-ші әдіс. «Моль» ұғымын пайдалану арқылы есептеу

дарын тереңірек түсінуі үшін сандық есептерде осы ұғымдарды пайдаланып

есептер шығарған тиімді. Бұл әдістер арқылы оқушылар өз ойларын

жинақтауға үйренеді, уақытты үнемдеуге дағдыланады. Химиялық үрдістің

мәнің жақсы түсінеді, химиялық теңдеулер мен химиялық формуланын

сандық және сапалық жақтарын тереңірек меңгереді.

№5-7

(Fe₃O₄) = 464 т Шығару жолы:

Магнитті темір тастың формуласы бойынша бір

m (Fe)-? моль Fe₃O₄ құрамында үш моль атом темір бар.

Формуланы пайдаланып m = ν · M

М (Fe₃O₄)=232г/моль 464 т рудадағы магнитті темір тастың сандық

М (Fe)=56г/моль мөлшерін табамыз.
ν (Fe₃O₄ ) = 464·10³ _кг : 232 ·10 ^-3 кг/моль = 2 ·10 ⁶ моль
m = ν · M бойынша 2 ·10 ⁶ моль магнитті темір таста (Fe₃O₄) 6· 10⁶ моль темір бар. Олай болса:
ν (Fe) =3 · ν (Fe₃O₄ ) =3 ·2· 10⁶ = 6 ·10 ⁶моль

m = ν · M m (Fe) = 6 ·10⁶ моль · 56 · 10^-3 кг/моль = 336 ·10³ кг = 336 т

m (SO₂)=16 г Шығару жолы:

m (Na₂SO₃)-? Na₂SO₃ +2HCl = 2NaCl + SO₂ + H₂O

М(SO₂) = 64г/моль Формуланы пайдаланып күкірт оксидінің (ІV)

М(Na₂SO₃) = 126г/моль массасын моль санына айналдыруға болады:

ν = m / М

ν (SО₂) = 16 г : 64 г/моль = 0,25 моль

m = ν · M

m(Na₂SO₃) = 0,25 моль ·126 г/моль = 31,5 г

4-ші әдіс. Пропорция әдісі
Бұл әдіспен есептер шығарғанда мынадай іс-әрекеттердің реті сақталуы қажет:

1. Өлшем бірліктер арасындағы пропорциональдық тәуелділікті анықтау;

2. Пропорция құру;

3. Пропорция арқылы есептеу.

(Fe₃O₄) = 464 т Шығару жолы:

m (Fe)-? моль Fe₃O₄ құрамында үш моль атом темір бар.

Формуланы пайдаланып m = ν · M

М (Fe₃O₄)=232г/моль магнитті темір тастың және темірдің массасын

М (Fe)=56г/моль анықтаймыз:

m (Fe₃O₄) = 1 моль · 232۰10^-3 = 232۰10^-3 кг

m (Fe) = 3моль ۰56۰10^-3= 168۰10^-3 кг

Магнитті темір тастың формуласы бойынша бір моль Fe₃O₄ құрамында үш моль атом темір бар екендігін ескеріп, пропорциональдық тәуелділікті анықтаймыз. Сонда 232 ۰10^-3 кг Fe₃O₄ құрамында 168۰10^-3 кг темір болса, онда 464 т Fe₃O₄ құрамында m т Fe бар

х = 464 · 168 : 232 = 336т

№-11-48

m (SO₂) =16 г Шығару жолы:

m (Na₂SO₃)-? Алдымен реакция теңдеуі бойынша натрий

сульфитінің массасы мен күкірт оксидінің (ІV)

М(SO₂) = 64г/моль массасы анықтанылады:

М(Na₂SO₃) =126г/моль m (SO₂) = 1моль ۰ 64г/моль = 64 г

m (Na₂SO₃) =1моль ·126г/моль = 126 г

Бұдан кейін реакция теңдеуі арқылы анықталған массалар мен есептің шарты бойынша берілген массалар арасындағы пропорциональдық тәуелділікті анықтайды. Реакция теңдеуі арқылы формуланы пайдаланып күкірт оксидінің (ІV) және натрий сульфитінің г/моль массасын тауып, пропорция арқылы есепті шығарамыз.

х 16

126 64

Na₂SO₃ +2HCl = 2NaCl + SO₂ + H₂O

126 64

Х --------- 16

Алгебралық формулаларды пайдаланып химиялық есептерді шығаруға болады. Мысалы, мына төмендегі формулалар арқылы есептеу жүргіземіз.

ω_(эл) = Аr_(эл)n : Mr_(зат); m_(эл) = m_{(зат) ·} ω_(эл)

m_(эл) = m_{(зат) ·} Аr_(эл)n : Mr; m_(зат) = m_(эл) Mr : Аr_(эл)n

m_(зат) = m_(эл) : ω_(эл); ω_(эл) = Аr n : Mr

есепті шығарамыз.

m (Fe) = m (Fe₃O₄ ) · n Аr(Fe) : Mr(Fe₃O₄ ) = 464т · 3 · 56 :232 = 336 т
№-11-48 m_x m

Na₂SO₃ + 2HCl = 2NaCl + SO₂ + H₂O

ν_xM_x νM

Пропорция арқылы есепті шығарамыз.

m_x / ν_xM_x = m / νM

Осыдан m_x табамыз.

m_x-заттың массасын табу керек; M_x-осы заттың молярлық массасы; ν- белгілі заттың зат мөлшері; ν_x- заттың зат мөлшерін табу керек;

Формулаға көрсетілген өлшемдерді қойып есепті шығарамыз.

m (Na₂SO₃) =16 г · 1моль · 126 г/моль : 1моль · 64г/моль = 31,5г

Эквивалент заңы бойынша: m1 / m2 = э1 / э2 есеп шығарғанда заттың эквиваленттік массасын табуға болады.

