Программа Форма ф со пгу 18. 2/06 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

«Ежелгі дәуір әдебиеті» пәні бойынша

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Жұмыс бағдарламасы 050117-«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының студенттеріне арналған

Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.267-2006 Мемлекеттік стандарты және ҚР білім және ғылым министрлігінің 22.06.2006 ж., Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі Кеңес жиналысының Хаттама шешімімен бекітілген және пайдалануға рұқсат етілген типтік бағдарламасы негізінде дайындалды.
Кафедра мәжілісінде ұсынылды. «___»_________________2007ж.

№_____хаттама.

Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

Филология, журналистика және өнер факультетінің әдістемелік кеңесінде мақұлданды.

«_____»______________2007 ж. №____хаттама.

ӘК төрайымы____________________ М.В. Семенова

КЕЛІСІЛДІ

Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев. «____»_____________2007 ж.

«Ежелгі дәуір әдебиеті» пәні .Әдебиет тарихы- әдебиеттану ғылымының құрамдас, негізгі бір бөлімі . Қазақ елінің тарихы қазіргі түркі тілдес халықтардың қоғамдық, әлеуметтік және рухани өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен қадым замандардан бері өзара тығыз байланысты болғандығы.

Ежелгі түркі тілді әдебиет- бертін келе қазақ халқының этникалық құрамына енген тайпалардың көне дәуірдегі әдебиеті, олардың ежелгі түркі ру-ұлыстармен бірге жасаған көркем сөз өнері .

Түркі тілді халықтарға ортақ әдебиеттің көп ғасырлық тарихын негізінен үш кезеңге бөліп қарастыру қажеттігі.

Қазақ халқы өзінің қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, харекет-кәсібі, дүниетанымы мен наным-сенімі, қуаныш-қайғысы, арман-үміті және т.б. жайында сан алуан түрлі тасқа жазылған ескерткіштер , түркі халықтарының шежірелері, трактаттары, сөздіктер, т.б. біздің заманымызға жеткен. Мазмұн-мәні терең ежелгі дәуір әдебиет үлгілерін аса бағалы байлық ретінде оқыта отырып, оның өзіндік сипатын танытып, студенттерге тағылым беру көзделеді.

• 
  Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны,Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер;
  
• 
  Біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ ғ «Ұлы жібек жолының» ашылуы ;
  
• 
  Сақтардың тайпалық бірлестіктері, аландар мен ғұндар ;
  
• 
  Сақтардың салт-дәстүрі, наным-сенімі,әдет-ғұрпы, діні;
  
• 
  Зороастризм діні. «Авеста» кітабы-ежелгі діни ұғымдар мен мифтік аңыздардың жинағы;
  
• 
  «Түрік» сөзінің мәні. Түрік қағандығы (766-940жж). Түрік қағанатының екіге бөлініп кетуі;
  
• 
  Қыпшақ қоғамының ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде өмірге келетіндігі;
  
• 
  Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемелекеті-Қарахан мемлекеті (940-1212);
  
• 
  «Ұлы жібек жолындағы» ежелгі кен-қалалар;
  
• 
  Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар. Ежелгі түрік әріптері;
  
• 
  Ежелгі түріктердің наным-сенімдері.
  

Ежелгі түркі ру- ұлыстармен бірге жасаған көркем сөз өнерінің үлгілерін білулері қажет.

Студенттер бұл курсты оқу барысында жинаған білімдерін алдағы кәсіби қызметінде, ғылыми-зерттеу жұмысында пайдаланады.

- Тіл біліміне кіріспе.

- Әдебиеттануға кіріспе.

- Мәдениеттану.

-Философия.

-Халы ауыз әдебиеті

Тематический план Форма

дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07
3 Пәннің мазмұны

Рия,Месопатамия,Вавилон,Мысыр,т.б. елдермен сауда,мәдени,рухани

байланыстар.Сақтардың тайпалық бірлестіктері,аландар мен ғұндар.Есік қаласы маңынан табылған сақ көсемінің «алтын адамның» киіміндегі зергерлік өрнектердің,сақтардың «Алтын обасынан»(Оңтүстік Қазақстан) шыққан әшекей-сәндік бұйымдардың,Таңбалытас,Саймалташ жартастарына ойып салынған орасан үлкен суреттердің,т.б. ғылыми мәні.Сақтардың салт-дәстүрі,наным-сенімі,әдет-ғұрпы,діні,олардың ата-баба әруағына,аспан денелеріне,Күнге, Айға,Жұлдыздарға және Жер анаға табынуы

