Депрессия деп таза еріткіштің қатаю температурасымен салыстырғанда, зат ерітіндісінің қатаю температурасының төмендеуі. Ерітінді концентрациясы осмостық қысымға тура тәуелді болады. Осыған орай, t (қатаю температурасының төмендеуі) осмостық қысымға тура тәуелділікте болады. Яғни, осмостық қысымдары бірдей болатын ерітінділер, бірдей температурады қатаяды. Ерітіндінің депрессия шамасын 1% (t) және қан сарысуының депрессиясы 0,52 С0 тең болатынын біліп, заттың пайыздық концентрациясын анықтауға болады, қан сарысуының изотоникалығы:
t– 1%
0,52° – C, осыдан С = 0,52*1/t (%)
Изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті заттың мөлшерін анықтауда, келесі формуланы қолданады :
m = 0,52*V/100*t мұндағы,
m– граммда изотонирлеу үшін қажетті заттың мөлшері;
V– ерітінді көлемі, мл;
t – дәрілік зат ерітіндісінің депрессиясы 1%.
Натрий хлориді бойынша изотоникалық эквиваленттерді қолдануымен есептеулер. Дәрілік заттың изотоникалық эквиваленті натрий хлориді бойынша, осмостық қысымды тудыратын, натрий хлоридінің мөлшерін көрсетеді, бұл заттың 1,0 құрайды. Изотоникалық эквиваленттің (Е) шамасы заттың табиғатына тәуелді. Көптеген алкалоидтар, синтетикалық азотты негіздер үшін Е мәні 0,1 ден 0,2 дейін аралықтарда болады. Е үлкен шамасы натрий бромиді, натрий гидрокарбонаты, натрий нитраты және т.б. үшін сипатты болады.
Себебі натрий хлоридінің Е шамасы дәрілік заттың 1,0 сәйкес келеді, ал 100 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін 0,9 г натрий хлориді қажет, яғни 100 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті дәрілік заттың мөлшері, яғни массакөлемдік концентрациясын теңдеу бойынша анықтайды:
Е – 1
0,9 – а, осыдан а= 0,9/Е ( % )
Мысал. Глюкоза ерітіндісінің изотоникалық концентрациясын есептеу Е = 0, 18, а = 0,9/0,18 = 5 %.
Изотоникалық ерітіндінің қажетті көлемін V(мл) алу үшін қажетті заттың мөлшерін m (г) есептеуді формула бойынша жүргізеді:
m = 0,9 V/E 100
Мысал. 300 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті натрий бромидінің мөлшері (ЕNaBr= 0,62),
m= 0,9*300/0,62*100=4,35 г NaBr.
Құрамында бірнеше дәрілік заттар болатын, изотоникалық ерітіндіні алу үшін қосылатын қосымша заттың мөлшерін есептеуді, теңдеу бойынша жүргізеді:
m=K[0,009V–( m E1+mE2+mEi) где,
m1, m2 , mi –дәрілік заттардың массасалары;
E1, E2, Ei – олардың NaCl бойынша изотоникалық эквиваленттері;
K – коэффициент, NaCl=1, Na2SO4=4,35, NaNO3= 1,52, глюкоза=5,56 тең болады (көрсетілген заттың Е шамасын 1 бөлгендегі).
Мысал. Құрамы 2 % кальция хлоридінен және 0,3 % димедролдан. Е CaCl2 = 0,36, Е (димедрол) = 0,2, Е (глюкоза) = 0,18 100 мл тұратын 100 мл ерітіндіні изотонирлеу үшін қажетті глюкозаның мөлшерін есептеу
m = 5,56 [0,009*100 – (2*0,36 + 0,3*0,2)] = 0,67 г глюкоза
Изоосмостығы және изотоникалығы жағдайында, изоосмостық ерітінділер қанға қатысты өздерін гипотоникалық жүргізеді (антипирин, глицерин, новокаин, дикаин, аскорбин қышқылы және басқалары). Бұл заттардың изотоникалық концентрациясын алу үшін заттардың үлкен концентрациялары немесе изотонирлеуші заттардың қосымшылары қажет болады.
Ерітіндінің осмостық қысымы, дәрілік заттың 1 молекуласын еріткенде түзілетін бөлшектердің жалпы мөлшеріне пропорционал. Осмостық қысым миллиосмос (мОсм) түрінде болады.
