Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі

1 
Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы 
Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі 
 
 
Тарихи тұлға: Шоқан Уәлихановтың ғылыми және 
рухани мұрасы 
 
 
 
Личность в истории: научное и духовное наследие 
Чокана Валиханова
 
 
 
 
 
Ұлы ғалым, саяхатшы, ағартушы
Шоқан Уәлихановтың 185 жылдығына арналған 
дөңгелек үстел материалдары 
 

 
 Материалы круглого стола, посвященного 185-летию
со дня рождения великого ученого, путешественника, 
просветителя Чокана Валиханова  
 
 
 
 
 
 
 
Қостанай 
2020 

3 
БАРЛАУШЫ БОЛҒАН ҰЛЫ ҒАЛЫМ 
 
 Б.Қ.Қыстаубаев
тарихшы, жазушы, ҚР ҰҚК 
запастағы полковнигі 
 
 
Өздеріңізге белгілі, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов пен Шыңғысханның 
генеалогиялық (шежірелік, тектік) ортақтығын Шәкәрім Құдайберді дәлелдеп, 
оны көрнекті ғалым М.Тынышбаев және тарихи прозаның шебері С.Мұқанов 
растаған. Алайда, Шоқан Уәлихановтың өзі бұл туралы еш жерде айтпайды, 
керісінше, ол Уәлихановтар руы Қағанға жақын болғандығын білдіргісі 
келмеді. Құпия кеңсе басшысы Блудовпен әңгіме барысында Шоқан ағасы 
Кенесары Қасымовты қорғауға кірісті. Ол сондай-ақ ұлы дипломат және 
мемлекет қайраткері Абылай хан туралы да естеліктерді ерекше тебіреніспен 
жазды.
Бүгінгі күні Шоқан Уәлиханов туралы 800-ге жуық кітап, журнал және 
газет мақалалары, брошюралар жазылды, бірнеше көркем және деректі 
фильмдер 
шығарылды. 
Ш.Уәлихановтың 
мұрасын 
зерттеушілермен 
кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды. Оның атымен елді 
мекендер, көшелер, институттар, мектептер, кітапханалар аталды.
Дала империясын құрушы Шыңғысхан туралы ғалымдардың пікірлері 
қарама-қайшы болса, Шоқан Уәлихановқа қатысты тарихшылар «алдымен өз 
халқын, сосын Ресейді, содан кейін барлық адамзатты» өте жақсы көретін ұлы 
ғалым ағартушы және демократ деп әр түрлі бағалады. 
Көптеген тарихшылар Ш.Уәлихановты ұлы саяхатшы ретінде ғылыми 
мақсатта «өмірін қатерге тігіп, Қашқарияны зерттеді» десе, ал оның 
қарсыластары керісінше, Шоқанның кәсіби барлаушы болғанын айтады. Соңғы 
жылдары Ресей әскери тарихшылары (Н.Кудрявцев «Государево око», 
В.Обухов «Схватка шести империй», Ф.Осадчий «Под видом купца…») 
мұрағаттық материалдар негізінде Шоқан Уәлихановтың Ресей Сыртқы 
барлауына қатыстылығын сипаттайды. Мұны сондай-ақ отандық тарихшылар: 
Қ.Әбенов («Диалог разведок»), Ғ.Байжанов («Воспоминание»), зерттеушілер 
Г.Захаров, Э.Киндалин, Н.Назаров, А.Каменский және басқалары да растайды. 
Аталған тарихшылар Шоқанның ауыр және өмірге қауіпті Ресей арнайы 
қызметтерінің, контрбарлау, дұшпандық аумақтарға заңсыз шығумен барлау 
тапсырмасын орындаудағы ерлігін көрнекі түрде сипаттайды. 
Белгілі тарихшылар мен жазушылар Ә.Марғұлан, М.Әуезов, С.Болатов, 
А.Әтішев, А.Әлімжанов, С.Бегалин, М.Сәрсенбаев, С.Мұқанов, И.Стрелкова, 
С.Марков, Г.Ерофеева Шоқан шын мәнінде Ресейдің Сыртқы барлауының кадр 
қызметкері болғанын тікелей көрсетпейді, өйткені олар мұны білмеуі де 
мүмкін, бірақ контексттен кәсіби барлаушы екендігін көруге болады. Шота 
Уәлиханов оның туысы Ресейдің төтенше жағдайларда маңызды құпия 
тапсырмасын орындағанын жоққа шығармайды. 
Ш.Уәлихановтың көптеген замандастары (Г.Потанин, А.Е.Врангель, 
П.П.Семенов-Тяншанский, 
Л.Н.Плотников, 
А.Ерман, 
М.С.Знаменский, 

