Пәні: Тақырыбы: «Ыбырай Алтынсаринның дидактикаға қосқан үлесі» Мамандығы: Орындаған: тобының студенті
Ыбырай Алтынсарин және Қазақстанда кітапхана ісін дамыту
жүктеу/скачать 112.17 Kb.
|
| 2.2. Ыбырай Алтынсарин және Қазақстанда кітапхана ісін дамыту.
Кітаптардың қазақ халқы арасында таралуы қазақтың ұлы ағартушылары – Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың арманы болды. Абай Құнанбаев кітаптардың пайдасы мен оқудың артықшылықтарына жеткілікті көңіл бөлді. Ыбырай Алтынсарин өзінің еңбектерінде ағартушылық идеяларын айқын көрсетті. Оның үстіне, ол іс жүзінде оларды жүзеге асыруға қатысты. Алтынсарин қазақ мектептерінде орыс тілін үйрену қажет деп санады. Мұның бәрі, оның пікірінше, қазақ оқырманын орыс кітабына жақындатты. Ыбырай Алтынсариннің атасы Балғожа ықпалды және өз уақыты үшін жеткілікті білімді адам болған. Ол шешендік өнерін жақсы меңгерген, көптеген халық ертегілерін, мақал-мәтелдерді білген және өлең жаза білген. Бала кезінде Ыбырай мұны атасынан үйренді, кейінірек, мектеп жылдарында, онымен жиі өлеңмен хат жазды. Алтынсарин мектепте алған білімдерінің шамалы екенін жақсы түсінді, сондықтан өзін-өзі тәрбиелеуге шындап кірісті. Орыс тілінде кітаптар мен мақалаларды оқи отырып, ол мәтінмен мұқият және қажырлы жұмыс істеді, түсініксіз сөздердің сөздігін жүргізді. Осылайша, ол өзінің көкжиегін кеңейте отырып, орыс тілін меңгеруде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Жас Ыбырай өз дамуында әлем әдебиетінің ұлы классиктері – Шекспир, Гете, Байрон, Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Фирдоуси, Низами, Навои және т. б. шығармаларын өз бетінше оқып, мектеп бағдарламасынан тыс жүрді. Алтынсарин атақты шығыстанушы Григорьевтің үйіне жиі барып тұратын, оның бай үй кітапханасынан көркем әдебиет, тарих және философия кітаптарын алатын. Алтынсариннің мектеп кітапханаларының негізін қалаушы ретіндегі белсенді қызметі педагогикалық жұмыспен қатар дамыды. 1881 жылы ол мектептерде алғашқы кітапханаларды ашты. Сондай-ақ оның есімімен Қазақстанда балалар кітапханаларының құрылуы да байланысты. Ол әсіресе мектеп және мектеп кітапханаларын жинауға және әр мектепке әдебиет жеткізуге көп күш жұмсады. Кітапханаларға арналған кітаптарды Ыбырай Алтынсарин Петербург, Мәскеу, Орынбор және басқа қалалардың кітап сатушыларынан жазып алған.Н. И. - ға жазған хатында. Ильминскийге 1882 жылғы 15 қыркүйекте былай деп жазды: "Торғай облысының училищелері жанында мен 700 рубльге дейін жинаған мұғалімдер мен оқушылар кітапханаларын құруға ниеттімін". Ыбырай Алтынсариннің кітапхананың ашылуы мен жасақталуы туралы түрлі рапорттары сақталған ағартушының ол туралы жасаған істері тұрақты болғанын атап өткен жөн. Мысалы, Орынбор қазақ мұғалімдер мектебінің жеке кітапханасы болған. Кітаптар екі топқа бөлінді: мұғалімдер мен студенттер үшін Қор болды. Оқушылар қорында 770 оқулық пен 2189 көркем әдебиет кітабы болса, оқытушылар қорында 4461 кітап бар. Олардың едәуір бөлігі ғылыми және әдістемелік құралдармен ұсынылды. Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметі жылдарында педагогикалық жаңалықтарды, халық үшін ғылыми-көпшілік әдебиетті тынымсыз қадағалап отырды, публицистикалық және педагогикалық журналдарды жазып берді. Оның жеке кітапханасында Н.