3.Изогидрлігі – қан плазмасына инфузиялық ерітінділердің сутекті иондарының концентрациясына сейкестігі. Қан плазмасының рН мәні 7,36 7,47 аралықта болады. Изогидрлікке натрий гидрокарбонатын, натрий ацетатын және т.б. енгізу арқылы жетеді.
Изоиондығы – қан плазмасына инфузиялық ерітінділердің иондық құрамы бойынша сәйкестігі. Иондық құрамын тұрақты қалыпта ұстау үшін катиондарды: Na+, K+, Ca2+, Mg2+ аниондарды Сl-, HCO3-, PO43-, SO4 2- және басқаларды енгізеді.
Изотұтқырлығы. Адамның қан плазмасы, ондағы ерітілген ақуыздардың болуы әсерінен қажетті тұтқырлыққа ие болады. (0,0015-0,0016 нс/м2). Бұл талап ЖМҚ ерітінділерін енгізген кезде орындалады.
4.Плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясы
-
Су – тұздық балансының және қышқыл – негіздік тепе – теңдігінің реттеуіші. Оларға тұздық ерітінділер, осмодиуретиктер жатады. Қан құрамын түзету сусызданған, мидың ісіну, токсикоз кезінде жүргізеді (ацисоль, дисоль, квартасоль, хлосоль, Рингер- Локк ерітіндісі және т.б.).
-
Генодинамикалық (ескендіруге қарсы) ерітінділер. Әр түрлі текті ескендіруді емдеу және гемодинамиканың бұзылуын қалпына келтіру үшін, сонымен қатар микроциркуляция үшін арналған ерітінділер (плиглюкин, рондекс).
-
Дезинтоксикациялық ерітінділер. Интоксикацияның әр түрлі этилогиясында токсиндерді шығаруға әсер етеді (гемодез, полидез, реополиглюкин, желатиноль).
-
Парентеральді қоректену үшін арналған препараттар. Организмнің энергетикалық ресурстарын қамтамасыз ету, органдарға және ұлпаларға қоректік заттарды жеткізу үшін қызмет етеді (гидролизин, аминопептид, полиамин, аминокровин, фибринисол).
-
Оттекті тасымалдағыш – ерітінділер. Қанның тыныс алу функциясын қалпына келтіреді.
-
Комплекстік (полифункционалдық) ерітінділер. Әсер етудің кең диапазонына ие, жоғарыда көрсетілген бірнеше топтармен комбинирленеді.
Дәріхана жағдайында негізінен бірінші топты ерітінділерді дайындайды.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер: инфузиялық ерітінділер, түсінігі, талаптары, ерітінділерді изотонирлеу, изотоникалық концентрацияларды есептеу әдістері, қосымша талаптар, плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясы.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
-
Инфузиялық ерітінділер дегеніміз не?
-
Менделеев Клайперон теңдеуі қандай жағдайда қолданылады?
-
Плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясын келтірініз
Ұсынылған әдебиеттер:
-
Муравьев И.А. Технология лекарств. М. Медицина,1980.
-
Справочник фармацевта / Под ред. А.И. Тенцовой.- 1981.-С.97-140,223.
-
Машковский М.Д. Лекарственные средства.- Ч.2.-С.99-111.
Дәріс 9 – Сулы емес ерітінділер
Дәріс жоспары:
-
Сулы емес ерітінділер, анықтамасы, сипаттамасы.
-
Ұшқыш еріткіштер негізіндегі сулы емес ерітінділер технологиясының ерекшеліктері.
-
Ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясының ерекшеліктері.
-
Сулы емес ерітінділер сапасын сынау. Сулы емес ерітінділер сапасының және технологиясының жетістіктерін жетілдіру.
1.Сулы емес ерітінділер – бұл сұйық дәрілік формалар, құрылым бірліктері иондар және молекулалар болатын гомогенді дисперстік жүйелер болып табылады. Негізінен бұл ерітінділер сыртқа қолдануға арналған (жағу, мұрын, құлақ тамшылары және т.б.). Кейде оларды ішке, инъекция және ингаляция үшін қолданады.
Сулы емес ерітінділерді қолдану себептері:
-
Суда қиын еритін дәрілік заттардан ерітінділерді алудың қажеттігі;
-
Дәрілік заттардың гидролизін жою;
-
Әрекетті пролонгирлеу мүмкіндігі;
-
Ерітіндідегі дәрілік заттардың тұрақтылығын арттыру.