4 
К.Губарев, А.К.Гейнс, Н.М.Ядринцев, Ф.Р.Остен-Сакен, Г.Н.Геннадий, 
Н.Семилужинский, Н.М.Наумов, Н.М.Веселовский, П.М.Мелиоранский, 
И.Ф.Бабков, Д.А.Клеменц, Н.А.Аристов, И.Ибрагимов, Ф.М.Достоевский) оның 
ғылымның әр түрлі салаларындағы жетістіктерін сипаттайды. Сонымен қатар, 
олар Ш. Уәлихановтың Ресей сыртқы саясатына қатыстылығын және оның ел 
ішінде, одан тыс жерлерде ғылыми-барлау сипатындағы түрлі тапсырмаларды 
орындағанын тікелей немесе жанама түрде атап өтеді.
Ш.Уәлихановтың 150 жылдығына арналған Бүкілодақтық ғылыми 
конференциядағы баяндамалар тезистерінде академиктер С.Л.Тихвинский, 
Н.Е.Бекмаханова, Б.А.Литвинский, сондай-ақ басқа ғалым-зерттеушілер 
Х.А.Арғынбаев, Э.А.Мурзаев, В.П.Курылева, А.Х.Қасымжанова, М.С.Бурабаев, 
О.С.Сегізбаев, С.Ф.Ударцев, Ж.М.Әбділдин, Д.Қабдиев, М.К.Илюсизова, 
Н.Д.Джандильдина, Ю.С.Худякова, Н.Е.Масанов, М.С.Мұқанов, А.С.Бейсенов, 
С.Г.Кляшторный, 
А.Р.Сатаев, 
В.М.Кулиев 
және 
басқалары 
Шоқан 
Уәлихановты – көрнекті ғалым-зерттеуші деп атап көрсетеді.
Әрине, 1961 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы шығарған 
Ш.Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағында біздің отандасымыздың 
тек ғалым ғана емес, сонымен бірге барлаушы да болғанын көруге болады. 
Жоғарыда көрсетілген Ш. Уәлиханов туралы құжаттық материалдардың үлкен 
көлемі Ресей сыртқы әскери барлау штатында болған кезеңде оның қысқа, бірақ 
жарқын ғылыми және жедел-қызметтік қызметіне қатысты барлық фактілер 
мұқият және әділ талдаудан өтті.
Алайда, көптеген азаматтар тарапынан орынды сұрақтар туындайды. 
Мәселен, олардың пікірінше, Омбы кадет корпусындағы тамаша оқу оған тек 
жалпы білім ғана берді. Сонымен қатар орыс социал-демократтармен тығыз 
қарым-қатынаста да, оппозициялық көзқарастардан басқа, патшалық Ресейде 
де, қазақ хандықтарында да терең саяси білім ала алмады. Әкесінің ықпал етуі, 
өзінің немере туыс ағасы Кенесарымен араздықта болған патша қызметшісінің 
ықпалымен ол отбасылық қақтығыстардан бөлек, әдеттен тыс ештеңе де ала 
алмады. Десек те, дарынды тұлға Ш. Уәлиханов Қазақстан тарихында қалды.
Соңғы жылдары ғылыми ортада, соның ішінде жақын шетелдерде (Ресей, 
Қытай, Қырғызстан және Өзбекстан) ұлы ғалым туралы мақалалар басылып 
шыға 
бастады. 
Ғылыми 
мақалалармен 
қатар, 
баспасөзде 
біздің 
отандасымыздың өмірі мен қызметі туралы әр түрлі пікірталастар пайда болды. 
Атап айтқанда, туған күні мен қайтыс болу жағдайы, патша үкіметінің 
тапсырмасы бойынша Қашқар мен Парижде заңсыз болуы, ғалым өміріндегі 
ислам факторы, Ресей сыртқы барлауына қатыстылығы, отбасындағы өзара 
қарым-қатынастар, соның ішінде оның Шыңғыс хан, Абылай хан, Кенесары хан 
және т.б. тарихи тұлғаларға деген қатынасы туралы даулар бар. 
Осылайша, Шоқан Уәлихановтың ғылыми және барлау қызметінің 
тоқтаусыз зерттеулеріне қарамастан, бүгінгі күнге дейін тарихшылар көптеген 
сұрақтарға жауап бермеді, атап айтқанда: 
- Неліктен Ресей мен Қазақстан тарихшылары қайтыс болғаннан кейін ғана 
140 жылдан астам уақыт өткен соң, оның ішінде БАҚ-да, Шоқан Уәлиханов 
Ресей Сыртқы барлауының ресми кадрлық қызметкері болып табылатыны 

