлгілерді «Ертегі – хикаялар», «Мысалдар», «Тарихи
қағаздар» деген топқа бөліп, толық тізімін беруін қоссақ, біршама жұ- мыс жүргізілгеніне куә боламыз. Негізінен газет қазақ кітаптарының басылуы мен таралуы, олардың сапа- сы деген мәселеге селқос қарамаған. М. Дулатов М. Тұрғанбайұлының
«Пайғамбар заманы» деген оқу құ- ралына жазған мақаласында (1915
№ 139): «Бұл кітаптың тілі сұлу, түсінікті, айқын қазақша жазылып, бастауыш мектептің соңғы жылына арналған. Басылуы да көркем, емле- сі қазақша. Мектеп кітаптарымыз жеткіліксіз болып тұрған кезде бұл мезгілді һәм орынды шыққан жақсы бір кітап болды», – деп бағалайды. Одан соң кітап иесінің «Түрік қауымдарының ішіндегі ең сап болып тұрған жалғыз қазақ әдебиеті екен. Осы алтындай таза, гауһардай қым- бат қазақ әдебиетіне қылған қызметі- міз бүтін түрік қауымдарына қылған қызметіміз ғой» деген пікірін қоштай келе, бұл салада арта қалып келе жатқанымыз қазақ баспахананың, кітап бастырушының және кітап сау- дасымен айналушылардың жоқтығы деп көрсетеді. Осы кітапты бастырып шығарған Қ. Қоңыратбайұлынан үлгі алуға шақырады. «Қазақ» бетіндегі осы тақылеттес ой-толғамдардың молынан айтылуы, қазақ библио- графиясының мәселелеріне тікелей қатысты болмағанымен сол бағыт- тағы жұмыстардың жандануына өз
септігін тигізгені анық. Бұдан біз қазақ баспасөзінің дамуымен бірге библиографияның да өрісті арнамен кең қанат жайғанын байқаймыз. Со- нымен қоса, қазақ әдебиет сынының туу процесімен библиографияның жанрлық сипат алуына қазақ баспа- сөзі елеулі еңбек сіңіріп, тарихи роль атқарды.
Төңкерістен кейінгі әдебиеттану ғылымының ғылыми биіктерге қол созған ұмтылыстарын саралаған уақытта қазақ библиографиясының да өз салалары бойынша батыл қа- дамдар жасағанын айта кету керек. Наркомпростың қолдауымен қазақ тілінде басылған кітаптардың тізімін алу, анықтау, көрсеткіш етіп шыға- ру жұмыстары қолға алына бастады. Ол 1924 жылы Орынборда өткен қа- зақ білімпаздарының тұңғыш съезін- де де көрсетіліп, бұрынғы шыққан кітаптардың тізімін алып, қажетті
деп тапқан таңдаулыларын қайта бастырып шығару керектігіне көңіл аударады. Ол 1926-1927 жылдары шыққан «Қазақ тілінде басылған кітап- тардың көрсеткіші» және «1929 жыл- дың 1 августына дейін шыққан кітап- тардың тізімі» (1929) деген атпен жарық көрген библиографиялық көрсеткіштер дәрежесінде көрініс тапқан. Оларды баспаға дайындаған М. Дулатов еді. Бұлар тек төңкеріс- тен бері қарай жарық көрген қазақ тіліндегі кітаптарға арналған биб- лиографиялық көрсеткіштер бола- тын. Толық әрі жан-жақты жасал- мағанымен бұлар қазақ библиогра- фиясының бір қадам алға басқанын танытатыны анық еді. Бірақ «алашор- дашылар» мен «халық жауларын» қудалауға байланысты бұл жақсы бастамадағы игі іс еріксіз үзіліп қалды да, тек қырқыншы жылы қайта жалғасты.
Достарыңызбен бөлісу: |