Сулы емес ерітінділерге, сулы ерітінділерге де сияқты, талаптар қойылады, яғни:
-
қажетті емдік әсерге жету үшін медициналық тағайындалуға сәйкестігі;
-
дәрілік заттардың толық еруі;
-
механикалық қосылудың жоқтығы;
-
ерітінділерге тіркелген көлем немесе массаның дәрілік заттардың концентрациясына сәйкестігі;
-
сақтау кезіндегі тұрақтылығы.
Сулы емес ерітінділердің артықшылықтары:
-
дайындау қарапайымдығы;
-
тағайындау әдістерінің алуан түрлігі;
-
сулы емес ерітінділердің тұрақтылығы (олар сулы ерітінділерге қарағанда тұрақтылау).
Кемшіліктері:
-
тұтқыр еріткіштерде ерітінділерді сүзудің мүмкін еместігі;
-
кейбір ұшқыш еріткіштер өрт қауіпті. Сондықтан олармен жұмыс істегенде жалын көздерінен алыс болу керек.
Сулы емес ерітінділердің құрамына кіретін еріткіштерді екі топқа бөледі:
-
ұшқыш (этанол, диэтил эфирі, хлороформ);
-
ұшқыш емес (глицерин, минералды майлар (вазелин), силикондар (эсилон 4,5), полиэтиленоксид (ПЭО – 400), димексид).
Сулы емес еріткіштер негізіндегі ерітінділерді дайындау, сулы ерітінділер де сияқты, келесі стадиялардан тұрады: дәрілік заттарды және еріткіштерді өлшеу, еріту және араластыру, сүзу, қаптау, рәсімдеу. Сулы емес ерітінділер технологиясындағы әрбір бұл стадияларда өзіне тән ерекшеліктері болады, бұл ерекшеліктер еріткіштердің физико – химиялық қасиеттеріне негізделеді.
2.Ұшқыш еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясының ерекшеліктері.
Спирттік ерітінділерді дайындау. Дәріханада кеңінен этанол (Spiritus aethylicus) қолданылады, себебі ол судан кейінгі кеңінен таралған еріткіш болып табылады. Бұл түссіз сұйықтық, қозғалғыш, спиртке тән иісті және отты дәмді ұшқыш сұйықтық. Спирттің қайнау температурасы 78 0С. Этил спирттін шартты түрде сулы емес еріткіштерге жатқызуға болады, себебі абсолютті этанол қолданылмайды, әр түрлі күштілікті сулы – спиртті ерітінділер қолданылады. Спирттің сапасы Мемлекеттік Фармакөшірме Х баспасымен регламенттеледі. Дәрілерді дайындау үшін тек қана спирт ректификаты және оның судағы ерітінділері қолданылады.
Этанолдың концентрациясы көлемдік және салмақтық пайызда көрсетіледі. Көлемдік пайыздар, 200С температурада сулы – спирт қоспасының 100 көлемінде абсолютті спирттің қанша көлемі бар екенін көрсетеді. Бұл температураны қалыпты немесе стандартты деп атайды. Салмақтық пайыздар, сулы – спирт қоспасының 100 салмақ бөлігінде абсолютті спирттің қанша салмақ бірліктері бар екенін көрсетеді.
Дәрілік препараттағы спиртті анықтау кезінде пайыз ретінде көлемдік пайыз деп түсінеді.
Спирттің концентрациясын келесі әдістер арқылы анықтайды:
-
спиртометр көмегімен (шыны немесе металды);
-
рефракция жарық сәулесінің сыну бұрышы бойынша;
-
қайнау температурасы бойынша;
-
тығыздық бойынша (алкоголеметриялық кесте).
Спирттің ресми концентрациясы 95%, 90%, 70% және 40%.
Әдеттегідей, дәріханаға 95-96% этанол түседі және оны сумен сұйылту провизор-технолог міндетіне жүктеледі. Спирт және суды араластырғанда жылу бөлінеді және де қоспаның температурасы жоғарылайды. 1 кг сулы – спиртті қоспаны алу кезінде бөлінетін жылуды араласу жылуы деп атайды. Араласу жылуының көп бөлігі 30% спиртті дайындау кезінде бөлінеді. Спирт пен суды араластыру кезінде жылу бөлінуімен қатар, контракция құбылысы байқалады, бұл бастапқы сұйықтықтардың арифметикалық қосындысына қарама-қарсы көлемнің кемуіне негізделеді. Мысалы, 50 л спиртті және 50 л суды араластырғанда 100 л емес, ал тек қана 96,4 л қоспа түзіледі. Этил спиртінің мұндай ерекшелігіне орай, оның ерітінділерін еріту және бекіту, әр кезде арнайы күрделі есептеулерді жүргізуді талап етеді. Бұл есептеулерді жеңілдету үшін және мүмкін болатын қателіктерді ескерту үшін спирттің сулы-спиртті ерітіндісін еріту және бекітуге арналған бірнеше анықтамалық кестелер құрылған. Бұл үшін алкоголеметриялық кестелер қолданылады МФХІ: № 3 кесте 200С-та спиртті алу ; № 4 және 5 кестелер 200С-та 1 л спиртті алу үшін су мен спирттің қажетті миллилитр мөлшерін көрсетеді.