5 
туралы сөз сөйлей бастады? Ресей империясының Бас штабының әскери барлау 
офицері ретінде Шоқан арнайы қызметтердің күрделі барлау міндеттерін 
шешті. Неге бұл туралы бұрын жазылмаған? 
-Неліктен отандық тарихшылар жоғары оқу орындарына арналған 
оқулықтарды құрастыра отырып, Шоқанда пассионарлықтың жоқтығы туралы 
дәлелсіз тұжырымдарға жол береді, ол «істей алмады», «ашылмады», 
«түсінбеді», «сезінбеді», «деңгейге көтерілмеді», «коллаборационист» және т.б. 
деп мәлімдейді? Олар тоталитарлық жүйеде жарияланған барлық осы 
эпитеттерді, 60-80 жылдардағы жұмыстарды, бірегей емес тұлғаға көлеңке 
түсіретін және ұлы ғалымның шығыс өркениетіне қосқан үлесін қайта жазды. 
-Неліктен Шоқан патшалық армияның офицері, әсіресе қазақ халқының 
көптеген тайпалары мен руларының Ресейге қосылуының шынайы жолын 
ұстаушысы бола отырып, сол уақытта Кенесары Қасымовтың патшалық 
режимге он жылға жуық қарсы тұруға деген қағидатты көзқарасын көрсетпеді? 
Керісінше, патша аудиенциясы алдында әңгімелесу кезінде, ол әскери 
ведомстволардың басшыларын «бұл бүлікшіні тірі қалдыруға» тырысып, оны 
жазасыз ұстап алу үшін мемлекеттік ақшаны жұмсаған деп айыптады. 
- Неліктен Шоқан Ресейдің патриоты, патшаға адал болуға ант берген 
әскери адам бола тұра, социал-демократтардың, тіпті революционерлердің 
қатарына еніп, өз көзқарастарымен бөлісті? Кейбір деректерге сүйенсек, ол 
тіпті ресейлік эмигранттармен кездесу үшін шетелге заңсыз шығып, онымен 
бірге "Колокол" журналының редакциясын жасырын аралап көрді. Әскери 
қызметшінің шетелге, яғни көрші, жаңарған елге рұқсатсыз кетуі, 
қолбасшылықты хабардар етпей, сол кезде және бүгінгі күні шетелге қашу – 
отанын сатқан опасыздықпен тең болады.
- Неліктен Шоқан Ресейдің Сыртқы істер министрлігінде, атап айтқанда, 
өзінің Азия департаментіндегі жұмысы туралы ешқашан жазбайды? 
С.Марковтың айтуынша, «Шоқанның Азия департаментіндегі өмірі жалғасуда» 
және бізде жеткілікті мәліметтер жоқ, ол мұнда не істеді»? С.Мұқанов 
«Ш.Уәлихановтың Сыртқы істер министрлігінде және оның Азия 
департаментінде қызмет етуінің егжей-тегжейін білу мүмкін еместігін», 
С.Ф.Ударцев «... көп нәрсе белгісіз, сірә, астыртын, жасырын әрекет болар» 
дегенді айтады. 
- Неліктен Шоқанды атеист деп санайды, Орталық Азияда исламның 
күштеп енгізілуіне қарсы болғандықтан ба? Бірақ ол Құран туралы жағымды 
пікірлер айтты және әңгімелер барысында Аллаға жиі сілтеме жасады. Ол 
өзінің хаттарында қастық ойлаушылар оны Мұхаммед пайғамбардан бас тартты 
деп айыптағанына наразылық білдірді ме? 
- Неліктен С.Мұқанов өзінің «Аққан жұлдыз» романының аудармашысы 
А.Брагинмен сұхбатында Шоқан Уәлиханов Парижде болды деп айтты? 
Врангель өзінің естеліктерінде Ш.Уәлихановты Парижде жеке көргенін 
жазғаны қаншалықты ақиқат? Тарихшылар Ударцев пен Әбуов та Шоқанның 
Парижде болғанын дәлелдейді. Автордың айтуынша, Шоқанның Парижге 
барғаны даусыз, бірақ оның неге Бас штабтың рұқсатынсыз барғаны белгісіз 
болып қалды. Енді көріп отырғанымыздай, бәрі қалпына келді. Шоқанның 