№5-7

m (Fe₃O₄ ) = 464 т m (Fe) / m (Fe₃O₄ ) = Э(Fe) / Э(Fe₃O₄ )

m (Fe) -? Э(Fe) = 21г/моль

Осы мәліметтерді формулаға қойып темірдің массасын табамыз:

m (Fe) = m (Fe₃O₄ ) · Э(Fe) / Э(Fe₃O₄ )

m (Fe) = 464 т · 21г/моль ׃ 29 г/моль = 336 т

m (SO₂) = 16 г Na₂SO₃ +2HСІ = 2 NaСІ + SO₂ + H₂O

m(Na₂SO₃) =? Эквивалент заңы бойынша формула құрастырамыз:

m(Na₂SO₃) / m(SO₂) = Э(Na₂SO₃) / Э(SO₂)

m(Na₂SO₃) = 16 г · 63г/экв. : 32г/экв. = 31.5г

№5-7

m (Fe₃O₄)=464г m = νM m (Fe₃O₄) = 1 моль ·232 г/моль = 232г

m (Fe)-? m (Fe) =3 моль · 56 г/моль = 168г

232г Fe₃O₄ құрамында 168г Fe бар, олай болса

1г Fe₃O₄ құрамында Fe 232 есе аз болады,

яғни 168 : 232г тең. Сонда 464т Fe₃O₄ құрамындағы темірдің мәні 1г Fe₃O₄ қарағанда 464 ·10⁶ есе көп болады, яғни 168 : 232 · 464 · 10⁶ = 336 ·10⁶ = 336т

m (SO₂) = 16 г Na₂SO₃ +2HСІ = 2 NaСІ + SO₂ + H₂O

m(Na₂SO₃) =?

m (Na₂SO₃) = 1 моль· 126 г/моль = 126 г

1г SO₂ бөлінуі үшін Na₂SO₃ 64 есе аз керек, яғни 126 / 64г. Ал 16г SO₂ алу

үшін бір грамм бөліп алғаннан 16 есе артық болу керек, яғни

m (Na₂SO₃) = 126 / 64 · 16 = 31,5г

№5-7

m (Fe)-? m (Fe) = k · 3 · Аr(Fe)

m (Fe) =2 · 3 · 56 = 336
№-11-48

16

(SO₂) = 16 г Na₂SO₃ +2HСІ = 2 NaСІ + SO₂ + H₂O

m(Na₂SO₃) =?

k =16г : 1моль· 64г/моль = 0,25

m(Na₂SO₃) = k · ν · M (Na₂SO₃)

m(Na₂SO₃) = 0.25 ·1моль ·126г/моль = 31,5г

Осы әдіс арқылы есеп шығарғанда бірнеше заттың массасын анықтауға

болады. Біздің мысалымыздан (H₂SO₄, Na₂SO₄ , H₂O) массаларын анықтау

керек болса, осы әдісті пайдалануға болады.
2. Химиялық есептерді шығарудың графикалық әдістері

Алдындағы қарастырылған есептерде заттар бір-біріне тәуелділікте болды, яғни белгілі зат пен белгісіз заттар арасында пропорционалдық тәуелділік бар. Міне осындай бір нәрсеге байланысты болатын тәуелділікті функционалдық тәуелділік немесе функция дейді. Олардың мәнін графика арқылы өрнектеуге болады. Мұндай функциялардың графиктері оқушыларға 6-шы кластың алгебра курсынан белгілі, біледі. Мысалы, №5-7 есепте m (Fe) = х мәні m (Fe₃O₄) = у мәніне байланысты болады. Міне осындай бір біріне байланысты тәуелділікті формула арқылы өрнектейміз:

у = k х.

Біздің мысалымызда: m (Fe) = k · m (Fe₃O₄) және m(Na₂SO₃) = k · m (SO₂)

1-ші жағдайда пропорционалдық коэффицент формула арқылы анықталады, яғни мына ара қатынаста анықталады: Fe₃O₄: k=232:56 ·3 =1,38 (магниттік темір тастың молярлық массасының құрамындағы темір мен атом санына көбейткендегі санға тең)

2-ші жағдайда пропорционалдық коэффициент бұл: k = 64 / 126 = 0,51 тең.