Тәжірибеде келесі формуланы қолдануға болады:
Көлемдік пайызда спиртті сұйылту үшін
мұндағы, х-күшті этанолдың мөлшері, мл; у-қажетті концентарциялы этанолдың мөлшері, мл; а-күшті этанолдың концентрациясы, %; в-қажетті концентрация, %.
Этанолдың сандық есептеуін масса бойынша жүргізеді, сондықтан көлемдік бірліктерді салмақ бірліктеріне айналдырады. Спиртті масса бойынша есептеу үшін МЗ № 308 бұйрығының кестелерін, 12 қосымшасын, № 1-11 кестелерін қолданады. Біздің мысалында № 4 кестені қолданып, 145,54 мл 96,2% этанолға 117,4 г массасы сәйкес келеді. Берілгендерді этанолдың есеп кітабына енгізеді. Есептеулерді әр түрлі концентрациядағы этанол негізіндегі дәрілік заттардың ерітінділерін дайындау кезде жүргізеді, есептеудің нәтижелерін рецепттің артқы жағында жазады.
Этанол негізіндегі ерітінділерді дайындау МФ және сұйық дәрілік формаларды дайындау нұсқамаларда регламенттеледі (№ 308 21.10.97 ж.). Егер рецептте спирттің концентрациясы берілмесе, онда 90% спирт қолданылады. Стандартты ерітінділерді дайындау үшін нормативті құжаттарда көрсетілген, спирттердің берілген концентрациялары қолданылады.
Егер рецептте ерітіндінің концентрациясы берілмесе, онда нормативтік құжатта дәрілік заттың бірнеше концентрациялары көрсетіледі де, ерітіндінің төмен концентрациясы беріледі. Мысалы, жасыл 1%, йод 1%, бор қышқылы 1% және т.б.
Барлық этанол негізіндегі дәрілік заттардың ерітінділерін массакөлемдік әдіспен дайындайды. Спирттің есептік концентрациясын массаға айналдыру кезде 50 г құрайды. «Арнайы тағайындалуы бойынша» рецепттерде 100 г-нан астам емес көрсетіледі.
Дәрілік формаларды дайындау кезде рецептте көрсетілген дәрілік заттардың еру көлемін азайтпай, керісінше үлкейту арқылы спиртті көлем бойынша дозалайды. Жалпы көлем дәрілік форманың сапасын бақылау кезінде ескеріледі. Дәрілік заттар еріген кезде көлем өзгерісі байқалады, оны бақылау кезде ескереді, есептейді, дәрілік заттардың КУО мәнін қолданады. Егер рецептте спирттің көлемі көрсетілмесе, бірақ дәрілік форманың жалпы көлемі көрсетілсе, онда спирттің көлемін, дәрілік форманың жалпы көлемінен, көлем өзгерісін ескеріп, дәрілік заттар алатын көлемін есептеу арқылы анықталады.
Дәрілік затты цилиндрде емес, сауытта ерітеді. Дәрілік затты спиртті қосар алдында сауытқа орналастырады.
Өнеркәсіптік жағдайда спирттік ерітінділерді өндіру йод немесе йодты тұнбаның спирттік ерітіндісі мысалында қарастырайық. Бұл препараттың тұнба қатарына кіруі, оның сыртқы түрінің ұқсастығына байлынысты (қара түсті). Бұл ерітіндіні үлкен мөлшерде дайындағанда йод шырышты қабықты және дем алу жолдарын қатты бұзады, жөтелуді, тұмауды, жастың ағуын, бас айналуды және т.б. тудырады. Сондықтан осындай ерітіндіні дайындауды арнайы, жақсы вентиляциясы бар бөлмелерде жүргізеді. Йодтың көп мөлшерін өлшеуді распираторда және қолға резиналық қолғаптарды киіп орындайды. Йод ерітіндісін дайындауды герметикалық жабылатын аппаратурада, йодпен әрекеттеспейтін материалдан - эмалирленген қазандарда немесе керамикалық сауытттарда өткізеді.
