Құрамы жайлы жалпылама мəліметтер Жер қойнауларын көзбе-көз зерттеудегі адамзаттың қолы
жүктеу/скачать 149.5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жер ядросы.
- Жер мантиясы
- Жер қыртысы
| 2. ЖЕР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫЛАМА МƏЛІМЕТТЕР
2.1. Жердің ішкі құрылысы мен құрамы жайлы жалпылама мəліметтер Жер қойнауларын көзбе-көз зерттеудегі адамзаттың қолы жеткен табыстары ғарыш кеңістігін зерттеудегі жетістіктерінен əлдеқайда жұпыны. Бұл түсінікті де, себебі «қатты Жердің» ішкі өңіріне «ену» мүмкіндігі, сөйтіп қойнау тереңдіктеріне тиесілі заттарды қолмен ұстап, көзбен көру мүмкіндігі шектеулі. Аса терең бұрғылау ұңғымаларының жеткен тереңдігі 12 км-ден астам ғана. Жердің орташа радиусы 6371 км екендігін ескерсек, жоғарыда көрсетілген шама өте болымсыз екендігін, ендеше планетамыздың қойнау ерекшеліктерін нақты зерттеу мүмкіндігі де шектеулі болатындығын шамалау қиын емес. Жоғарыда келтірілген деректермен байланысты планета- мыздың құрылысы мен заттық құрамын, сол заттардың физикалық немесе химиялық табиғатын топшылауда негізінен геофизикалық зерттеу əдістері қолданылады. Жер қойнау- ларының құпияларын анықтауда əсіресе сейсмикалық зерттеулердің алатын орны ерекше. Жер термикасы деп аталатын геофизикалық зерттеу əдісі де біршама маңызды. Геофизиканың гравиметрия, магнитометрия жəне электрометрия деп аталатын зерттеу əдістері планета құрылысы мен құрамының кейбір мəселелерін анықтауда ғана қолданылады, бұл əдістер əсіресе планетамыздың сыртқы қатты қабығы болып табылатын жер қыртысының өзіндік ерекшеліктерін анықтауда, пайдалы қазба кенорындарын іздеу жəне барлау ісінде мейлінше маңызды. Жердің ішкі құрылысы мен құрам ерекшеліктерін сейсмикалық зерттеулер көмегімен топшылау сейсмикалық толқындардың планета қимасынан өту жылдамдығын саралауға негізделген. Осындай зерттеулер планета қойнауының қимасы бір-бірінен біршама анық дараланатын үш бөлікке жіктелетіндігін анықтады, олар – жер ядросы, жер мантиясы жəне жер қыртысы (2.1-сурет). Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 20 Жер ядросы. Сейсмикалық толқындар жылдамдығындағы келелі өзгерістердің бірі – жер қойнауының 2900 км тереңдігінде көрініс беретіндігі анықталған. Нақ ось тереңдікте қума сейсмиклық толқындар өз жылдамдығын 14 км/с-тен 8 км/с-ке дейін күрт азайтатын болса, планета қимасындағы өз жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші болып табылатын 7 км/с-ке жеткен көлденең сейсмикалық толқындар толығымен тұтылатындығы, яғни мүлдем ғайып болатындығы белгілі болған. Ғалымдардың топшылауынша, нақ осы 2900 км тереңдікте жердің сыртқы ядросы басталады деп есептелінеді. Көлденең сейсмикалық толқындардың көрсетілген деңгейде із- түзсіз жоғалуы сыртқы ядроның сұйық заттардан тұратындығын дəлелдейді, себебі көлденең сейсмикалық толқындар сұйық заттардан өте алмайтындығы белгілі. Сұйық заттардан тұратын сыртқы ядро қимасында өз қозғалысын жалғастырған қума сейсмикалық толқындар жылдамдығының ядро қимасындағы екінші күрт өзгерісі 5120 км тереңдікте көрініс береді: сыртқы ядроның желегі (беті) деңгейінде 8,1 км/с-ке дейін баяулаған бұл толқындар жылдамдығы сол 5120 км тереңдікке дейін