6 
арнайы қызметтерге жататындығын мойындай отырып, оның жедел қызметінің 
құпия сипатын жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан біз оны қалайық-
қаламайық, оның Сыртқы барлаудың тапсырмасы бойынша Парижге кету 
нұсқасымен келісуіміз керек. 
- Неліктен Шоқан ешқашан эскадрондық полкта қызмет етпесе де, 
кавалерия эмблемасы бар әскери форма киді? Содан кейін біздің 
заманымыздағыдай, шетелдік барлау офицерлері форма кигенмен, оларға 
әскери атақтар қағаз жүзінде беріледі. Бірақ Бас штабтың әскери барлау 
офицерлері, яғни Бас барлау басқармасы әскери киімді қызмет өткеру кезінде 
ғана киеді, бірақ шетелде барлау тапсырмаларын орындаған кезде ол киімді 
кимейді. Бірқатар әскери тарихшылар Шоқан Ресейдің Бас штабының 
қызметтік тізімінде тұрғанын, бірақ Сыртқы істер министрлігі Азия 
департаментінің 
арнайы 
тасасында 
болғанын 
айтады. 
(М.Мұстафа, 
М.Райымқұлов, Т.Боқажанов, Қ.Әбенов және т. б.).
- Шоқанның өмірі туралы «ол отыз жылға жетер-жетпес өмір сүрді» 
(С.Бегалин), «отыз бір жыл» (С.Марков), тіпті 28 жыл (А.Каменский) деген 
секілді әр түрлі пікірлер бар. Оның өмірі күш қолдану жолымен үзілген 
(А.Әлімжанов) немесе «оның өмірінің соңғы жылдары зерттелмеген» ( 
М.Сексенбаев). Шоқан 30 жылға жетер-жетпес өмір сүре отырып, аурудан 
қайтыс болды? Ең дұрысы, Шоқан Уәлиханов өлтірілген болуы мүмкін 
(Ә.Әлімжанов, С.Бегалин, А.Брагин, Э.Кинжалин). 
Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметіндегі «ақ дақтар» белгісіз немесе 
толығымен ашылмаған фактілер мен оқиғалардың жоғарыда аталған және басқа 
да көптеген сұрақтарына автор өз балама нұсқаларын ұсынуға тырысады. 
Менің «Шоқан Уәлихановтың құпиясы» кітабымның оқырмандары қазақ 
халқының тарихи өткені мен бүгіні үшін таңданыс пен мақтаныш тудыратын 
осы ерекше тұлға туралы көптеген сұрақтарға дәлелді түсіндірулерді біледі. 
Осылайша, автор мыналарды нақтылады және қосымша анықтады: 
- Ш. Уәлиханов ғылымның 12 бағыты бойынша ұлы ғалым және барлаушы 
болды; 
- Ол атеист болған жоқ, Алланың күшіне сенді, Құранды терең оқи білді; 
- Шекара және сауда қатынастары мәселелері бойынша Қытаймен 
келіссөздерге қатысты; 
- Ресейдің Сыртқы барлауының арнайы нұсқауларын орындау үшін 
Қашқарда заңсыз болды; 
- Барлау желісі бойынша Парижге қысқа мерзімді шетелдік іссапарға 
барды; 
- Орысшыл болған жоқ. Қазақстанның Ресейге күштеп қосылуына қарсы 
күрескен; 
- Социал-демократтармен қарым-қатынаста болған, бірақ революционер 
болған жоқ; 
- Ш. Уәлиханов туберкулезбен ешқашан ауырмаған, дені сау адам болған; 
- Шоқанның әкесі – Шыңғыс ешқашан немере туысы – Кенесары 
Қасымовпен соғысқан жоқ; 