МФ Х бойынша тұнабаның құрамы: Йод 50,0
Калий йодиді 20,0
Су және спирт 95% 1 л.
Дайындау технологиясы: араластырғышы бар шойын-эмалирленген бакқа кристалды йодты, калий йодидін және судың қос мөлшерін (калий йодидіне сәйкес) енгізеді. Калий йодидтің концентрлі ерітіндісінде йодтың біршама мөлшері ериді, әсіресе бұл қоспаны араластырған кезде жақсы байқалады. Кейін спирттің және сұйықтықтың есептелген 1/5 бөлігін құяды және йод толық еру үшін 15 мин. аралағында араластырады. Содан кейін барлық спиртті және спиртпен тең мөлшерде судың кішігірім үлесін құяды, араластыруды тоқтатпайды. Ерітіндіні тұнуға қалдырады, кейіннен қысым астында жұмыс істейтін друк-фильтрлер көмегімен фильтрлейді. Препаратты берік кептелген тығындары бар, тоқ сары шыныдан жасалған шыны тараларда, жарық түспейтін жерде сақтайды. Терінің және шырышты қабығының қабынуы кезде тітіркендіргіш, алаңдатқыш және антисептикалық сыртқа қолдануға арналған зат ретінде қолданады. Егер рецептте тұнбаның концентрациясы көрсетілмесе, онда концентрациясы 5% болып беріледі. Тұнбаның 10% концентрациясы тек қана арнайы талаптар үшін беріледі. Қалған спирттік ерітінділердің технологиясы, йод тұнбасы сияқты, дәрілік заттарды (камфора, эфир майлары, ментол, құмырсқа қышқылы және т.б.) этанолдың сәйкес концентрациясында еріту болып табылады.
Спирттік ерітінділердің номенклатурасы
-
Камфорлы спирт. Құрамы: камфора 10 г; спирт 90% 70 мл; тазартылған су 100 мл-ге дейін. Жағу үшін қолданылады.
-
Бор қышқылының спирттік ерітіндісі 0,5%, 1%, 2%, 3%, 5%. Құрамы: 0,5; 1; 2; 3 немесе 5 г бор қышқылы, этил спирті 70% 100мл-ге дейін. Құлақ тамшылары түрінде антисептикалық зат ретінде қолданылады.
-
Левомецитинді спирт. Құрамы: левомецитин 2,5 г; бор қышқылы 1 г; этил спирті 70% 100 мл-ге дейін. Антисептикалық зат.
-
1% және 2% жасыл спирттік ерітінді. Құрамы жасыл 1 г және 2 г; этил спирті 60% 100 мл-ге дейін. Антисептикалық зат.
-
1% хлорофиллиптің спирттік ерітіндісі. Антимикробты зат.
-
«Дента» тамшылары. Құрамы: хлоралгидрат 33,3 г; камфора 33,3 г; этил спирті 95% 100 мл-ге дейін. Тіс сыздауын басу үшін қолданылады.
-
Меновазин. Құрамы: ментол 2,5 г; новокаин 1 г; анестезин 1 г; этил спирті 70% 100 мл-ге дейін. Ауыртпайтын зат ретінде қолданылады.
-
Нашатыр – анисті тамшылар. Құрамы: анис майы 2,81 г; аммиак ерітіндісі 15 мл; этил спирті 90% 100 мл-ге дейін. Қақыру заты.
-
Нитроглицерин ерітіндісі 1%.
Бұл топтың келесі туындысы хлороформ (Chloroformium) - трихлорметан – түссіз, мөлдір, қозғалғыш, ұшқыш, тән иісі бар және өткір тәтті дәмді сұйықтық. Органикалық еріткіштерде: этанолда, эфирде, майлы майларда жақсы ериді, бірақ суда аз ериді және глицеринмен араласпайды. Хлороформды бензой қышқылын, бутадионды, камфораны, левомецитинді, ментолды және т.б. еріту үшін қолданады. Сулы емес ерітінділерде хлороформды қандай да бір негізгі еріткіштермен: этанолмен, майлы майлармен комбинациясында қолданады. Хлороформды кеңінен линименттер технологиясында қолданады. Хлороформға есірткілік қасиет тән және ол күшті әсер ететін заттарға жатады. Сондықтан оның қолданылуы шектеулі болады.