Тура пропорционалдықтың графигін құру үшін таблица құрады. Функция мәні мынадай: m (Fe) =1,38 m (Fe₃O₄)

Кесте №1

M (Fe)	0	10	20	40	80	120	168
M (Fe3O4)	0	13,8	27,6	55,2	110,4	165,6	232

m (Fe) m (Fe)=1.38 m (Fe₃O₄) Осы тура сызықты

168 функцияның графигі

120 m (Fe)=1.38 m (Fe₃O₄)

80 кез келген 2 нүктенің

арасын қосқанда ғана түзу

40 сызықтық пайда болады.

20 Сондықтан есепті осы

10 әдіспен шығару үшін

0 m (Fe₃O₄) екі нүктенің ғана коорди-

13,8 27,6 55,2 110,4 165,6 232 - натасын тапсаң жетеді:

Сурет 1. Темірдің массасы

магниттік темір тастың массасына тәуелдігі
Бірінші нүкте етіп 0 (ноль) нүктесін аламыз, ал екінші нүктені заттың формуласы арқылы анықтап белгілейміз. Енді есепті шығарып көрейік. Fe₃O₄ формуласы бойынша оксидтің және темірдің массаларын табамыз.

№5-7

m (Fe₃O₄) = 464 г m (Fe₃O₄)=1 моль ·232г/моль =232г

m (Fe) = 3моль · 56г/моль =168г

m (Fe)-?

Кесте бойынша пропорционалдық тәуелділік түзуінің графигін сызамыз

m (Fe)

Кесте№2 336

m (Fe3O4)	0	232
m (Fe)	0	168

Координаттар жазықтығында 2 нүктені белгілейміз, олардың қиылысу нүктесі арқылы түзу сызамыз. Абсцисса осіндегі 464 нүктесінен түзуге дейін перпендикуляр жүргіземіз. Қиылысу нүктесінен горизонталь жүргізіп ординат осінен нүкте белгілейміз. Ол 336т темірдің массасын көрсетеді.

126 64

m (Na₂SO₃)-? m (SO₂ ) = 1 моль. · 64 г/моль = 64 г

m (Na₂SO₃) = 1 моль. · 126 г/моль = 12 6 г
Кесте құрып, соған байланысты график сызамыз. m (Na₂SO₃) = 0,51 т SO₂

m(SO₂)

M (Na2SO3)	0	126
m(SO2)	0	64

Осы түзуге ордината осіндегі _{0 31,5 80 100 126}

16 нүктесінен горизонталь жүргіземіз.

Қиылысқан нүктеден абцисса осіне перпендикуляр түсіреміз. Табылған нүкте 31,5г тең Na₂SO₃ массасын көрсетеді. Химиялық есептеудің графикалық әдісі химия өндірісінің мекемелерінде және химиялық лабароторияларда көп пайдаланылады.

Графикалық әдіспен ерітінділердің қоспасын шығару тиімді.

Есеп 4-24. 100г 20% ерітінді 50г 32% ерітіндімен қосылған. Алынған

ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесін табыңдар:

ω₁=20% 32

ω₂=32% m =100+50 =150 г. 30

ω₃=? График құрамыз: 24

20 20

0 50 100 150

m(ертіндінің қоспасы),г

Шешуі: ω₂ % ω₁ % 30

m₃(NH₃)_ерт=1кг 25

ω₃(NH₃)=15% 20

m (25%) _ерт=? 10

m(су) =? 10

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

m(ертіндінің қоспасы)_1г

1. Бір грамм ерітіндідегі H₂SO₄ мөлшерін анықтайды:

а) 7,5% тең ерітіндіні 1 г ерітіндіге аударсақ

100г – 7,5г

1г – х х = 7,5:100 = 0,075г

б) 60% ерітінді: х = 60 : 100 = 0,60 г

в) 15% ерітінді: х = 15 : 100 = 0,15 г
2. Алгебралық белгілеуді еңгіземіз:

а) араласуға жұмсалатын массалық үлес 7,5% тең ерітіндінің жалпы массасын – х деп белгілейміз, олай болса ондағы таза H₂SO₄ массасын – 0,075х деп белгілейміз.

б) 60% ерітіндінің жалпы массасы мынаған тең: (350 - х), ал ондағы таза H₂SO₄ мынаған тең: 0,15·350

3. Міне осы мәліметтерден алгебралық теңдеу құрамыз:

0,075х + 0,60 · (350 · х) = 350 · 0,15

4.Теңдеуді шешеміз:

0,075х + 200 - 0,60х = 52,5

Осыдан : 0,525х = 157,5 х = 157,5 : 0,525 = 300г

Бұл 7,5% H₂SO₄ ерітіндісінің массасы (300г)

Ал 60% H₂SO₄ ерітіндісінің массасы 350г-300=50г

1. Алгебралық белгілеуді енгіземіз:

100 атом табиғи неонның құрамындағы ₁₀²²Nе атомының санын – х деп белгілейміз, онда ₁₀²² Nе- саны (100-х) болады.

Ал ₁₀²⁰Nе атомының массасы – 20х болады, ал₁₀²² Nе массасы – 22(100-х)

2. Осы мәліметтерден алгебралық теңдеу құрамыз:

20х + 22 · (100-х) =20,2·100

3. 20х +2200 - 22х = 2020

2x =180 x = 90 атом ₁₀²⁰Nе

4. Олай болса ₁₀²² Nе 100 – 90 = 10

Сонымен әр бір100 атом табиғи неонға 90 атом ₁₀²⁰Nе және 10 атом ₁₀²² Nе келеді. Міне осы сандар % үлесті ауыстырады.

