ҚҰпия қалашық – жанкент қаласы туристік орталық ретінде аяпберген Алмагүл

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

Ғылыми жетекшісі-А.Г.Гиззатжанова

Әлемде тарихи мәнге ие, қайталанбастығымен әрі әсемдігімен ерекшеленетін ескерткіштер, ежелгі қалалар мен қалашықтар, құрылыстар өте көп, олар бір мемлекеттің кешегіден бүгінге дейінгі тарихын зерделеп қана қоймай, салт - дәстүрінен, мәдинетінен, халқының өмір салтынан хабар береді. Осындай ескерткіштеріміз көзден ғайып болуда, сондықтан оларды сақтап қалу үшін көптеген іс-шаралар жүзеге асыруға ниеттенуде.

Елбасымыз 2003 жылғы Жолдауында Үкіметке "Мәдени Мұра" бағдарламасын іске асыруды тапсырған болатын. Бағдарлама аясында Қазақстан аумағындағы 37 көне қалалар зерттеліп, 113 тарихи-мәдени ескерткіштерге жаңғырту жұмыстары жүргізілді [1]. Бағдарлама бірнеше кезеңдерден тұрады, осы  бағдарламаға сай 2007-2009 жылдары ортағасырлық Жанкент қаласына зерттеулер жүргізілді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев қазақстандықтарға 2012 жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» жолдауында:  «Қазақстанда туризмнің барлық түрін дамытуға мүмкіндігіміз бар»,- екендігін және елімізде туризмді дамытуға қажетті барлық туристік ресурстарымыз мол мөлшерде екендігін атап көрсетті [2]. Сол себепті, жыл сайын қарқынды дамып келе жатқан туризм саласына ескерткіштер мен ежелгі қалалардың тигізер әсері мол.

Жанкент - республикалық сипаттағы археологиялық ескерткіш. Қазалы ауданы шекарасындағы Өркендеу ауылдық округінің орталығына іргелес жатқан биік төбе сияқты топырақ басқан қорғанның орнында VІІ - ХІV ғасырларда Жанкент, Янгикент  қаласы болған. Түрікмен тарихшысы Абұлғазы Баһадүрдің айтуынша, оғыз еліне жүздеген жыл астана болып келген, Сыр өзенінің аяғында тұратын ұлы мұра - Жанкент қаласы еді. Оғыздар осы жерді ерте заманнан мекендеп, патшалары астана қала - Жанкентте отырған. Жанкент шаһары Сыр өзенінің сол жақ бетінде, Қазалы қаласынан 15 шақырым жерде жатыр [3].

Қазіргі шаһар көрінісі - биік төбе сияқты топырақ басқан қорған. Жанкенттің қалай жермен жексем болғаны туралы ел аузында небір аңыз - әңгімелер айтылады. Алайда, олардың ішінде құлаққа қонымдысы "Жанкенттің күйреуіне әсер еткен орта ғасырда өмір сүрген «Жыландар» тайпасы Жанкентті басып алған" деген зерттеулер ғана. Нақты дәлелді мағлұматтар жоқтың қасы.



Сурет1. Жанкент қорғанына жүргізілген зерттеулер [5]

Жылдар бойы еуропалықтар Орта Азиядағы көшпенділердің сән – салтанатты қалалары болғандығы жайлы деректерді теріске шығарып, сенбей келді. Саяхатшылар Плано Карпини мен Рубрук ХІІІ ғ – да мұның растығына куә болғанда, сенер – сенбесін білмей таңданды. Саяхатшылар өз жазбаларында : «Бұл жерде біз сансыз қираған қалалар, бекіністер мен бүлінген тұрақтар таптық. Осы жерде аты белгісіз бір үлкен өзен бар. Онда белгісіз Янкент атты, басқа да Бархинь және 3- ші Орнас есімді қалалар тұрады» деп көрсеткен болатын [6]. 