Дәрілік заттар технологиясында сирек медициналық эфир қолданылады. Физико – химиялық қасиеттері бойынша ол түссіз, мөлдір, тез тұтанғыш, ұшқыш, өзіне тән иісі бар және өткір дәмді сұйықтық. Этанолмен, майлы және эфирлі майлармен жақсы араласады. Өзінің еру қабілетіне байланысты хлороформға ұқсас болып келеді. Хлороформ сияқты, эфирдің есірткілік әсері бар, тез жанғыш және тұтанғыш. Сирек қолданылады, тек қана тұнбаларды және экстрактарды дайындау кезде, басқа еріткіштермен комбинацияда қолданылады.
3.Ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі сулы емес ерітінділер технологиясының ерешеліктері. Бұл глицерин, өсімдік майлар, вазелин майы және басқа да ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі дәрілік заттардың ерітінділері. Этанол негізіндегі ерітінділерге қарағанда, ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі ерітінділерді дайындауды масса бойынша жүргізеді. Мұндай ерітінділердің массасын дәрілік заттар және еріткіш массалар үлесін қосу арқылы есептейді.
Глицерин ерітінділерін дайындау. Глицерин – түссіз шәрбат тәріздес сұйықтық, тәтті дәмді, иіссіз. Глицерин барлық қатынаста сумен және спиртпен араласады, эфирде және майлы майларда ерімейді. Глицерин ерітінділері әр түрлі жақпалар ретінде кеңінен қолданылады. Сулы емес глицерин гигроскопиялық және теріге тітіркендіргіш және сусыздандырғыш ерекет етеді. Сондықтан фармацевтикалық тәжірибеде абсолютті емес глицерин қолданылады, 80-90%: шартты тығыздығы 1,224-1,235 сулы ерітінді. Мемлекетттік фармакөшірме бірінші сұрыпты және сумен шартты тығыздығы 1,225-1,235 дейін, сұйылтылған таза және дистильденген глицеринді қолдануға рұқсат етеді. Дәріханаларда глицериннің концентрациясын рефрактометриялық әдіспен анықтайды: 86-90% глицериннің сыну көрсеткіші 1,4524-дан 1,4584-қа дейін құрайды. Глицеринді, оның жоғары гигроскопиялығына байланысты, жақсы жабылатын сыйымдылықтарда сақтайды.
Глицериннің 25% және одан да жоғары концентрациялы ерітінділері микробты контаминацияға түспейді, ал сұйылтылған ерітінділері, керісінше, микроорганизмдер үшін жақсы орта болып табылады.
Глицерин ерітінділерін дайындау технологиясы, глицерин қандай дәрілік заттармен байланысатына тәуелді болады. Глицерин ерітінділері негізінде бор қышқылы, бур, йод, танин және т.б. Өзінің ерігіштік қабілетіне байланысты глицерин суға ұқсас, бірақ жоғары тұтқырлығы нәтижесінде оның қалыпты температурада еруі баяу жүреді. Сондықтан онда дәрілік заттарды ерітуді сәл қыздыру (40-500) арқылы жүргізеді. Қыздырғанда глицериннің тұтқырлығы кемейді және ерігіштігі артады. Дәріханалық жағдайда ерітіндінің шығынның болдырмау үшін ерітіндіні жіберілетін флакондарда тікелей дайындайды.
Фармацевтикалық өнеркәсіптерде глицерин ерітінділерінің келесі сұрыпталымдары шығарылады:
-
Глицериндегі 10% бор қышқылының ерітіндісі (Бороглицерин). Антисептикалық зат.
-
Глицеринмен Люголь ерітіндісі. Жұтқыншақты, көмейді, шырышты қабықты жағуға арналған.
-
Глицериндегі 20% натрий тетраборатының ерітіндісі. Антисептикалық зат.
-
Глицериндегі 10-30% ихтиолдың ерітіндісі (Ихтиол – глицерин). Терінің қабынуы кезінде қолданылады.
Майлы ерітінділерді дайындау. Майлы майлар – жоғары май қышқылдарының глицерид қоспалары. Бұл түссіз, кейде боялған, иіссіз немесе өзіне тән әлсіз иісті майлы сұйықтық. Оларды дәннен және ұрықтан пресстеу арқылы алады.