7 
- Қашқар мен Құлжада, сондай-ақ шекаралас аудандарда кең агенттік желі 
құрды; 
- 1864 жылы Әулиеатаның бейбіт тұрғындарын атудың салдарынан ол өз 
еркімен әскерді тастап кетті; 
- 1865 жылы Шоқанның шекара аймағында тұруының орынсыздығы 
туралы шешім қабылданды; 
- 1865 жылы 10 сәуірде Шоқан қарсы барлау шабуылына ұшырап, дұрысы, 
өзінің сарбаздарымен өлтірілді;
Өкінішке орай, тоталитарлық жүйе кезінде тарихшыларға кеңес 
идеологиясының шеңберінен шығуға тыйым салынды. Онда Шоқан 
Уәлихановты аурудан қайтыс болған атеист, орысшыл, революционер етіп 
көрсетуі керек болды... Бүгінгі күні мұның барлығы құжаттық материалдар, 
соның ішінде мұрағаттық деректерді талдау негізінде теріске шығарылып отыр.
Бұл туралы автор Жазушылар одағына, Журналистер одағына, 
Ш.Уәлиханов атындағы ҒЗИ, «Қазақфильм» басшылығына Шоқан Шыңғысұлы 
Уәлихановтың өмірлік іс әрекетіндегі жаңа мән-жайлар, бұл біздің ұлы 
отандасымыздың бейнесіне сілтеме жасау кезінде ескерілуі керектігін 
хабарлады. Кітап сондай-ақ ҚР ҰҚК Академиясында баяндалды. Барлық 
көрсетілген инстанцияларда кітап оң қабылданды. 
Осылайша, Шоқан Уәлихановтың қазіргі заманғы Қазақстанның өз 
мемлекеттілігін сақтау мақсатында ұрпақтары үшін тарихи қиын және қатал 
күрес жүргізгенін айқын дәлелдейді. Мысалы, 150 суреттің бестен бір бөлігін 
картографияға арнады. Бүгін біз ҚР ҰҚК Шекара қызметі басшылыққа алатын 
республикамыздың мемлекеттік шекарасының барлық периметрі бойынша 
Шоқан салған карталарды қолымызға аламыз. Ол бізге тарих, этнография, 
заңтану ономастикасы, экономика, шығыс мәдениеті мен халқымыздың ұлттық 
дәстүрі бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделері мен аумақтық 
тұтастығын қорғауға, жастарды патриоттыққа тәрбиелеуге қажетті еңбектерді 
мұра етіп қалдырды. 
Ол өз еңбектерін Ресей мен шет елдердің ғылыми журналдарына жариялап 
үлгерді. Оларды ғылыми жаңалық ретінде бекітті. Қазіргі заманғы аумақты 
қазақтарға нақты бекітуге үлес қосты, Қазақстан картасын жасады.
Кәсіби барлаушы, белгілі ғалым, генерал Егор Петрович Колпаковский 
өзінің бағынышты штаб-ротмистрі Ш.Ш.Уәлихановтың естелігіне үлкен 
сүйіспеншілікпен қарады. Ол Омбы архивіндегі «Сот реформасы туралы 
хатты» тауып, оның көшірмесін жасауға тапсырма берді және Г.Потанинге хат 
арқылы жіберіп, онда Уәлихановтың жұмысы «қазіргі уақытта да маңызын 
жоймағанын» атап өтті. 
Кәсіби барлаушы және контрбарлаушы ретінде бүгінде «Қара айдаһар» 
(20-ға жуық хабарлама) барлау операциясын орындау кезінде барлаушы Шоқан 
Уәлиханов өндірген осындай шынайы, өзекті, уақтылы, құжаттық ақпаратты 
алғаны үшін дереу үкіметтік наградаға ұсынуға болатынын куәландырамын. 
Біз жүргізген қолда бар материалдардың әділ талдауы қазақ халқының 
даңқты ұлы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың тек көрнекті ғалым ғана емес, 
сонымен қатар Рихард Зорге, Николай Кузнецов, Иван Фигнер, Максим Исаев, 

8 
Иван Виткевич, Рудольф Абель, Ким Филби, Джордж Блэйк, Лоуренс 
Аравийский, Александр Чернышев, Карл Шульмейстер, Киндзи Дойхара, 
Фрэнсис Уолсингем сияқты барлау саласындағы тарихи тұлғаларымен қатар 
қоюға болатын ұлы барлаушы болып табылатыны туралы қорытынды жасауға 
толық негіз бар.