Психолингвистикадағы эксперимент (ассоциативті эксперимент)
жүктеу/скачать 60.01 Kb.
|
|
БӨЖ Тақырып: Психолингвистикадағы эксперимент (ассоциативті эксперимент) Орындаған: Байқара Майра М1901-13 Қабылдаған: Құдайбергенова Ұ.Ж Шымкент 2023 Лингвистикалық эксперимент-бұл лингвистикалық немесе функционалды-сөйлеу модельдерінің ақиқаттығын тексеру («тексеру») арқылы субъектінің тілдік инстинктін зерттейтін және «ашатын» эксперимент. Ғылымды дамыту ғылыми білім мен жаңалықтарды алудың негізгі тәсілдерінің бірі болып табылатын эксперименттер жүргізумен байланысты. Егер психолингвистикалық зерттеу туралы айтатын болсақ [1], онда белгілі бір жағдайлар бар, оларды сақтау керек: * зерттеу жүргізу үшін жағдайды ұйымдастыру; * имитацияланған жағдайға белсенді араласу; * зерттеуші факторларды жүйелі түрде басқаруы керек, бұл бір фактор немесе бірнеше; * зерттелетін объектінің мінез-құлық өзгерістерін тіркеу. Психолингвистикадағы эксперименттер белгілі бір нәтижелерге сәйкес жүргізіледі ережелерімен Субъектілер тобының міндетті түрде болуы. Психолингвистика практикалық психология сияқты "субъектілер", "респонденттер" немесе "тексерілгендер" ұғымдарын қолданады, бірақ Лингвистикада қолданылатын "ақпарат берушілер" анықтамасын емес [2]. Әрбір психолингвистикалық экспериментке субъектілер тартылады, олардың саны эксперименттің мақсатына және басқа жағдайларға байланысты, ең аз дегенде отыз адам болады, бірақ алынған мәліметтер неғұрлым сенімді болуы үшін кем дегенде 60 адамды субъект ретінде тарту ұсынылады. Жас санаты-17 жастан 21 жасқа дейін, өйткені бұл жас кезеңінде әдетте жеке тілдік дағдылар мен қабілеттердің қалыптасуы аяқталады. Эксперименттер жеке болуы мүмкін немесе топта өткізіледі. Тапсырмаларды қалыптастыру Жүзеге асырылуы тиіс зерттеудің осы бағытының теориясында бар барлық қарама-қайшы пікірлерді ескере отырып. Тапсырманы орындау үшін субъектілерге ауызша немесе жазбаша түрде арнайы нұсқаулық қажет. Бұл процесте респонденттер нәтиженің жоғары сенімділігін қамтамасыз ету үшін экспериментаторларды тартпай белгіленген тапсырмаларды орындайды. Эксперимент барысында орындау үшін қажетті тапсырмалардың санын да ескеру қажет. Мысалы, ассоциативті экспериментте 100-ден 30-ға дейін ынталандыру сөздері қолданылады. Ынталандырушы материалдың көлемі неғұрлым көп болса, эксперимент соғұрлым көп болады шаршау, қызығушылықтың төмендеуі және экстрасигналдық сипаттағы реакциялардың көрінісі. Субъектілерде эксперименттен өту үшін жеткілікті бос уақыт болуы керек. Уақыттың жетіспеушілігі, қазіргі проблемалармен шашыраңқы назар эксперименттің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Эксперимент үшін таңертеңгі сағатты таңдаған жөн субъектілер бір түнде жақсы демалды, мыналар BI белсенді фазасы жұмыс қабілеттілігі, аштық сезімін сезінбейді және ыңғайлы физикалық жағдайлар. Кез-келген эксперимент, соның ішінде психолингвистикалық, мыналарды қамтидыкелесі құрылымы бар хаттамаларды толтыру: * эксперименттің мағынасын көрсететін атау; * мақсат; * жұмыс гипотезасы; * ұсынылатын тапсырмалардың түрі: * сауалнама қалыптастырылатын ережелер; * экспериментке бөлінген күн, сондай-ақ уақыт; * респонденттердің жынысы, жасы; * субъектілер саны; * жоспарланған уақыт және ақиқат бойынша уақыт; * нәтижелер; * экспериментті түсіндіру эксперимент жүргізілген кезде жауаптарды санау, қорытындылау, жалпылау және түсіндіру жүзеге асырылады. Эксперименттен алынған қорытынды оны растау немесе жоққа шығару үшін гипотезамен байланысты. Алайда, деректердің максималды сәйкестігіне қол жеткізу үшін тілдік құбылыс қажет екенін есте ұстаған жөнәр түрлі әдістерді қолдана отырып, жан-жақты зерттеу. Ассоциативті эксперимент Адам санасында қалыптасатын және қызмет ететін сөздердің субъективті семантикалық өрістерін, сонымен қатар мағыналық өріс ішіндегі сөздердің семантикалық байланыстарының табиғатын эксперименталды түрде зерттеу мақсатында психолингвистикада ассоциативті эксперимент әдісі қолданылады. Практикалық психологиядағы оның авторлары американдық психологтар Х.