Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

1. Оқу құралы, анықтамалар.

а) Тура радиация, S¹;

ә) Шашыранды радиация, D;

б) Шағылысқан радиация, R;

в) Тиiмдi радиация, Е_т.

Осы келтiрiлген мәлiметтерге сүйене отырып радиациялық тепе-теңдiктiң формуласын келтiруге болады:

бұл жерде:

S₀ – күн сәулесiнiң тұрақты коэффициентi, оның мәнi 2,0 кал/см²/мин;

Р – атмосфераның тұнықтылығы, мәнi 0,6-0,7;

m – атмосфераның салмағы, мәнi күннiң биiктiгiне байланысты.

Көлбеу бетке (S¹) түсетін тура күн радиациясының қарқындылығы төмендегi формуламен есептелiнедi:

S – перпендикуляр орналасқан бетке түскен тура күн радиациясының қарқындылығы;

h₀ – көкжиек үстiндегi күннiң биiктiгi.
Күн радиациясының атмосферамен және оның құрамындағы майда бөлшектерден, бұлттардан шашырап жер бетiне түскен бөлiгiн шашыраған радиация деп атайды (D).

Тура және шашыраған радиациялардың байланыстылығы:

1. Көкжиектен күннiң биiктiгiне – көкжиектен күннiң биiктiк бұрышы азайған сайын шашыраған радиация көбейедi де тiк радиация азаяды, өйткенi күн сәулесiнiң атмосфераның төменгi қабатынан (әр түрлi элементтер көп қабат) өтетiн қашықтығы көбейедi, сондықтан көп шашырайды.

2. Атмосфераның тұнықтылығына – атмосферада әртүрлi элементтер (бұлттар) аз болған сайын тiк радиация көп, шашыраған радиация аз болады.

3. Атмосфераның бұлттылығына – бұлт көбейген сайын шашыраған радиация көбейедi де, тiк радиация азаяды.

4. Жер бетiнiң түсіне – неғұрлым ақшыл болса жер бетiнен шағылысқан радиация көбейедi, соғұрлым шашыраған радиация көбейедi.

А=%, R=%

бұл жерде:

А – альбедо, %;

R – шағылысқан радиация;

Q – жиынтық радиация.

Жоғарыда келтiрiлген тиiмдi шағылысу (Е_т) және шағылысқан радиация, радиациялық тепе-теңдігінің шығыс бөлiмiн құрайды. Радиациялық тепе-теңдiк кiрiс және шығыс радиация шамаларының айырмасына тең болады.

Жер бетiнiң радиацияны шағылыстыру мүмкiншiлiгi әртүрлi болады, ол көрсеткiш мына жағдайларға байланысты:

1. Жер бетiнiң түсіне (цвет) – қара түстi (қаратопырақ, торф) жерге келген радиацияның 10%, ақ түстi (сортаң жер, құм) – 15-25%, ал жаңадан түскен қар – 85-95% шағылыстырады;

2. Жер бетiнiң ылғалдылығына – ылғал топырақтың альбедосы құрғақ топыраққа қарағанда төмен;

3. Күннiң биiктiгiне – күн биiктеген сайын альбедо төмендейдi.

Жер бетiне келiп түскен күн радиацияларының (тура және шашыраған) шағылыспағаны топыраққа сiңедi, солардың әсерiнен топырақтың жылулығы артады.

Күн сәулесi арқылы атмосфера және жер бетi жылулығы жоғарылайды. Әрбiр жылы зат өзiнен жылу бөлiп шығаратыны бiзге мәлiм. Осы заңдылыққа байланысты атмосфера және жер бетi, жылынған зат ретiнде, өздерiнен жылу бөлiп, бұл жылу жан жаққа, сонымен қатар жер бетiне қарай тарайды. Нәтижесiнде атмосферада ұзын толқынды екi инфроқызыл радиация пайда болады:

1. 
   Жер бетiнен жоғары қарай жылжитын (Е_ж);
   
2. 
   Атмосферадан жерге қарай жылжитын (Е_а).
   

Тиiмдi жылулықтың көп немесе аз бөлiнуi жер бетiнiң температурасына, атмосфера ылғалдылығына және бұлттарға байланысты. Неғұрлым температура жоғары болған сайын (Е_т) көп болады, ал атмосфера ылғалдылығы және бұлттар мөлшерi артқан сайын (Е_т) азаяды.