баяу қарқында бірте- бірте шамамен 10,1 км/с-ке дейін қайтадан өсе бастайды да, нақ осы деңгейде 11,3 км/с-ке дейін күрт жылдамдайды. Бұл дерек сол 5120 км тереңдікте сұйық заттардан тұратын сыртқы ядро тəмəмдалып, жердің ішкі ядросы басталатындығын көрсетеді (2.1-суретке қараңыз). Қума сейсмикалық толқындар жылдам- дығының ішкі ядро қимасында айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауы, яғни бірқалыпты сақталуы (11,1-11,3 км/с) оның бірыңғай қатты заттардан тұратындығын көрсетеді. Геотектоника жəне геодинамика 21 2.1-сурет. Жер планетасының ішкі құрылыс ерекшелігін көрсететін сұлба Шартты белгілер: 1 – əртүрлі таужыныстардың жиынтығынан құралған литосфера (жоғарғы мантияның «литосфералық мантиясының» немесе «перидотитті қабатының» жер қыртысымен қосындысы); 2 – ішінара балқыған заттардан тұратын (бұлар «пиролит» немесе «лерцолит» деп аталады) астеносфера – жоғарғы мантияның төменгі қабаты; 3 – төменгі мантия мен мантияның ауыспалы белдемінің қосындысы (қатты заттар – негізінен силикаттар); 4 – жердің сұйық заттардан тұратын сыртқы ядросы; 5 – жердің қатты заттардан (негізінен металдардан) тұратын ішкі ядросы; 6 – жер ядросындағы материя мен энергияның ағу (жылжу) бағыты; 7 – жердің астеносфераасты мантиясы (төменгі мантия жəне ауысу белдемі) қимасында материя мен энергияның жоғары жылжу бағыты; 8 – жер астеносферасы қимасында материя мен энергияның ағу (жылжу) бағыты «Литосфералық тақталар тектоникасының» қозғаушы күші ретінде. Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 22 Бес миллионға жуық модельдеу (пішімдеу) нəтижелерін электрондық есептеу машиналары көмегімен саралау жердің сыртқы ядросын құрайтын заттар тығыздығының орташа мөлшері 9,4-10 г/см3 болатындығын, ал жердің ішкі ядросы заттарының тығыздығы 13-13,5 г/см3-ге жетуі мүмкін екендігін көрсеткен. Жер ядросы деңгейлеріндегі температура мөлшері жайлы ой-пікірлер алуан түрлі, алайда ядро заттары қимасының бұл көрсеткіші кем дегенде ондаған мың градуспен өлшенуі тиіс екендігі айтарлықтай талас туғызбайды. Бүгінгі ресми ғылым жер ядросы азын-аулақ мөлшерде күкірт концентрациясын (үйірімін) кіріктіретін темір-никель қоспаларынан тұрады деп есептейді. Алайда бұл тұжырым қапысыз дəлелденген қағида емес. Жер ядросының заттық құрамы жайлы бұл байлам, геотектоника ғылымының өзге де талай-талай қағидалары сияқты, жалпылама жорамалдарға ғана негізделген. Жер ядросы темір-никель сияқты магнитті металдар қоспасынан тұратын болса, ол неге екі түрлі физикалық жағдайға жіктелген (қатты ішкі ядро жəне сұйық сыртқы ядро), жер ядросы деңгейіндегі ғаламат жоғары температура аталған қоспаны түгелімен «балқытып жібермеуіне» не себеп, қалыпты жағдайдағы тығыздығы шамамен 7,8 г/см3 мөлшерге сəйкес келетін темірдің ядро қимасында 9,7–13,5 г/см3 аралығында «тығыздала түсуін» қалай түсіндіреміз деген сияқты ірілі-ұсақты сұрақтар əзірге біржақты жауабын тапқан жоқ. Жер мантиясы 2900 км тереңдіктегі __________жер ядросының желегінен басталып жер қыртысының табаны (орта есеппен 35–40 км тереңдікте орналасқан) аралығын қамтитын қатқабаттар жиынтығын қамтиды (2.1-суретке қараңыз). Жер қыртысының табаны «Мохоровичич шекарасы» деп аталатындығы