Г.Кент пен А.Ж.Розанов болып саналады.Ассоциативті эксперименттің психолингвистикалық нұсқаларын Дж.Дизе мен К.Осгуд жасаған. Орыс психологиясы мен психолингвистикасында А.Р.Лурия мен О.С.Виноградова эксперименттік зерттеулерде ассоциативті эксперимент техникасы жетілдірілген және сыналған. Қазіргі кезде ассоциативті эксперимент - сөйлеу семантикасын психолингвистикалық талдаудың ең дамыған әдісі. Ассоциативті эксперимент процедурасы келесідей. Субъектілерге сөз немесе тұтас сөздер жиынтығы ұсынылады және олар ойға келген бірінші сөздермен жауап беру керектігін айтады. Әдетте әр пәнге 100 сөз және жауапқа 7-10 минут беріледі *. Ассоциативті сөздіктерде берілген реакциялардың көпшілігі 17-25 жас аралығындағы жоғары оқу орындары мен колледж студенттерінен алынған (ынталандырушы сөздер ана тілінде берілген). Қолданбалы психолингвистикада ассоциативті эксперименттің бірнеше негізгі нұсқалары жасалды: 1. «Еркін» ассоциативті эксперимент. Субъектілерге ауызша реакцияларға ешқандай шектеулер қойылмайды. 2. «Бағытталған» ассоциативті эксперимент. Пәннен белгілі бір грамматикалық немесе семантикалық сыныптағы сөздерді ғана атау сұралады (мысалы, зат есімдерге сын есімдерді таңдау). 3. «Тізбек» ассоциативті эксперимент. Субъектілерден ынталандырушы сөзге бірден бірнеше сөз ассоциациясымен жауап беру сұралады - мысалы, 20 секунд ішінде 10 түрлі сөзді немесе сөз тіркесін атаңыз. Қолданбалы психолингвистикадағы ассоциативті эксперименттер негізінде арнайы «ассоциативті нормалар сөздіктері» (типтік, «нормативті» ассоциативті реакциялар) жасалды. Шетелдік арнайы әдебиеттерде ең әйгілі сөздік - Дж.Дизенің сөздігі. Орыс психолингвистикасында мұндай бірінші сөздікті («Орыс тілінің ассоциативті нормаларының сөздігі») А.А.Леонтьевтің басшылығымен авторлар тобы құрастырды. Қазіргі кезде ең толық сөздік - орысша ассоциативті сөздік (Ю. Н. Караулов, Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов, Н. В. Уфимцева, т.б.). Онда 1300-ге жуық стимул бар («күнделікті» сөйлеуде, тірі сөйлесу қарым-қатынасында 2,5-3 мың сөз қолданылады). Онда типтік вербальды реакциялар ретінде он үш мыңға жуық әр түрлі сөздер бар; сөздікте барлығы миллионнан астам ауызша реакциялар бар. «Орыс ассоциативті сөздігіндегі» сөздік жазбалары келесі құрылымға ие: алдымен ынталандырушы сөз беріледі, содан кейін жиіліктердің кему ретімен орналастырылған жауаптар (санмен көрсетілген). Әр топ ішінде ауызша жауаптар алфавит бойынша тізімделеді. Бірінші сан ынталандыруға жауаптардың жалпы санын көрсетеді, екіншісі - әр түрлі реакциялардың саны, үшінші - бұл ынталандыруды жауапсыз қалдырған субъектілердің саны, яғни бас тарту саны. Төртінші сандық индикатор - бірыңғай жауаптардың саны. Ассоциативті эксперимент мәліметтерін бағалау әдістемесі. Ассоциативті эксперимент нәтижелерін түсіндіруге болатын бірнеше нұсқалар бар. Міне, олардың кейбіреулері. Сыналушылардың ауызша реакциясын талдағанда, ең алдымен, синтагматикалық (аспан көгілдір, ағаш өседі, көлік жүргізеді, темекі шегу зиянды) және парадигматикалық (үстел - орындық, ана - әке) деп аталатын бірлестіктер ерекшеленеді. Ассоциациялар синтагматикалық деп аталады, олардың грамматикалық