Зороастризм діні. «Авеста» кітабы-

Ежелгі діни ұғымдар мен мифтік аңыздардың жинағы.Ежелгі жазу-сызулар.Арамей,авеста,соғда,кушан,көне ұйғыр, руна жазулары. «Түрік» сөзінің мәні. Түрік қағанаты немесе Түрік қағандығы (552-745ж).Түрік қағандығының екіге бөлініп кетуі.Шығыс түрік қағандығы. Батыс түрік қағанаты-көне түрік қағандығының негізінде603-ж құрылған феодалдық мемлект. Батыс түрік қағанатынан кейін өмірге келген мемлекеттік дәрежедегі бірлестіктер. Түркеш қағанаты(704-766ж) Қарлұқ қағанаты(766-940ж).Оғыз мемлекеті(ІХ- ХІғ)Қыпшақ қоғамының ертедегі феодалдықмемлекет бірлестігі ретінде өмірге келгендігі. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдықмемлекеті-Қарахан мемлекеті(940-1212ж). «Ұлы жібек жолындағы» ежелгі кент қалалары;Отырар(Фараб),Сүяб,Та-раз,Құлан,Мерке,Испаджап(Сай-рам),Баба-Ата, Сығанақ, Созақ, Талхиз (Талғар)

Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу- сызулар. Ежелгі түрік әріптері. «Орхон»немесе «руна» деп аталатын жазулар. Ежелгі түріктердің наным-сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым-түсініктер. Табыну; Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай-ана.

Ежелгі түрік мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін батыр(684-731ж),оның ағасы елбасы Білге қаған(683-734ж) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашап жазылған дастандар. Орхон(руна)жазба ескерткіштерін табу,руна жазуын оқу,аударма жасау, ғылыми мәтін дайындау ісіне мол үлес қосқан орыс және Еуропа ғалымдары Н.К.Видзен,И.Т.Старленберг,Н:М:Ядринцев,В.В:Радлов,В.В.Томсен,С:Е:Малов

Ю:Немет,Х:Н:Оркун,И:В:Стеблева,т.б.туралы мәлімет. Орхон жазуындағы жәдігерлікті қазақ тілі мен әдебиеті тұрғысынан зерттеушілер С.Аманжолов,

Ғ.Мұсабаев,Ғ.Айдаров,А:Аманжолов,М:Жолдасбеков,,Қ.Өмірәлиев,т.б. еңбектері

3-тақырып. Қорқыт ата кітабы ( «Кітабы дедем Қоркуд»)

Қорқыт ата туралы ақиқат пен аңыз.Қорқыт атаҮІІІғ Сыр бойында өмір сүрген тарихи тұлға,аңызға айналған күйші-сазгер, мәшһүр жырау,кемеңгер филосов.Қорқыт ата адамзат баласына өлмейтін өмір,мәңгілік тіршілік іздеуші

Аңыз кейіпкері.

«Қорқыт ата кітабы»-оғыз-қыпшақ әдеби ескерткіші. Қорқыт атаның сыйқырлы күйлері.Қорқыт атаның өсиеттері,ғибрат сөздері,мақал-мәтелдері. «Қорқыт ата кітабын» зерттеуші,тәржімелеушіЕуропа және орыс ғалымдары.Қорқыт ата мұрасын зерттеу,қазақ тіліне аудару ісінеқазақ ғалымдарының қосқан үлесі. «Қорқыт ата кітабы».

Тақырыбы мазмұны,компазициясы,қаһармандары,көркемдік ерекшеліктері.

Оғыз-қыпшақ дәуірінің эпикалық туындысындағы тарихи шындық пен аңызға айналған бейнелер. «Қорқыт ата кітабы» 12 жырдан тұрады.

М.Қашқари (ХІ ғ)-ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, саяхатшы.

«Диуани лұғат ат-түрік»-түрікше-арабша түсіндірме сөздік.Қазіргі түркі тілді халықтардың барлығына ортақ мұра. «Диуани лұғат ат-түрік» -тек сөздік қана емес, сонымен бірге орта ғасырдағы түркілердің қоғамдық, рухани, ғылыми, мәдени, әдеби, саяси өміріне, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне,т.б. қатысты бағалы деректері мол жинақ.