Көбінесе фармацевтикалық технологияда келесі майлар қолданылады: миндаль, шабдалы, өрік, оливка және күнбағыс. Бұл майлардың сапасы МФ ХІ регламенттеледі, ал ол өз кезегінде жеке басылымдарда көрсетілетін белгілі талаптарды – сандық көрсеткіштерді: тығыздықты, сыну көрсеткішін, қышқылдық санын (2,5 астам емес), сабындану санын, йодтық санын қамтиды.
Майлы майлар суда ерімейді, спиртте аз ериді, хлороформда және эфирде оңай ериді. Майлы майлар фенилсалицилатты, камфораны, ментолды, эфирлі майларды, кристаллдық фенолды, алкалоидтарды – негізі және кейбір дәрумендері ерітеді және линименттер құрамындағы еріткіштер, құлақ және мұрын тамшылары, инъекционды ерітінділер және басқа да сұйық дәрілер құрамында қолданылады.
Майлы майлардың артықшылығы, олардың зиян еместігі, фармакологиялық индифференттігі. Кемшілігі – бұл төмен химиялық тұрақтылығы. Олардың құрамындағы қанықпаған май қышқылдарының болуы, өсімдік майлардың күйіп қалуына әкеледі, яғни нәтижесінде пероксидті қосылыстар, альдегидтер түзіледі және бұл кезде қышқылдық сан жоғарылайды. Майларда жағымсыз иіс және дәм пайда болады. Бұл процестер жарықтың, ауа оттегінің, дымқылдың әсерінен күшейеді. Сондықтан майларды жақсы жабылатын сыйымдылықтарда, суық және жарық түспейтін жерлерде сақтау керек.
Дайындау технологиясы майда дәрілік затты ерітуге негізделген, құрғақ флаконда өлшеніп жіберіледі. Ерітуді жылдамдату үшін сәл қыздырады. Егер майлы ерітіндіде ұшқыш зат, мысалы ментол, камфора бар екені жазылатын болса, онда оның шығындалуын болдыртпау үшін оны арнайы қыздырылған майда ерітеді.
Майлы ерітінділер түрінде келесі заттар шығарылады:
-
Дәрумендер (майдағы 3,44%, 6,88%, 8,6% ретинолдың ацетат ерітіндісі; майдағы 0,0625%, 0,125%, 0,5% эргокальциферолдың ерітіндісі; майдағы 5%, 10% және 30% токоферолдың ацетат ерітіндісі).
-
Гормондардың препараттары және олардың туындылары (майдағы 1% және 5% тестостерон пропионат; 0,1% және 2% майлы синестролдың ерітіндісі; майдағы 1% және 2,5% прогестеронның ерітіндісі; 3% диэтилстилбэстролдың ерітіндісі және т.б.).
-
Анаболикалық стероидтар (майдағы ретаболилдің ерітіндісі және т.б.).
-
Басқа препараттар:
-
майдағы хлорофиллипттің 2% ерітіндісі. Антибактериялық зат;
-
майдағы камфораның 10% ерітіндісі. Қабыну сырқаттарын алаңдатушы зат;
-
инъекция үшін арналған шабдалы немесе оливка майдағы камфораның 20% ерітіндісі. Тамырлар орталығының стимуляторы;
-
майдағы нитроглицериннің 1% ерітіндісі. Қан тамырларын үлкейтеді.
Вазелин майы (сұйық парафин) – мұнай өңдеудің өнімі, қаныққан көмірсутектердің қоспасы С10Н22 –дан С15Н32 – қа дейін. Бұл түссіз, мөлдір, иіссіз және дәмсіз, майлы сұйықтық. Вазелин майы суда және спиртте ерімейді, бірақ барлық қатынаста эфирлермен, хлороформмен, майлы майлармен (кастор майынан басқа) араласады. Вазелин майының кемшілігі, ол тері және шырышты қабық арқылы сіңірілмейді және дәрілік заттардың резорбциясын баяулатады. Теріге вазелин майын жаққан кезде, ол терінің газ- және жылуалмасуына кедергі келтіреді, нәтижесінде қабыну процесіне кері әсер етеді. Сондықтан вазелин майын сулы емес ерітінділер технологиясында сирек қолданады. Оны майлар дайындауда кеңінен қолданады.