Шешуі:

М(Ва₂SO₄) =233г/моль;

2. Алгебралық белгілеуді енгіземіз:

а) К₂SO₄ массасы – х

б) Na₂SO₄ массасы – (24,5 − х)

3.147г К₂SO₄ – 233г Ва₂SO₄ алынады

Бір грамм К₂SO₄ тең 174 есе аз алынады, онда х тең – х есе аз КОН алынады: 233 :174 · х (Ва₂SO₄)

4. (24,5 − х) Na₂SO₄ тұзынан: 233 : 142 (24,5 – х) алынады

5. Алгебралық теңдеулер:

(233: 174) · х + 233 : 142 · (24,5 − х) = 34,95

6. Теңдеуді шешеміз:

1,34х + 40,18 − 1,64х = 34,95

0,3х = 5,23 х = 17,4г К₂SO₄



7. Na₂SO₄ үлесі: 24,5 − 17,4 = 7.
4. ТИПТІК ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУ ҮЛГІЛЕРІ

1-мысал: Массасы 8,00 грамм темір пластинка мыс сульфатының ерітіндісіне батырылған. Біраздан кейін пластинканы ерітіндіден шығарып алып, құрғатып, қайтадан өлшегенде оның массасы 8,77г болған. Ерітіндіге ауысқан темірдің массаларын табыңыздар.

Шешуі:

Металдардың активтік қатарына (дәлдеп айтқанда «стандарттық электрондық потенциалдар» қатарында) темір мыстың алдында тұрғандықтан мысты оның тұздарының құрамынан ығыстырып шығарады. Яғни, мыс сульфатының құрамындағы мыс иондарының орнын темір иондары басады, ал бөлініп шыққан мыс атомдары темір пластинкаға қонады. Жалпы, бастапқы пластинканың ауырлауы немесе жеңілдеуі, бір сөзбен айтқанда өзгеруі, алмасатын металдардың молярлық (атомдық) массаларының айырмасына тікелей байланысты.

Біз қарастырып отырған реакция теңдеуін былай жазуға болады:
Fe + CuSO₄ = FeSO₄ + Cu (1)
Пластинканың массасының өзгеруі темірдің еруіне (пластинканың жеңілдеуі) және оның орнына мыстың қонуына (пластинканың ауырлауы) байланысты.

Мұнда ерітіндіге кететін металдың (Fe) атомдық массасынан пластинканың бетіне қонатын металдың (Cu) атомдық массасы үлкен болғандықтан реакция нәтижесінде пластинка ауырлайды.

∆m = 8,77-8,00 = 0,77 грамға ауырлайды.

Есептің бұдан арғы жалғасы бірнеше әдістермен шығарылуы мүмкін.

1-әдіс.

Пластинканың ауырлауы немесе жеңілдеуі алмасатын металдардың атомдық массаларының айырмасына тәуелді екеніне сүйене отырып, пропорция құрамыз:

Егер, 64г Cu бөлінген пластинканың массасы 8г ауырласа, онда хг Cu бөлінгенде пластинканың массасы 0,77г ауырлайды.
Бұдан: х = 64 ∙ = 6,16г
Осындай пропорция арқылы ерітіндідегі ауысқан темірдің де массасын табуға болады.

Егер 56г Fe ерітіндіге ауысқанда пластинканың массасы 8 грамға ауырласа, онда у г Fe ерітіндіге ауысқанда пластинканың массасы 0,77 грамға ауырлайды.

Бұдан: у = 56 ∙ = 5.39г
Сонымен, реакция нәтижесінде 5,39 грамм темір ерітіндіге ауысып, оның орнына 6,16 грамм мыс пластинканың бетіне қонған.
2- әдіс.

Реакцияға түсетін металдардың бірінің, мысалы, темірдің зат мөлшерін х моль деп белгілейміз. Олай болса, реакция нәтижесінде бөлінген мыстың да зат мөлшері х моль болғаны. Егер зат мөлшерінен массаға көшсек, онда ерітіндіге ауысқан темірдің массасы 56 х грамм, ал оның орнына қонған мыстың массасы 64 х грамға азайып, бірақ 64 х грамға көбейгенін ескеріп мынадай теңдеу құрамыз:

Бұдан: 8х = 0,77х = 0,77/8 = 0,096 моль.

Демек, ерітіндіге ауысқан темірдің массасы:
m(Fe) = v(Fe) ∙ M(Fe) = 0,096 моль∙56 г/моль= 5,39 г
Сол сияқты, темірдің орнына қонған мыстың массасы:
m(Fe) = v(Fe) ∙ M(Fe) = 0,096 моль∙64 г/моль= 6,16 г
2-мысал. Массасы 100 грамм мырыш пластинкасы күміс (1) нитраты ерітіндісіне батырылған. Біраздан соң пластинканы ерітіндіден шығарып алып, құрғатып, қайтадан өлшегенде оның массасы 7 грамға артқан. Ерітіндіге ауысқан мырыштың және пластинканың бетіне қонған күмістің массаларын табыңдар.