белгілі. Планета қимасының бұл деңгейі əлемдік мұхит түбінде 4–10 км тереңдікте көрініс берсе, континенттер аумағында 35–75 км аралығында өзгереді. Сейсмикалық толқындар жылдамдығының біршама күрт өзгеруі деңгейлерін анықтау нəтижесінде жер мантиясы Геотектоника жəне геодинамика 23 шартты түрде үш бөлікке жіктелген, олар төменгі мантия, ауысу белдемі жəне жоғарғы мантия деп аталады. Төменгі мантия 2900–800 км тереңдіктер аралығын қамтиды, оны құрайтын заттар түрлі құрамды силикаттардан тұрады деп есептеледі. Сейсмикалық толқындар жылдамдығы төменгі мантия қимасында біршама баяу қарқында бірте-бірте артып отырады. Осы жылдамдық көрсеткіштерін жан-жақты талдау нəтижесінде төменгі мантия заттарының тығыздығы шамамен 5,5–5,8 г/см3-ге сəйкес келетіндігі есептеліп шығарылған. Төменгі мантия қатқабаты алыс шет ел геологиялық əдебиетінде «жер мантиясының D қабаты» деген атаумен оқшауланады. Ауысу белдемі шамамен 800–400 км тереңдіктер аралығын қамтиды. Кейбір ғалымдар оның астыңғы жапсары 950 км тереңдіктен басталады деп есептейді. Ауысу белдеуі қимасында қума сейсмикалық толқындар жылдамдығы айтарлықтай артады (11–11,5 км/с-ке дейін), сондықтан бұл деңгейді кейде «сейсмикалық толқындар жылдамдығының қалыптан тыс арту белдемі» деп те атайды. Алыс шет елдердің геологиялық əдебиетінде ауысу белдемі «жер мантиясының С қабаты» деген атауға ие. Ауысу белдемін құрайтын заттар да түрлі құрамды силикаттарға сəйкес келеді деп шамаланады, ал ауысу белдемі мен төменгі мантия жапсарының (шамамен 800-950 км тереңдіктер) табиғаты силикаттардың бірінші түрлі фазалық жағдайдан екінші түрлі фазалық жағдайға ауысуымен түсіндіріледі. Жоғарғы мантия шамамен 400 км тереңдіктен жер қыртысының 35–75 км тереңдікте орналасқан табаны аралығын қамтиды. Бұл қабат геотектоника ғылымының көкейтесті мəселелерін болжамдауда өте маңызды, себебі геологияның негізгі зерттеу нысаны болып табылатын жер қыртысына тиесілі əртүрлі дəрежедегі тектоникалық құрылымдардың қалыптасуы, геологиялық дамуы жəне тұрақтануы нақ осы жоғарғы мантия деңгейінен бастау алатын тектоникалық қозғалыстарға тəуелді. Алыс шет елдердің геологиялық əдебиетінде жоғарғы мантияны «жер мантиясының В қабаты» деп атайды. Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 24 Жоғарғы мантия бір-бірінен анық ерекшеленетін екі қабаттан тұрады, оның ауысу белдемімен жапсарласатын астыңғы қабаты «астеносфера», ал үстіңгі жағынан жер қыртысымен төселетін үстіңгі қабаты «литосфералық мантия» немесе «перидотитті қабат» деп аталады (2.1-суретке қараңыз). Орта есеппен 400 км-дей тереңдіктен басталатын астеносфера қатқабаты негізінен алғанда өзін құрайтын заттардың тұтқырлығы тұрғысынан ерекшеленеді. Жер қимасының сұйық күйдегі сыртқы ядроға дейінгі бөлігі, жалпы алғанда, қатты заттардан тұрады деп есептелінеді (көлденең сейсмикалық толқындардың сыртқы ядроға дейін тұтылмауы бұған дəлел). Алайда нақ осы астеносфера деңгейіндегі заттар ішінара балқыған түрде болады деп шамаланады, сондықтан оның тұтқырлығы төмен болуы тиіс. Физика ғылымында «Бингам денесі» деген атауды иеленген, өз тұтқырлығының төмен көрсеткішімен сипатталатын мұндай заттардың өздеріне тəн ерекшелігі – олардың