Еуропалықтардың күн арқасы қияндағы далалықтарға назар аударуының басты себебі – Моңғол басқыншыларының дүниені дүр сілкіндірген жаулаушылық жорықтары еді. Саяхатшылардың ойынша, «Егінге түсер қаптаған шегірткедей» Моңғол басқыншыларының қалың қолы қазіргі Қазақстан жерімен шабуылдап өтті, жергілікті халық туған жерін оңайлықпен бергісі келмеді, ерлікпен қарсы тұрды. 1219 ж. Жошының басқаруымен моңғол әскерлері Жанкентті қиратып тонады [4]. Аянбай қарсыласқаны үшін көшелерін қанға бояп, от – жалынға орады. Соған қарамастан, қала ХІV ғасырда аз уақыт болса да жанданып, Жанкент (Янгикент) атанып, сауда және қол өнері орталығына айнала бастайды. 

Шынында, ертедегі Жанкент қаласының сырын білуге талпыну Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңдерінен басталды. ХVІІІ ғасырдың І- ші жартысында қазақ ханы Әбілқайыр Жанкент қирандысын қалпына келтіріп, қайтадан қала жасауды мақсат еткен, орыс патшасынан көмектесуді сұрап өтініш жолдайды, ішінара қалпына келтіру жұмыстары да басталған. Алғашқылардың бірі болып Орынбор драгун полкінің поручигі Дмитрий Гладышев пен геодезист Муравин Жанкенттің ескі жұрты жайлы сипаттама жасайды, ол кезде ертедегі қаланың кірпіштен қаланған мұнаралары ішінара сақталған еді. Өкінішке орай, Жанкенттің бұрынғы замандардағы даңқын қайта көтеремін деген жақсы ойы Әбілқайырдың 1748 ж. кенеттен қайтыс болуына байланысты аяқсыз қалады [6]. Онан кейін де Жанкенттің ертеде керемет қала болғанын айтып, аңыздар жинаған Ресейдің әуесқой өлкетанушылары мен ғалымдары көп болды, әсіресе, И.В.Аничков, А.Д.Нестеров, Э.Диваев, В.А.Келлсур есімді ғалымдар мен зерттеушілер Сыр бойының қала мәдениетін насихаттауда еңбек сіңірді. Орта Азия халықтарының тарихы мен мәдениетінің қамқоршысы В.В.Стасов: «Ертедегі Жанкент маңы қаласы неге біздің Помпей болмасқа?!» - деп бұл ескерткіштің ертедегі Рим және грек ескерткіштерінен кем түспейтін маңызын айтқан.

Горгиппия Ежелгі қала орнына, синд тайпасының орталығында негізі қаланған. Горгиппия атауы Боспорлық І Левконның ағасы, патша өкілі Горгипп құрметіне аталған. Қала ауданы шамамен 40 гектардан асатын, ол биік қамалмен қоршалған. Б.з.д. І – ІІ ғасырлардың соңында қалада өз шақалары, яғни монеталары соғылды. Қала Боспор патшалығының кәсіпкерлік және сауда орталығына айналған уақыты б.з. І-ІІ ғасырда біршама өрлей бастады. Варвар тайпасының шабылдауы нәтижесінде шамамен 240 жылы қала қирады. Қазіргі Анапа қаласының орталығында сол кездегі қалашық орны қалған. Қала махаллалары және әлеуметтік жағынан біршама жоғары болған жерлеу орындары егжей-тегжейлі зерттеліп, қазылды. Шеберханалар орны мен шарапхана орны, қолтаңбасы бар мраморлы тақталар, тұрғын үйлердің орны, тас төселген көшелерден ашық аспан астындағы «Горгиппия» мұражайы ұйымдастырылды. 1975 жылы Анапа орталығында шұңқырлар мен қазаншұңқырларды қазып, зерттеу жүргізу барысында антикалық мәдениеттен ескерткіш грек ойшылының табыты табылды. Бұл табыт Гераклге тиісті болғандықтан, «Геракл табыты» деп атап кеткен. Тек бұл ғана емес, сонымен қатар 2 бойжеткеннің табыты табылған. Табыттың жанынан табылған заттарға назар аудара отырып, бұлардың әулетті отбасыдан шыққандығын айуға болады.

Сонымен қатар, туризмді дамыту ел экономикасына оң жағынан тигізер пайдасы зор болмақ.

7. С.Ө.Біләлов. Отағасырлық Жанкент қаласында жүргізілген археологиялық жұмыстар.