Шешуі:

Алдымен реакция теңдеуін жазамыз.

Пластинканың массасының артуы мырыштың еруіне (пластинканың жеңілдеуі) және оның орнына күмістің қонуына (пластинканың ауырлауы) тікелей байланысты. Бұған қоса 1 моль мырыш 2 моль күмісті ығыстырып шығарып отыратынын ескере отырып, пропорция құрамыз:

Егер 65г мырыш еріп күміспен алмасқанда пластинканың массасы 2 ∙ 108 – 65 =151 грамға артса, онда х г мырыш еріп, күміспен алмасқанда пластинканың массасы 7 грамға артады.
Бұдан: х = 65 ∙ = 3г
Осындай пропорция арқылы пластинканың бетіне қойылған күмістің массасын табуға болады:

Егер 2 ∙108г күміс мырышпен алмасып, пластинканың бетіне қонғанда массасы 151 грамға артса, онда у грамм күміс мырышпен алмасып, пластинканың бетіне қонғанда, пластинканың массасы 7 грамға артады:

Алғашқы мысалдағыдай алмасатын металдардың бірінің, мысалы, мырыштың зат мөлшнрін х моль деп белгілейміз. Сонда реакция нәтижесінде бөлінген күмістің зат мөлшері 2х моль болады. Егер зат мөлшерінен массаға көшсек, онда ерітіндіге ауысқан мырыштың массасы 65х грамм, ал оның орнына пластинканың бетіне қонған күмістің массасы 2 ∙108 х грамм болады. Енді бастапқы пластинканың массасы 65 х грамға азайып, бірақ 2 ∙108 х граммға көбейгенін ескеріп мынадай теңдеу құрамыз:

(2 ∙108 - 65) х = 7

151х = 7.

х = 7/151 = 0,0464 моль.

Алдымен реакция теңдеуін жазамыз:

Мысалы, ерітіндіге ауысқан мыстың зат мөлшнрін х моль деп белгілейік. Сонда реакция нәтижесінде бөлінген күмістің зат мөлшері 2х моль болады. Егер зат мөлшерінен массаға көшсек, онда ерітіндіге ауысқан мыстың массасы 64х грамм, ал оның орнына пластинканың бетіне қонған күмістің массасы 2 ∙108 х грамм болады. Сонымен мынадай теңдеу аламыз:

20 + (2 ∙108 - 64) х = 23,8

(2 ∙108 - 64) х = 3,8

х = = =0,025 моль
Демек, реакция нәтижесінде 0,025 моль мыс ерітіндіге ауысқан. Реакция теңдеуі бойынша онымен 2 0,025 = 0,05 моль AgNO₃ ерітіндісі әрекеттескен. Егер зат мөлшерінен массаға көшсек:
m(AgNO₃)=v (AgNO₃)∙M(AgNO₃)=0,5 ∙ 170= 8,5г
4-мысал. Әрқайсысының массалары 10г екі мырыш пластинканы 2-валентті металдардың тұздарының екі ерітінділеріне батырып ұстаған. Біраздан соң шығарып алып, жуып, кептіріп, өлшегенде, бірінші пластинканың массасы 9,5235г, ал екінші пластинканың массасы 17,091 г болған. Бірінші ерітіндіде темір (ІІ) тұзы болған. Екі ерітіндіде де реакцияға түскен металдардың зат мөлшері бірдей. Екінші тұздың ерітіндісінің құрамына кіретін металды атаңыздар және пластинкалардың бетінде жүретін процестерді түсініңдер.

Шешуі:

Алдымен жүретін реакциялардың теңдеуін жазып аламыз:

10 – 65,4х + Ах = 17,091 (4)

Бірінші металды Ме-ден, екінші металды Э-деп белгілейік. Есептің шартында екінші металдың валенттігін 1, 2 немесе3 деп жорамалдап, оларға сәйкес реакция теңдеулерін жалпы түрде былай жазуға болады:

Алдымен (1) теңдеуін пайдаланып пропорция құрайық:

Егер 4,6х грамм Ме бөлінгенде пластинканың массасы (4,6х-2х) грамға өзгереді.

a==37,58г
Ендеше, есептің шарты бойынша бірінші металдың молярлық массасы (М)Ме = 37,58·8,34 = 313,4 г/моль болуға тиіс. Ал, мұндай металл жоқ, демек екінші металл бір валентті емес.

Енді (2) теңдеуді пайдаланып, тура осындай есептеулер жүргізейік:

Егер 4,6х Ме бөлінгенде пластинканың массасы (4,6х-х) грамға өзгерсе, онда b-грамм Ме бөлінгенде пластинканың массасы 21,24 грамға өзгереді:
b = = 27,14г
Бұдан: М(Ме) = 27,14 · 8,34 = 226,34 г/моль

Бұл радий болуы мүмкін, онда екінші металдың молярлық массасы

Ал, мұндай металл жоқ. Демек, екінші металдың екі валентті болуы мүмкін емес.