бірте-бірте күшейтілген кернеулер жағдайында сұйықтарға ұқсап «аға бастауға» икемділігі, ал кернеу кенеттен берілген жағдайда қатты заттар сияқты омырылғыш болып келетіндігі. Заттар «Бингам денесінің» осы қасиетін иеленуі үшін оның бір пайызы ғана балқыған күйде болуы жеткілікті көрінеді. Міне, осындай ішінара балқыған, сондықтан да біртіндеп берілген кернеулер жағдайында азын- аулақ дəрежеде болса да «ағуға қабілетті» заттардан тұратын астеносфера қатқабаты планетаның ішкі өңірінен көтерілген ғаламат мол жылуды өз бойына «жинақтаушы» болуы ықтимал, ал мұның өзі оның мейлінше қозғалмалы (аққыш) болуын қамтамасыз ете отырып, бүкіл тектоникалық қозғалыстардың қозғаушы күші рөлін атқаруына жағдай жасайтын болады. Жоғарғы мантияның астеносфера қатқабатын кейде «толқынтыс» («волновод») немесе «төмен дəрежелі сейсмикалық жылдамдықтар қабаты» деп те атайды. Оның бұлай аталу себебі осы астеносфераны көмкерген литосфералық мантияның қимасында біршама қарқынды сипатта жоғарылай бастайтын қума жəне көлденең Геотектоника жəне геодинамика 25 сейсмикалық толқындар жылдамдығының сол астеносфера деңгейінде азды-көпті баяулап қалатындығы болып табылады. Астеносфераның беткі деңгейінің (литосфералық мантиямен жапсарласу деңгейінің) орналасу тереңдігі тұрақты емес: мұхиттар ауқымында, əсіресе орталық мұхиттық жоталар өңірінің нақ орта тұсына сəйкес келетін мұхиттық рифтілердің астында астеносфера мұхит түбіне (жер бетіне) өте жақын орналасқан (15-20 км-ден аспайтын болса керек) жəне бұл өңірдегі астеносфера заттарының тұтқырлығы да айтарлықтай төмен (физикалық жағдайы сұйықтарға жақындай түседі). Континенттер өңіріндегі, əсіресе көне платформа- лардың астындағы астеносфера қатқабатының беткі жазықтығы 150-200 км-дей тереңдіктер деңгейінде орналасқан болса керек. Континенттер ауқымындағы бұл жапсар өте көмескі болып келеді, себебі бұл аймақтарға тиесілі астеносфера заттарының тұтқырлығы айтарлықтай жоғарылайды, сондықтан оны өзімен жапсарласатын литосфералық мантияның бірыңғай қатты заттарынан ажырату қиындай түседі. Континенттер өңіріндегі астеносфера мен литосфералық мантия заттарына тиесілі тұтқырлық жəне тығыздық көрсеткіштерінің бір-бірімен шамалас болуы (мəселен, аталған өңірдегі литосфералық мантия заттарының тығыздығы 3,1–3,3 г/см3, астеносфера ____________заттарының бұл көрсеткіші 3,4–3,5 г/см3) кейбір ғалымдар тарапынан «континенттердің астында, əсіресе көне платформалардың астында астеносфера қатқабаты мүлдем болмайды» деген мазмұндағы пікірлердің туындауына себепші болғандығын ескерген жөн. А.Э.Рингвуд жəне Д.Х.Грин деген петрологтардың зерттеулеріне сəйкес, астеносфера заттары «пиролит» деп аталады. «Пиролит» терминінің арғы төркінінде «пироксен» жəне «оливин» сөздері жатыр. Бұл екі минерал перидотит, пироксенит, оливинит, дунит, гарцбургит, т.с.с. ультранегізді магмалық таужыныстарды құрайтын негізгі минералдар екендігі белгілі. Алайда астеносфера пиролитінің құрамында аталған екі минералмен қатар кварц, плагиоклаздар сияқты өзге де минералдар түзетін компоненттер (құрамбөліктер) де болуы тиіс. Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 26 Жоғарыда келтірілген мəліметтерді қорыта айтқанда, астеносфераны құрайтын «пиролит» ультранегізді жəне негізді құрамды магмалық таужыныстар қалыптастырудың «қайнар көзі» жəне бірден-бір негізі болып шығады. Олай болса, нақ осы «астеносфера пиролиттерінің» балқуы салдарынан қалыптасқан магма есебінен жердің мұхиттық литосферасы түзілетін болса керек, мұндай литосфера қимасының астыңғы ¾ бөлігі ультранегізді магмалық таужыныстардан, ал үстіңгі ¼ бөлігі негізді құрамды магмалық таужыныстардан (габбролар мен базальттардан) тұратындығы, А.Э.Рингвуд пікіріне сəйкес, зертханалық зерттеулер нəтижесінде дəлелденген. Мұхит түбінде жүргізілген геофизикалық зерттеулер мұхиттық литосфера қимасы расынан да жоғарыда келтірілген модельге сəйкесетіндігін көрсеткен. Литосфералық тақталар тектоникасы (ЛТТ) тұжырымдамасына сəйкес, осы мұхиттық литосфераның континентпен «əрекеттесуі нəтижесінде» күрделі құрамды континенттік литосфера қалыптасатынға ұқсайды. Ал континенттік литосфераны көмкерген континенттік қыртысты құрайтын таужыныстар құрамында ультранегізді магмалық таужыныстар сирек ұшырасатындығы, ал орташа құрамды (диориттер мен андезиттер) жəне қышқыл құрамды (граниттер мен риолиттер) магмалық таужыныстардың үлес салмағы негізді құрамды таужыныстардан (габбро мен базальттардан) тіпті де кем соқпайтындығы белгілі. Енді жоғарғы мантияның жоғарғы бөлігіне, яғни литосфералық мантия қатқабатына кеңірек тоқталалық. Бұл қатқабатты кейде «перидотитті қабат» деп те атайды, олай болса литосфералық мантияның негізін перидотит, пироксенит, оливинит, дунит, гарцбургит, т.с.с. ультранегізді құрамды магмалық таужыныстар құрайтын болғаны. Бұл тұжырым шындыққа сəйкес келетін болса керек, себебі сейсмикалық толқындардың осы литосфералық мантия (перидотитті қабат) қимасынан өту жылдамдығы оны құрайтын заттар тығыздығының шамамен 3,1–3,3 г/см3 аралығында болуы тиіс екендігін көрсеткен. Геотектоника жəне геодинамика 27 Литосфералық мантия (перидотитті қабат) жер қыртысымен біріге отырып, Жердің литосфера деп аталатын беткі қатты қабатын құрайды. Литосфераны планетамыздың ұзақтығы шамамен 3,7 млрд жылмен өлшенетін геологиялық дамуы тарихында осы планетамыздың ішкі заттарының балқымалары есебінен қалыптасып қатайған сыртқы қатты қабығы деп түсінген лəзім. Екінші сөзбен айтқанда, Жер планета ретінде қалыптасып болып, енді геологиялық нысан ретінде дами бастаған сəтте (мəселен, архей эрасының басында, яғни осыдан шамамен 3,7 млрд жыл бұрын) тұңғыш литосфера жұрындары қалыптасқан да, кейінгі геологиялық эраларда аталған жұрын ішкі заттар есебінен бірте-бірте қалыңдай берген, сөйтіп бүгінгі күрделі құрамды жəне біршама қалың (мұхиттар түбінде шамамен 20-50 км, континенттер ауқымында шамамен 200 км-ге дейін) литосфера қатқабаты қалыптасып үлгерген. Литосфералық мантия (перидотитті қабат) қатқабатының астеносферамен жапсарласу сипаты əдейі түсінік беруді қажет ететін маңызды мəселе. Бұл екі қатқабаттың өзара астасу табиғаты «изостатикалық тепе- теңдіктің сақталу» заңдылығына бағынады. Изостазия (грек. статис – тепе-теңдік) дегеніміз литосфера массасының астеносфера бетінде ұдайы «қалқып тұруы», сөйтіп үнемі гидростатикалық тепе-теңдікті сақтау жағдайы. Екінші сөзбен айтқанда, изостазиялық