«Түркі сөздерінің жинағының» зерттелуі, тәржімалануы, басылымдары. «Сөздікті» зерттеуші түркі, Еуропа, орыс ғалымдары: А.Рифат, Басым Аталай,

Броккельман,Т:А:Боровков,А:Н:Кононов,В:А:Гордлевский,т.б.

М:Қашқари «Сөздігінің» қазақ тіл білімінің тұрғысынан зерттелуі: Н:Т:Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.Н.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Ә.Құрышжанов,

Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов.

«Сөздікте» мысал ретінде келтірілген көркемсөз үлгілері: бәйіттер, ғазалдар, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, ғибырат сөздер, сажыдар (ақ өлең), насыр (проза), т.б.

«Сөздікте» аңшылық жайындағы өлеңдер.Алғашқы қауым адамдарының тіршілік көзі аңшылық бейнлейтін көркмсөз үлгілері,еңбек, егін салу, мал бағу тақырыбына арналған өлең-жырлар.

«Сөздікте» батырларды көтере мадақтайтын өлең жолдары.Алып Ер Тұңғаны

(Афрасиф) мадақтау. «Сөздіктегі» түрмыс-салт жырлары.Қадым заманда өмір сүрген адамдардың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, кәсібін,тотемдік түсініктерін танытатын өлең-жырлар.

М.Қашқари жинаған бәдік, бақсы өлеңдері, бата-тілек, бесік жыры, той бастар, жар-жар, жоқтау, естірту,т.б.жыр үлгілері.

«Диуани лүғат ат-түріктегі» мақал-мәтелдер, ғибрат сөздер, афоризмдер. Қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында қолданылатын мақал-мәтелдер, қанатты сөздер.
7-тақырып. Ж.Баласағұн «Құдатғу біліг»

Баласағұн-ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан-ойшылы,ғылымы, белгілі қоғам қайраткері. «Құтты білік» дастанының бізге үш нұсқасының-ВЕНА (яки Герат),Каир және Наманған нұсқаларының жеткендігі.Дастанды зерттеуші ғалымдар, аудармашылар,бастырып шығарушылар: Ж.Амадес,Г.Вамбери, В.В.Радлов, Е.Э.Бэртельс,А.Валитова,С.Е.Малов, С.Муталибов,К.Каримов,С.Иванов,А.Егеубаев,Б:Сағындықов,т.б.

«Құтты білік» дастанының негізгі идеясының мемлекетті дұрыс басқару мәселесі екендігі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылғаны: әділдік, бақ-дәулет, ақыл-парасат, қанағат.

«Құтты білік»-дидактикалық дастан.Төрт принциптің символы ретінде көрінетін төрт қаһарманы: Күнтуды патша, уәзірі Айтолды, уәзірдің баласы Ұғділміш, дәруіш Одгурміш.

«Құтты білік» дастанының негізгі сюжеттік желісінің шығарманың негізгі төрт

қаһарманының өзара әңгімесінен,сұрақ-жауаптарынан, бір-біріне жазатын хаттарынан тұратындығы. Дастандағы ел басқарған әкімдер бейнесі. Ел басқарған әкімдер мен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас мәселесі .Патшалар, уәзірлер, қолбасшылар, елшілер, ғалымдар, саудагерлер,дихандар, малшылар, қолөнер шеберлері,аспаздар,түс жорушылар,тәуіптер,т.б. қоғамдағы рөлі жөніндегі дастан авторының ой-пікірлері.

Дастанда ел басқаратын әкімдерге қойылатын талаптар: әділдік,ақыл- парасат,өнер білімге жетік болу,ниеті түзу,сөзі шырын,пейілі кең,кек сақтамайтын болу. Дастандағы ақыл-парасат,өнер-білім, әдептілік,тәлім-тәрбие, мінез-құлық, кішіпейілділік,жомарттық, мейірімділік,тіл мәдениеті, әке-шешені құрметтеу,т.б.мәселелер. Дастанның көркемдік ерекшеліктері,түр-
10-тақырып. Сүлеймен Бақырғани. «Бақырғани кітабы»

Сүлеймен Бақырғани –сопылық сарындағы хикмат жырлармен есімі мәшһүр ақын.Қожа Ахмет Иассауидың философиялық ой-пікірлерін ислам қағидалары бойынша жалғастырушы шәкірті.