Енді (3) теңдеуді пайдаланып, тура осындай есептеулер жүргізейік. Егер 4,6 х грамм өзгерсе, онда с-грамм Ме бөлігіндеғ пластинканың массасы 21,24 грамға өзгереді.

c = =24.84
Онда бірінші металдың молярлық массасы
М(Ме)=24,84· 8,34 = 207,16 г/моль болуға тиіс. Ол қорғасын. Сонда, екінші металдың молярлық массасы
М(Э)=207,16/4,6=45,03 г/моль болғаны. Демек, екінші металл – скандий.
6-мысал. Массасы 18,2 мыс пластинкасын темір (ІІІ) хлоридінің 230 г ерітіндісіне [w(FeCl₃)=0,1] батырған. Біраз уақыттан кейін пластинканы шығарып алғанда, ерітіндідегі темір (ІІІ) хлоридінің массалық үлесі түзілген мыс (ІІ) хлоридінің массалық үлесіне тең болған. Пластинканың ерітіндіден шығарып алғаннан кейінгі массасы қандай?
Шешуі:

φ°(Cu/Cu²⁺)=+0,34 B

φ°(Fe/Fe²⁺)=-0,44 B

φ°(Cu/Cu²⁺)> φ°(Fe/Fe²⁺)
болғандықтан, мыс ерітіндіде темірді темір (ІІІ) тұздарының құрамынан ығыстырып шығара алмайды. Сондықтан мынадай реакция ғана жүреді:



_{х моль 2х моль х моль}

Сu + 2FeCl₃ = 2FeCl₂ + СuCl₂ (1)

^{64 г/моль 162,5 г/моль 135г/моль}
Ерітіндідегі FeCl₃ пен CuCl₂ заттарының массалық үлестері (демек массалары) теңескенше х моль Cu әрекеттесті делік. Олай болса, (І) реакция теңдеуі бойынша мыспен 2х моль FeCl₃ әрекеттесіп, нәтижесінде х моль CuCl₂ түзіледі:
( w(FeCl₃) ) = w(CuCl₂) m (FeCl₃) = m(CuCl₂).

v(FeCl₃) ·M(FeCl₃) = v(CuCl₂) ·M (CuCl₂)
Бастапқы ерітіндідегі темір (ІІІ) хлоридінің зат мөлшері:
v(FeCl₃)= = = 0.14

Кейінгі ерітіндіде:

Демек, еріген мыстың массасы:

Реакция теңдеуі:

Егер реакция нәтижесінде 2 моль күміс бөлінгенде фольганың массасы 216г- 64г = 152 г ауырласа, онда х моль күміс бөлінгенде фольганың массасы 0.42 г ауырлайды. Бұдан:

= = 0.0055 моль · v (AgNO

1. 
   Бір литр КСІ ерітіндісіне толық тұнба түзілгенше күміс нитраты ерітіндісі қосылған. Тұнбаның массасы 28,7г. Ерітіндідегі КСІ массалық үлесін табыңдар. Есепті 8 әдіспен шығарыңдар.
   
2. 
   2 л сутегі алу үшін (қ.ж.) Н₂SО₄ ерітіндісімен қанша грамм алюминий қатысады.
   
3. 
   Құрамында 94% Ғе₂О₃ бар 2 т темір рудасынан қанша т.темірді алуға болады.
   
4. 
   10 л сутегін алу үшін (қ.ж.) темірмен 163 г тұз қышқылы ерітіндісі әрекеттескен. Қышқылдағы хлорлы сутектің массалық үлесін табыңдар.
   
5. 
   Анализ үшін алынған аммоний сульфатының нұсқасының құрамында 1,4 г азот болған. Анализ үшін алынған тұздың массасын анықтаңдар. Есептерді графикалық әдіспен шығарыңдар. Бұл әдіс барлық есепке тиімді ме? Қандай әдісті тиімді деп санайсыздар.
   
6. 
   Белгісіз заттың құрамы 40% магний оксиді және 60% кремнийдің диоксидінен тұрады. Заттың формуласын анықтау.
   
7. 
   600г 52% КОН ерітіндісін 400 мл сумен араластырған. Алынған ерітіндідегі КОН массалық үлесін табыңдар.
   
8. 
   Белгісіз заттың формуласын анықтаңдар, оның құрамына кіретін элементтердің массалық үлесі Са -0,2, молибден -0,98, және оттегі -0,32 тең болса.
   
9. 
   2,5 г мырыш пен магнийдің құймасын Н₂SО₄ ерітіндісіне еріткен. Сонда 1,19л сутегі (қ.ж.) алынған. Құймадағы әрбір металдың массасын анықтаңдар.
   
10. 
    10 г темір сульфиді(ІІ) мен мыс сульфидінің (ІІ) қоспасына артық мөлшерде тұз қышқылы ерітіндісін қосқанда 2,24 л газ бөлінеді. Қоспаның құрамын анықтаңдар?
    
11. 
    1 кг 40 % күкірт қышқылы ерітіндісін дайындау үшін 62 % пен 15% күкірт қышқылының қандай массалық қатынастарын араластыруға болады.
    
12. 
    Калий нитраты тұзын қаныққанға дейін 70° С температурада 500 г
    

анықтаңдар?