класы ынталандырушы сөздің грамматикалық класынан өзгеше және әрқашан предикативті қатынастарды білдіретін. Парадигматикалық ассоциациялар - ынталандырушы сөздер сияқты бір грамматикалық сыныптағы реакциялық сөздер. Олар «минималды контраст» семантикалық принципіне бағынады, соған сәйкес семантикалық компоненттер құрамындағы сөздер-реакциялар сөздер-реакциялардан неғұрлым аз ерекшеленсе, ассоциативті процесте сөз-реакцияның өзектену ықтималдығы соғұрлым жоғары болады. Бұл принцип ассоциациялардың табиғаты бойынша ынталандырушы сөздің семантикалық құрамын неге қалпына келтіруге болатынын түсіндіреді: субъектінің берілген сөзге қатысты бірқатар ассоциациялары ынталандырушы сөздің құрамына ұқсас бірқатар ерекшеліктерді қамтиды. мысалы: жаз, жаз, басталды, демалыңыз, көп ұзамай, ура, бекерлік, мектеп, демалыс лагері). Осы вербальды реакциялардың негізінде ынталандырушы сөзді қалпына келтіру өте оңай (бұл жағдайда демалыс сөзі). Кейбір зерттеушілер парадигматикалық ассоциациялар тілдік қатынастарды көрсетеді (атап айтқанда, лексикалық және грамматикалық парадигмалар шеңберіндегі сөз -лексемалардың қатынастары), ал синтагматикалық - сөйлеуде көрсетілетін объектілік қатынастарды көрсетеді деп есептейді. Психолингвистикадағы вербалды реакциялардың арасында жалпы қатынастарды көрсететін реакциялар (мысық - үй жануарлары, үстел - жиһаз), стимулға фонетикалық ұқсастығы бар (дыбыс) ассоциациялар (мысық - нәресте, үй - том), ситуациялық байланыстарды көрсететін реакциялар бар. тағайындалған объектілер (мысық - сүт, тышқан), «клише», қалпына келтіретін «сөйлеу клишелері» (шебер - алтын қолдар, қонақ - шақырылмаған), «әлеуметтік анықталған» (әйел - ана, үй иесі) және т.б. Ассоциативті эксперимент әдісі психолингвистиканың әр түрлі салаларында кеңінен қолданылады (социопсихолингвистика, қолданбалы психолингвистика және т.б.). Әдетте көптеген пәндер бойынша жүргізілетіндіктен, алынған мәліметтер негізінде әр сөз қозғаушыға реакциялардың сөздердің таралу кестесін құруға болады. Бұл ретте зерттеушінің әр түрлі сөздер арасындағы семантикалық жақындығын («семантикалық қашықтық») есептеуге мүмкіндігі бар. Жұп сөздердің семантикалық жақындығының өзіндік өлшемі - жауаптардың таралуының сәйкес келу дәрежесі, яғни оларға берілген ассоциациялардың ұқсастығы. Бұл көрсеткіш әр түрлі авторлардың еңбектерінде келесі атаулармен кездеседі: «қиылысу коэффициенті», «ассоциация коэффициенті», «қабаттасу өлшемі.Ассоциативті эксперимент зерттеушілер әр түрлі типтегі сөз тіркестерінің жиілігінің статистикалық есебін жүргізгенде («таралу» деп аталатын) мәтіндерді тарату-статистикалық талдаудың қосымша әдістерінің бірі ретінде де қолданылады. Ассоциативті эксперимент берілген тілде сөйлеушілердің тілдік санасының компоненттері сөйлеу әрекетінде қалай жүзеге асатынын білуге мүмкіндік береді. Қолданбалы лингвистика мен психолингвистикада өте белсенді қолданудан басқа, ассоциативті эксперимент практикалық психологияда, әлеуметтануда, психиатрияда, психологиялық және лингвистикалық диагностика мен тексеру әдісі ретінде кеңінен қолданылады. Дж.Дизе өзінің психолингвистикалық эксперименттерінде ассоциативті эксперимент мәліметтері негізінде сөздің «семантикалық құрамын» қайта құруға тырысты. Ол қосалқы ассоциациялардың мағыналық арақашықтық матрицаларын ынталандырушы сөзге (яғни ассоциацияларға ассоциацияларды) «факторлық талдау» процедурасына бағындырды. Ол анықтаған факторлар (вербальды реакциялардың жиілік сипаттамалары, ассоциативті корреляция түрлері) мағыналы түсіндірме алды және мағынаның семантикалық компоненттері ретінде қарастырылды. А.А.