«Бақырғани кітабының» негізгі идеясы- сопылық дәстүрді мадақтау, адамгершілікке, адалдыққа,бауымалдыққа үндеу. Гуманистік ой-пікірді ислам діні қағидалары тұрғысынан баяндау. «Бақырғани кітабының» қазақша аударылуы (Б.Сағындықов).
12-тақырып. «Кодекс Куманикус»

«Кодекс Куманикус –кумандардың кітабы, қыпшақ тілінің сөздігі,қыпшақ тілінің сөздігі, қыпшақ тілі туралы жинақ. «Кодекс Куманикустің» (1303ж) екі бөлімнен тұратындығы.1-бөлім- латынша, парсыша, куманша сөздік.

«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар, христиан аңыздарынан алынған түрлі уағыз-өсиет сөздер. Христостың өмірі,Мария Ананың әулиелігі, киелі апостолдар жөніндегі діни хикая-аңыздар.
20-тақырып. Бабыр.

Бабыр (1483-1530) – көрнекті мемлекет қайраткері, даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы- ғалым. «Бабыр –наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма. Бірінші бөлімінде 15-16 ғасырлардағы Орта Азиядағы халықтардың тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық-әлеуметтік, саяси оқиғалар, осы өлкенің табиғаты сөз болады. Екіншісінде – қазіргі Ауғанстан жерінде («Кабул уәлләяты») орын алған маңызды тарихи оқиғалар, үшіншісінде – Үндістанның бай табиғаты, халқы, салт-санасы, ғылым, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тарихы, ондағы саяси оқиғалар баяндалатыны. «Бабыр-намені» зерттеу, басқа тілдерге тәржімелеу, бастырып шығару ісіне көп елдердің ғалымдарының ат салысқаны: үндістандық М.Н.Хайдар, С.А.Шарми, Р.П.Трипатке, ауғанстандық А.Х.Хабиби, А.А.Кохзат, түркиялық Р.Р.Арат, И.Н.Банор, пакистандық Р.А.Надви, А.Мавлийат. «Бабыр-наменің» идеялық мазмұны, тарихы, тілі.

1. Түрік қағанаты дәуіріндегі әдебиет.

¦сынылатын єдебиет: [1], 1-16 бет, [4], 1-55 беттер, [6] 1-120 беттер.

2. Нәзиралық шығармалар.

¦сынылатын єдебиет: [8], 1-100 беттер; [9], 1-96 беттер.

3. Ислам дәуіріндегі әдебиет.

¦сынылатын єдебиет: [8], 1-85 беттер; [7], 1-44 беттер.

4. Қорқыт жырларындағы өмір мен өлім күресі.

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-200 бет.
Бақылау жұмыстарының тақырыптары.

1. 
   Ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелуі.
   
2. 
   Оғыз дәуіріндегі әдеби ескерткіштер.
   
3. 
   Ислам мәдениеті және түркі әдебиеті.
   
4. 
   Әл-Фараби - әдебиетші, ақын.
   
5. 
   Ахмет Иассауи және сопылық поэзия.
   
6. 
   Сүлеймен Бақырғани поэзиясындағы этика-мораль мәселесі.
   
7. 
   «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тәрбие мәселесі.
   
8. 
   М.Қашқари сөздігіндегі тұрмыс-салт үлгілері.
   
9. 
   Алтын Орда әдеби ескерткіштеріндегі дидактикалық сарын.
   
10. 
    Сайф Сараидың «Гүлістан бит-түрки» ескерткіштерінің жанрлық сипаты.
    

Выписка из рабочего Форма

учебного плана Ф СО ПГУ 7.18.1/10

специальности(ей)

1. 
   Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.. –А. 1986.
   
2. 
   Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. – А. 1989
   
3. 
   Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
   
4. 
   Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – А., 199б.
   
5. 
   Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулық. –А. 1986.
   
6. 
   Келімбетов Н., Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық-хрестоматия.- А., 199 б.
   
7. 
   Қасқабасов С. Казахская волшебная сказка. –А., 1972.
   
8. 
   Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –А., 1991
   
9. 
   Қоңыратбаев Т. Қазақ эпосы және түркология. –А., 1987.
   

10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985.

11. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л, 1979.

12. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А. 1985.