Жер бетiнен шағылысқан (R) және тиiмдi жылулық (Е_т) радиациялық тепе-теңдіктің шығын бөлiмiн құрайды.
Бақылау сұрақтары:

1. Радиациялық тепе-теңдік және оның құрамдары

2. Тура және шашыранды радиациялар

3. Шағылысқан және жиынтық радиациялар. Альбедо

Агроклиматтық анықтамалар

1. Оқу құралы, анықтамалар.

Температура жоғарылаған сайын суды, қоректiк заттарды пайдалану нашарлайды, өйткенi ауа ылғалдылығы төмендейдi. Ауа ылғалдылығы төмендеген сайын құрғақшылық артады. Өсiмдiктiң тозаңдануы жоғары температуралар нашарлатады.

Ауылшаруашылық өндiрiсiнде вегетациялық және аязсыз (суықсыз) кезеңдердiң мағынасы үлкен.

Вегетациялық кезеңге тұқымның өнiп-өсе бастауынан (көпжылдық дақылдар вегетациясының жаңалануы) жаңа тұқымдардың пiсiп-жетiлуi (көп жылдық дақылдар вегетациясының тоқтауы) арасындағы кезең жатады. Көпжылдық дақылдарда ол келесi жылдары жалғасады. Вегетациялық кезеңнiң ұзақтығына аяз қатты әсер етедi. Аязсыз кезең болып көктемнiң соңғы үсiк болған күнi мен күзгi алғашқы үсiкке дейiнгi аралық саналады. Осы кезеңдi дақылдарды аудандастыру кезiнде ескеру қажет. Егер вегетациялық кезең аязсыз (суықсыз) кезеңнен қысқа болса, онда аталған дақылдар пiспей үсiкке шалдығады.

Вегетациялық кезеңдегi орташа температура мен оның жиынтығы осы дақылдың вегетациясының басталу уақыты мен аяқталуына дейiнгi орташа тәулiктiк температураларды жинақтау арқылы шығарылады.

Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық дақылдарын әртүрлi аймақтарда өсiредi. Қандай аймақта қай дақылды аудандастыру үшiн сол дақылдың биологиялық ерекшелiгiн, әсiресе вегетациялық кезеңiн бiлу сонымен қатар аймақтың аязсыз (суықсыз) кезеңiн анықтауымыз қажет. Өйткенi дақылдың вегетациялық кезеңi аязсыз (суықсыз) кезеңнен артық болу керек.

Сондықтан, бiр дақылды белгiлi аймақта өсiру үшiн сол аймақтың мынандай температуралық көрсеткiштерiн анықтау керек:

1. Орташа температуралар (тәулiк, онкүндiк, айлық, вегетациялық кезең);

2. Биологиялық 0, минималды, оптималды, максималды температуралар;

3. Белсендi, тиiмдi температуралар;

4. Вегетациялық кезеңнiң ұзақтығы, температураның 0, 5, 10, 15 градустардан жоғарылайтын (көктемде) және төмендейтiн (күзде) мерзiмдерi;

5. Аязсыз (суықсыз) кезеңнiң ұзақтығы.

Вегетациялық кезеңдегi жылдық қорына (ресурсына) баға беру:

Ауылшаруашылық дақылдарын жылылықпен қамтамасыз ету жөнiнде бүткiл ТМД территориясы төрт аймаққа бөлiнедi.

1 аймақ – бұл аймақта вегетация кезеңiнде белсенді температураның жиынтығы 1000-1400⁰С аспайды. Ақшыл топырақта, бұл жерлерде ерте пісетін картоптың және астықтың кейбiр ерте пiсетiн сорттарын егуге болады.

2 аймақ – солтүстiк астық дақылы деп аталады. Бұл жерде белсенді температураның жиынтығы 1400-2200⁰С дейiн болады. Бұл аймақта жақсы агротехникалық шаралармен астық еккенде ең жоғары өнiм алуға болады.

3 аймақ – жүгерi, майлы дақылдар және қант қызылшасы егiледi. Ал бұл аймақтың оңтүстiк жағында бақша дақылдары, күрiш, жүзiм және бұршақ егiледi. Бұл жерде температураның жиынтығы 2200-3500⁰С жетедi.

4 аймақ – бұл аймақ мақта, темекi, кендір және сондай вегетациялық кезеңi ұзаққа созылатын дақылдар егiлетiн аймақ деп аталады. Бұл жерде белсенді температура 3500⁰С-тан көп болады.

1. Ауаның төменгi қабатының температуралық режимi, көрсеткiштерi.

2. Ауа температурасының ауылшаруашылығына әсерi.

3. Вегетациялық және аязсыз кезең.