Әдебиеттер:

1. 
   Ерыгин Д.П., Шишкин Е.А. Методика решения задач по химии. - М.: Просвещение, 1989 - 173 с.
   
2. 
   БекішевК.Б. Химия есептері (оқу құралы)Алматы. «Білім».2007ж
   
3. 
   Усманова М.Б.,Сақариянова К.Н. Химия сандық есептер шығару әдістемесі Алматы «Атамұра» 2004
   
4. 
   Дайнеко В.И. Как научить школьников решать задачи по органической химии.М.-Пр. 1987.
   
5. 
   Химия:Жалпы білім беретін 11-сыныбына арналған оқулық / Ә .Темірболатова ,
   

6. 
   Химия:Жалпы білім беретін 10-сыныбына арналған оқулық /Н.Н.Нұрахметов, К.Б.Бекишев, Н.Н.Заграничная. Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. –
   
7. 
   Химия:Жалпы білім беретін 9-сыныбына арналған оқулық /И.Нұғыманов , Р.Жұмаділова , Ж.Кембебаева . Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. -
   
8. 
   Химия:Жалпы білім беретін 8-сыныбына арналған оқулық /Н.Н.Нұрахметов, К.Сарманова ,К.Жексембина Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. -176б
   
9. 
   ТемірболатоваӘ.Е.Химия есептері мен жаттығуларының жинағы. Алматы:Рауан, 2000. 96б
   
10. 
    Когисов С.М. Сапалық есептерді шығарудың әдістері. Ақтөбе, 2006, https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=
    

1. 
   Оқушыларды есеп шығартуға, үйретуге байланысты студент-
   

2. 
   Есеп шығартуға үйретудің әдістемелік принциптер
   

3. 
   Химиялық есептерді шығару арқылы оқушылардың білімдері
   

Химиялық есептерді шығаруда мұғалім оқушылардың психологиялық жас ерекшелігін, білім дәрежесін ескеру керек.Осыған байланысты есеп шығарудың процесін жүргізу керек. Егер оқушылардың білім дәрежесі жеткілікті болса, кейбір есеп шығарудың әдістемелік бөлімдерін ескермей кетуге болады. Есеп шығарғанда кейбір қайталана беретін аралық есеп шығарудың әдістері ескерілмей, нәтижелері бірден жазылады. Бұлай істеу тек қана оқушылар түсінгенде ғана істеу керек. Кейде салыстырмалы атомдық массадан бірден заттың массасына көшеміз. Мысалы, мына химиялық теңдеулер арқылы есептеу жүргізейік.

2 Al + 3 H₂SO₄ = Al₂(SO₄)₃ + 3 H₂
Есепті шығару үшін алюминий мен күкірт қышқылының массасын және сутегінің көлемін білу керек. Теңдеу бойынша формуланы пайдаланып

m= ν· м алюминий мен күкірт қышқылының массасын табамыз:

m(Al) = 2 моль ∙ 27 г/моль =54г

m (H₂SO₄) = 3 моль ∙ 98 г/моль = 294 г
Мына формуланы пайдаланып V=ν∙Vm сутегінің көлемін табамыз:

V(H₂) = 3 моль · 22,4 л/моль = 67,2 л.

2 Al + 3 H₂SO₄ = Al₂ (SO₄)₃ + 3 H₂ ↑

54 г 294 г 67,2 л
Мұндай іс-әрекеттер есеп шығаруда өте көп кездеседі. Бұны ассоциалық тізбектің қысқаша бірігуі дейді(ықшамдап жазу). Егер оқушы бұл процестің мәнін білсе , бұл әдіс тиімді.Ал егер бұл есептеулерді білмесе, онда алғашқы ескертулерді жүргізу керек. Күшті оқушылар алғашқы қадамдарды қолданбай бірден толықтырған күйін жазуға көшеді. Кейде есеп шығарғанда өлшем бірлік көлемнен массаға көшу керек болады. Түсінген оқушыға егер V(H₂O) = 250 мл болса, оның массасы да m(H₂O) = 200г тең екендігі белгілі. Алайда оны былай өрнектеп жазу керек:

V(H₂O) = 250 мл m = V∙ p m(H₂O) = 1000г/л · 0,25л =250 г

p(H₂O) = 1000 г/л

Есеп шығаруда «ықшамдап жазу» әдісі көп қолданылады. Бұл әрине жеке адамның өз әрекеті. Кез келген адам үйреніп алғаннан кейін тиімді тәсілге көшеді. Дегенмен де, қайталап жазушылық көп кездеседі. Мысалы, мынадай есеп шығарайық:

Есеп№1. Мырш тұз қышқылымен әрекеттескенде 5,6 л сутек түзіледі. Реакцияға қанша грамм мырш қатысады.

Реакция теңдеуін жазып есептеулер жүргіземіз.

х г 5,6л

а) Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂

65 г 22,4л
Теңдеуден пропорционалдық тәуелділік нақтылы анық көрініп тұр. Сонда да оқушылар екінші тәуелділікті жазады:

65 г мырыштан (Zn) --------- 22,4 л сутегі алынады

х г Zn -------- 5,6 л Н₂

х ═ 65 ∙ 5,6 : 22,4 = 16,25 (г)

Дегенмен де, екінші жазуда мынадай пропорция қатынасы жоқ:

22,4 : 5,6 = 65 : х немесе 22,4 : 65 = 5,6 : х

Мысалы, мынадай есепті оқушыларға пропорция арқылы шығарыңдар деу дұрыс емес.