А.Добролюбов, Н.г. Чернышевский, А.и. Герцен сияқты орыс классиктерінің толық жинақтары, үздік педагогикалық еңбектері, сондай-ақ сол кездегі шетелдік авторлардың аудармалары болды. Әсіресе инспекторлық қызметтің басында алғашқы оқулықтарды сатып алу және жасау қажет болған кезде көп жұмыс болды. Ыбырай Алтынсарин орыс-қазақ мектептеріне оқулық ретінде пайдаланылған және мектеп кітапханаларының кітап қорының белсенді бөлігін құраған орыс ақын-ағартушыларының шығармаларын аударды. Бірнеше кітапхана қорында қазақ тілінде и.А.Крыловтың ертегілері, Л. Н. Толстойдың әңгімелері, и. Паулсен, В. И. Даль кітаптарынан аудармалар және басқа да бірқатар шығармалар болған. Торғайдағы шөл далада К.Д. Ушинскийдің "Детский мир" кітабының бір данасын алып, Алтынсарин осы тамаша кітаптың мазмұнына тәнті болды. Ол қазақ балаларына да ана тілінде кітап беру туралы ой туады және күшейеді. Міне, 1879 жылы Қазақстанның мектеп кітапханаларының қорына Ыбырай Алтынсариннің қазақ тіліндегі алғашқы кітабы "Қазақ хрестоматиясы" келіп түсті, ол оқу құралы ғана емес, жаппай оқуға арналған кітапқа да айналды. Ол екі мың данадан басылған. Қазақ тіліндегі алғашқы әдеби хрестоматияны құру мақсатын қойып, и. Алтынсарин оны жазуды қолға алды, өйткені оған дейін қазақ ақындарының (ақындарының) ешқайсысы 1879 жылғы "Қырғыз хрестоматиясының" алғы сөзінде көрсетілгендей, жалпы білім беру кітабы үшін талап етілетін өлеңдерді де, мысалдарды да, қысқа әңгімелерді де жазған жоқ. Ағартушы, біріншіден, кітапты мектеп жасындағы балаларға ғана емес, ересек оқырмандарға да қолайлы ету қажеттілігін ескерді; екіншіден, үлкен қалалардың өмірімен де, орыс және Батыс Еуропа өмірінің бірқатар ерекшеліктерімен де таныс емес қазақ оқырмандарына түсінікті және қолжетімді болатын осындай материалдарды кітап үшін таңдап алу. Фольклорлық туындылардың аз ғана бөлігін қоспағанда, мұндай дайын материалдар Қазақстанда ол кезде болған емес. Ыбырай Алтынсарин қандай әдеби жанр және қандай шығармалар қазақ оқырманының, ең алдымен жас оқырманның санасына жетеді деп ойлады, яғни оның жас ерекшеліктерін ескеруге тырысты. Хрестоматияны құрастырған кезде ол орыс тіліндегі сол кездегі ең жақсы оқу кітаптарын шебер және үлкен педагогикалық шеберлікпен таңдап алды, жас балалардың мүдделерін мүмкіндігінше қанағаттандыруға және олардағы адамгершілік қасиеттердің дамуына әсер етуге тырысты. Материалдарды таңдауда оның негізгі принциптері ұлт, гуманизм, демократия және Отанға деген сүйіспеншілік идеялары болды. Ағартушының шығармаларына тақырыптық шолу оның барлық еңбектері сипаттамалық емес, нақты тәрбиелік сипатқа ие және тек жанрлық әртүрлілікті ғана емес, сонымен бірге олардың авторын қазақ әдеби тілін жасаушылардың бірі ретінде көрсетеді деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ыбырай Алтынсарин аудармалармен бірге барлығы 115-тен астам үлкен және кіші шығармалар жасады. Оның көркем шығармаларының ішінде қазақ фольклорының тек 21 өлеңі, 47 әңгімесі, 8 ертегісі және 11 үлгісі ғана жарияланған. Сонымен қатар Ыбырай орыс ақын-ағартушыларының бірқатар шығармаларын аударған: и. А.Крыловтың ертегілері, Л. Н.Толстойдың әңгімелері, М. Е. Салтыков-Щедриннің ертегілері, А. С. Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, Н. А. Некрасовтың өлеңдері, Д. К. Ушинскийдің еңбектері. Ыбырай Алтынсарин қазақ мектебіне орыс оқу әдебиетіндегі ең жақсысын енгізді. Ол мұғалімдерге тарих, география, жаратылыстану және балаларды оқытуға қажетті басқа да пәндер бойынша оқулықтарды Мұқият іріктеуді ұсынды. Қазақ мектептері үшін ол келесі әдебиеттер тізімін ұсынды (№1 қосымшаны қараңыз): Мектептердегі сыныптан тыс оқуға арналған ұсыныс тізімдеріне тарих, география, физика, химия, жаратылыстану ғылымдары бойынша танымал ғылыми кітаптар кірді. Ыбырай Алтынсариннің назарында мектеп және мұғалімдер кітапханаларының ағартушылық міндеттері тұрды. Оның ойынша, олар халық арасында шынайы мәдениет ошағына айналуы тиіс, сондықтан олардың қорларын барынша кеңінен пайдалану, кітапханаларды жалпыға қолжетімді мекемелерге айналдыру қажет. Алтынсариннің пікірінше, мектептердегі кітапханалардың мақсаты тек оқушылар мен мұғалімдердің кітапты пайдалануы ғана емес, сонымен қатар курсты бітірген сауатты адамдардың да далада пайдалы кітаптарды алуға және әрі қарай білім алуға мүмкіндік беретін орындары болуы. Оның өзі кітапханаларды кітаптармен және оқу құралдарымен қамтамасыз етті. Ыбырай Алтынсарин мұғалімдердің рухани өсуіне күнделікті қамқорлық көрсетіп, олардың мәдени деңгейін арттыруға және әдістемелік дайындығын жақсартуға ықпал етті. Ол мұғалімдердің әдістемелік әдебиеттер мен педагогикалық журналдарды қолдануы міндетті деп санады және сол мақсатта олар үшін ірі ғалымдар мен көрнекті мұғалімдердің шығармаларын мұқият зерттеп, шолуларымен қамтамасыз етті. Мысалы, Гурьев облысының мұғалімдеріне "отбасы және мектеп", "Халық мектебі"журналдары жазылды. Мектеп кітапханалары үшін Бобровскийдің "Педагогика", "халық әдебиетіне жүйелі шолу", Коменскийдің "Ұлы дидактикасы", Бунаковтың "Ана тілі", Корфтың "біздің досымыз", Реклюдің "жер және мұхит" сияқты кітаптары сатып алынды. 1880-1883 жылдары орыс-қазақ мектептерінде Бунаковтың оқулықтары – Әліппе және "мектепте және үйде"оқуға арналған кітап ең сәтті болды. "Мен Орталық училищелердің кітапханаларын жалпы байытудың тәсілдерін іздестіруді тоқтатпаймын және ерте ме, кеш пе, қазақ халқының сауатты бөлігінің оқумен және өзін - өзі оқытумен айналысу қажеттілігін аз немесе аз қанағаттандыра алатындай, оларды жақсы сатыға қоямын деп үміттенемін", - деп жазды Алтынсарин өз хаттарының бірінде. Осылайша Ыбырай Алтынсарин мектептер мен кітапханаларды қазақ халқының мәдениеті мен ағартуының ошағына айналдыруға ұмтылды. Оның басшылығымен оған бағынышты оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысында кітапхана қорларын пайдалану бойынша жақсы дәстүрлер қалыптасты. Қолда бар статистикалық деректер бойынша 1914 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанның барлық аумағында жалпы кітап қоры 98 мың томнан тұратын 139 кітапхана болған. Бұл санға ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, бұқаралық типтегі барлық қоғамдық кітапханалар кірді. Барлық әдебиеттердің жартысынан көбі - 50300 том 44 қалалық кітапхананың үлесіне тиді және тек 47700 кітап ауылдық жерлердегі 95 кітапханада болды. Бұл Ұлы Ыбырайдың тікелей еңбегі болды! жүктеу/скачать 112.17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|