Леонтьев Дж.Дизе эксперименттерінің нәтижелеріне түсініктеме бере отырып, олар сөздердің семантикалық компоненттері ретінде түсіндіруге болатын факторларды (ассоциативті эксперимент мәліметтерін өңдеуге негізделген) бөліп алу мүмкіндігін анық көрсетеді деген қорытындыға келеді. Осылайша, ассоциативті эксперимент тілдік белгілердің семантикалық компоненті мен олардың сөйлеуде қолдану заңдылықтары туралы лингвистикалық және психологиялық білім алу құралы бола алады. Сонымен, ассоциативті эксперимент сөздің мағынасында психологиялық компоненттің болуын көрсетеді (сонымен қатар денотатумда - сөзбен белгіленген заттың бейнесі). Осылайша, ассоциативті эксперимент кез келген сөздің мағыналық құрылымын анықтауға немесе нақтылауға мүмкіндік береді. Оның деректері психолингвистикада «семантикалық өріс» ұғымымен анықталатынның психологиялық эквиваленттерін зерттеу үшін құнды материал бола алады, оның артында ана тілінің санасында объективті түрде бар семантикалық сөз байланыстары бар. Ассоциативті эксперименттің басты ерекшеліктерінің бірі оның қарапайымдылығы мен қолданылуының қол жетімділігі болып табылады, өйткені оны жекелей де, бір мезгілде субъектілердің үлкен тобымен де жүргізуге болады. Субъектілер сөздің мәні бойынша сөздік қарым -қатынас жағдайында жұмыс істейді, бұл эксперимент кезінде мағынаның бейсаналық компоненттерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен, В.П.Белянин жүргізген эксперимент нәтижелері бойынша ,емтихан сөзі студенттердің санасында - орыс тілінде сөйлейтіндер - семантиканың осындай эмоционалды және бағалаушы «психологиялық компоненттерін» де қамтитыны анықталды. бұл сөзді қиын, қорқынышты, қорқынышты, ауыр деп. Айта кету керек, олар сәйкес «ассоциативті» сөздіктерде көрсетілмеген. Ассоциативті эксперименттер көрсеткендей, әр түрлі жастағы субъектілердің ассоциативті реакцияларының тұлғалық-психологиялық сипаттамаларының бірі (әр түрлі дәрежеде тілдік даму деңгейі бар) әр түрлі дәрежеде көрсетілген ынталандырушы сөздің фонологиялық және грамматикалық белгілеріне жетекші бағдар болып табылады. Сонымен бірге кейбір фонетикалық («дыбыстық») бірлестіктерді семантикалық деп санауға болады (ана - жақтау, үй - түтін, қонақ - сүйек). Көбінесе мұндай бірлестіктердің басым болуы ана тілінің белгілерінің семантикасын әлі жеткілікті меңгермеген балаларда, сондай - ақ сөйлеуді дамытуда артта қалған балаларда байқалады. (Ересектерде олар шаршаудың фонында пайда болуы мүмкін, мысалы, ұзақ эксперименттің соңында.) Жиіліктің жоғары дәрежесі немесе фонетикалық ассоциациялардың басымдылығы интеллектуалды кемістігі бар адамдарға да (балаларға да, ересектерге де) тән. Жасөспірімдер мен ересектердегі вербальды бірлестіктердің маңызды бөлігі сөйлеу маркаларына, клишелерге байланысты. Сонымен қатар, бірлестіктер тақырыптың мәдени - тарихи тәжірибесінің әр түрлі аспектілерін (астанасы - Мәскеу, алаңы - Красная) және мәтіндік естеліктерді (шебері - Маргарита) көрсетеді. Ассоциативті эксперименттің практикалық психология үшін ерекше маңызы бар; бұл тәжірибелік психологияның көне әдістерінің бірі екені кездейсоқ емес. Ассоциативті эксперименттің алғашқы нұсқаларының арасында Х.Г.Кент - А.Ж.Розановтың «еркін ассоциациялар» әдісі бар. Ол стимул-стимулятор ретінде 100 сөз жиынтығын қолданады. Бұл сөздерге сөйлеу реакциялары көптеген зерттеулер материалында стандартталған (психикалық сау адамдар, негізінен ересектер), соның негізінде стандартты емес сөйлеу реакцияларының үлесі (олардың стандартты реакцияларға қатынасы) анықталды. жүктеу/скачать 60.01 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|