Пропорция әдісі оларға тиімді ме? Оларға тиімді формула арқылы шығару:

w = m(е.з) : m(ерт) m _е.з = m(ерт) · w

m _е.з = 800 кг · 0,04 = 32 кг

Пропорция әдісін математиктер пайдаланбайды. Мысалы, кім сатып алған затына пропорция арқылы ақша төлейді.Есеп шығарғанда оның құрамына кіретін компоненттердің арасында байланыс бар екендігін білу керек. Есептің де кері байланысы бар, яғни есепті тура бағытта да, кері бағытта да шығаруға болады.Мысалы:

Тура есеп: CaCO₃ құрамындағы элементтердің массалық үлесін табыңдар.

Кері есеп: Құрамында 40 % Са, 12 % С, 48% О бар қосылыстың формуласын табыңдар, егер оның Mr (Ca_xC_y O_z) = 100 болса.

Тура есепте W= n · Ar анықталады, ал кері есепте n = W ∙ Mr

Mr Ar

анықталады. Есептің бұл екі байланысын пайдалану арқылы оқушылардың өз беттерімен жұмыс істеулеріне дәнекер болуға болады. Ойлау іс-әрекеттері дамиды. Оқушыларға кері байланыс арқылы есепті құруға тапсырма беруге болады. Мысалы: № 11-51 есепті әртүрлі вариантпен беруге болады.

Na₂SO₃ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + SO₂ + H₂O

126 64

х = 126 · 16 = 31,5 г Na₂SO₃

Келесі тапсырма басқаша болады. Мұғалім оқушыларға есептің шартты жазуы мен заттардың формуласы мен реакция теңдеуін береді.

Мысалы: а) m(Al₂O₃) = 20.4г

m(Al) -?

б) m(P₂O₅) = 284г 4 P + 5O₂ = 2P₂O₅

m(P)-?

Есеп шығартуда мынадай әдістемелік принциптерді ескеру керек:

1. Есепті алдымен мұғалім өзі шығарады және оны талқылайды.

2. Оқушылар есептің шартын әр уақытта көріп отыру қажет.

3. Есепті шығаруда оқушылар өзіндік іс-әрекеттерін көрсетуі қажет.

4. Есептің шығаруын қадағалай отырып, оқушыларға өзіндік таңдау жүргізу керек.

5. Химияны оқыту процесінде мұғалім жиі есеп шығартуға көп көңіл бөлу керек.

Әр бір есепті мұғалім өзі үйде шығарып келуі керек және оның бірнеше әдісі де болуы қажет. Әр бір есепті карточкаға шығарып, есептің картотекасын құруға болады. Сонда келесі жылы сол есепті пайдалануға болады. Еш уақытта есептің шартын оқып оқушыларға жаздыртуға болмайды. Себебі уақыт кетеді, екіншіден қазіргі кезде есеп кітабы өте көп. Есеп шығарғанда оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілетін де ескеру керек. Көбінесе есеп шығарғанда есепті мұғалім немесе мұғалімнің айтуымен оқушы шығарады. Ал қалған оқушылар көшіріп отырады. Сондықтан есеп шығаруды бірнеше сатыда жүргізу керек:

1. 
   Алғашқыда мұғалім өзі есепті қалай шығару керек екендігін, шығару
   

2. 
   Әңгімелесу арқылы, есептің шартын физикалық шамамен белгілеп,
   

3. 
   Үшінші сатыда есептің дұрыстығын тексеру керек. Ол үшін есептің кері
   

4. 
   Барлық оқушылар өз беттерімен есеп шығарады.Оны тексеру үшін
   

1. Есептің мазмұнын жазу.

2. Реакция теңдеуін құру.

3. Алғашқы іс-әрекетті орындап, реакция теңдеуі арқылы SO₂ мен Na₂SO₃ массасын табу.

4. Мазмұндағы SO₂ салмағын теңдеу бойынша алынған SO₂ салмағымен салыстыру.

5. Na₂SO₃ массасын анықтау.

6. Есептің жауабын жазу. Енді осыны мысалмен көрсетейік.
№ 11-51 есепті шығару алгаритмі.

1. Есептің мазмұнын жазу:

m(Na₂SO₃) -?

2. Реакция теңдеуін жазу:

Na₂SO₃ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + SO₂ + H₂O

3. Алғашқы іс-әрекеттер:

М(SO₂) = 64 г/моль; m (SO₂) = 1 моль · 64 г/моль = 64г

М(Na₂SO₃) = 126 г/моль; m(Na₂SO₃)=1моль· 126г/моль=126г

4. Заттың массаларын салыстыру:

16 г ‹ 64 г 4 есе яғни Na₂SO3 массасы 4 есе аз болады.

5. Заттардың массасын есептеу:

m(Na₂SO₃)=126 г : 4 = 31,5 г
Жауабы: 16г SO₂ алу үшін 31,5 г Na₂SO₃ керек.