Димексид негізіндегі ерітінділерді дайындау ерекшелігі. Димексид (диметилсульфоксид) – күкірторганикалық қосылыс, күкірт диоксидінің туындысы, молекуласында бір оттек атомы екі метил тобымен алмасқан. Бұл түссіз, мөлдір, өзіне тән иісі бар сұйықтық, өте гигроскопты. Димексид этанолмен, глицеринмен, хлороформмен, эфирмен, кастор майымен жақсы араласады. Барлық қатынаста сумен араласады. Димексидті жақсы жабылатын сыйымдылықтарда, жарық түспейтін жерде сақтайды.
Димексидте көптеген дәрілік заттар жақсы ериді. Бұл еріткішке қызығушылық, оның ерігіштік қабілетіне ғана емес, сонымен қатар оның зақымданған ұлпалар арқылы өтіп, дәрілік заттарды өткізу қабілетіне байланысты болып келеді. Сонымен қатар, димексидтің анестезиялық, қабынуға қарсы және антимикробты әсерлері бар. Димексидтің бұл қасиеттері және биологиялық зиян еместігі, оны кеңінен әр түрлі дәрілік формалар технологиясында қолдануға мүмкіндік береді: эмульсиялар, линименттер, және де димексид негізіндегі дайындалған ерітінділердегі дәрілік заттардың дозасын төмендету мүмкін болады.
Ерекшеліктері:
-
ерітінділерді масса бойынша дайындайды;
-
димексидтің жақсы ерігіштік қабілеті бар, сондықтан қыздыруды қажет етпейді.
Дәріханалық жағдайда димексид негізіндегі ерітінділерді сирек дайындайды. Фармацевтикалық өнеркәсіп тек қана таза димексидті шығарады.
Келесі ұшқыш емес еріткіштердің өкілі полиэтиленоксид-400 (ПЭО-400) – су қатысында этиленоксидтің полимерлену өнімі. Бұл түссіз, мөлдір, тұтқыр, өзіне тән әлсіз иісті және тәтті дәмді, гигроскопиялық сұйықтық. ПЭО – 400 суда, этанолда және хлороформда жақсы ериді, эфирде мүлдем ерімейді. ПЭО – 400-де дәрілік заттар жақсы ериді, ал суда аз ериді немесе ерімейді: бензой және салицил қышқылы, анестезин, камфора.
ПЭО – 400 жоғары осмостық активтілігі бар, сондықтан оны ірің жараларын емдеуге арналған ерітінділер технологиясында қолданады. Сонымен қатар ПЭО биологиялық зиян емес және антимикробты тұрақты болып келеді. ПЭО кемшілігі, ол көптеген заттармен байланыспайды, мысалы, фенол, резорцин, танин және т.б., сондықтан технологиялық процестің алдында дәрілік заттармен байланысы тексерілуі қажет.
Ұшқыш емес еріткіштердің соңғы өкілі силиконды сұйықтықтар – Эсилон-4 және Эсилон-5. Полиэтиленсилоксан сұйықтықтар түрінде болады, құрамы сызықты құрылысты (С2Н5)3 Si-O-Si(C2H5)n-O-Si(C2H5)3 , мұндағы n орташа мәні 5 және 12 құрайтын полимерлер қоспасы. Олар эфирмен, хлороформмен, вазелин майымен және өсімдік майларымен барлық қатынаста араласады, ал сумен, этанолмен, глицеринмен араласпайды. Дәрілік заттардың ерігіштігі полимердің тұтқырлығына байланысты болады. Мысалы, ментол эсилонда 1:4 қатынаста ериді, ал эсилон-5-те 1:10 қатынаста ериді. Осындай көрініс камфорада, фенолда және т.б. байқалады. Силиконды сұйықтықтар теріні қорғайтын зат ретінде, және де кремдер, лосьондар, примочкалар түрінде қолданылады.
Қосарланған еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясы. Ерітінділер құрамында бұл еріткіштерде өзінің ерігіштілігімен ерекшеленетін, әр түрлі органикалық еріткіштер және дәрілік заттар болуы мүмкін. Мұндай ерітінділерді дайындау кезде, дәрілік заттардың және жеке еріткіштердің (ұшқыштығы, тұтқырлығы) қасиеттерін ескеру қажет, және де тиімді технологиялық әдістерін және технологиялық операциялардың ретін таңдау қажет.
Міндетті түрде әр түрлі еріткіштердің дозалау әдістеріне көңіл бөледі, сонымен қатар дәрілік зат ығыстыратын көлемді ескереді, ал егер ол болмаса, оны бұл дәрілік затқа қатысты ерігіштігі жоғары болатын, еріткіш көлемінен есептеп шығарады.
Достарыңызбен бөлісу: |