тепе-теңдік заңдылығына сəйкес, литосфераның əртүрлі аймақтары өздерінің массасына, яғни салмағына (қалыңдығына) орай ұдайы жоғары-төмен қозғалып тұруға мəжбүр. Қатты таужыныстардан тұратын, салыстырмалы түрде алғанда біршама жеңіл (тығыздығы төмен) литосфераның ішінара балқымалы күйдегі, бірақ литосфера таужынстарына қарағанда тығыздау заттардан тұратын астеносферамен өзара қарым-қатынас сипаты айсбергтердің (кезбемұздардың) су бетінде ұдайы қалқып жүру заңдылығына саяды («қатты» мұздың тығыздығы шамамен 0,9 г/см3, ал сұйық судың тығыздығы 1 г/см3); айсберг (кезбемұз) неғұрлым көлемді, яғни салмақты болса, ол соғұрлым су түбіне қарай сұғына түспек, Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 28 яғни оның бүкіл болмысы төмен қарай қозғалмақ, ал осы мұз кесегі өз массасын бірте-бірте азайтқан жағдайда (мəселен, оның еруі нəтижесінде) оның суға бату деңгейі де жоғары қарай көтерілуге мəжбүр. «Изостазия» терминінің келтірілген түсініктемесінен шығатын қорытынды біреу, ол – литосфера мен астеносфера қатқабаттарының бір-бірімен жапсарласу жазықтығы үнемі теп- тегіс (горизонталь бағытталған) болмайтындығы, яғни бұл жапсар планетаның əртүрлі аймақтарында əртүрлі тереңдіктерде орналасатындығы. Бұл жапсардың біршама тегіс болып келетін өңірі Əлемдік мұхит аймағының «мұхиттық үстірт» деп аталатын бөлігінде ғана болса керек: бұл өңірде аталған екі қатқабат шамамен 20–50 км тереңдіктер аралығындағы деңгейлерде жапсарласа отырып, көлбей көсіледі (горизонталь бағытталады). Аталған екі қатқабаттың континенттер аумағындағы жапсарласу сипаты өте күрделі болып келеді, бұл күрделіліктің арғы төркінінде литосфераны құрайтын, өздерінің тығыздық көрсеткіштері жағынан алуан түрлі таужыныс типтерінің «мидай араласып кетуі» ғана емес, континенттік қыртыстың бет-бедерінің (рельефтің) мейлінше өзгермелі болып келетіндігі де əсер ететін болса керек. Мəселен, «орогендік белдеулер» деп аталатын тау жүйелері литосфераны құрайтын алуан түрлі таужыныс қабаттарының қатпарлануы («жиырыла жинақталуы») салдарынан өз массасының «ауырлай түсуімен» сипатталады. Ендеше, изостазиялық тепе-теңдіктің сақталу заңдылығына сəйкес, осындай таулардың «тамырлары» төмен қарай сұғына түсетін болады; тау денудацияға ұшырап (үгіліп-мүжіліп) бірте-бірте аласарған жағдайда сол бұрынғы таулы өлке ауқымының салмағы да азаяды, сөйтіп сол аймақ жоғары қарай көтерілетін болады. Жер қыртысы литосфераның беткі бөлігін құрайтын, төменгі жапсары Мохоровичич шекарасымен шектелетін қатты жердің ең үстіңгі қатқабаты. Жер қыртысы алуан түрлі таужыныстардан құралған, оның литосфералық мантиядан (перидотитті қабаттан) оқшаулану принципі өз бойынан өткен сейсмикалық толқындар жылдамдығының Мохоровичич Геотектоника жəне геодинамика 29 шекарасында күрт өсуіне негізделген. Жер қыртысын құрайтын таужыныстардың ортақ мөлшерге келтірілген тығыздығы 2,77 г/см3, оның ең астыңғы қабаты болып табылатын базальтты қабатты таужыныстар тығыздығы 3 г/см3-тан аспайды. Ал базальтты қабатты төсейтін литосфералық мантия (перидотитті қабат) заттарының тығыздығы 3,1-3,3 г/см3 аралығында. Олай болса, Мохоровичич шекарасы деңгейінде сейсмикалық толқындар жылдамдығының күрт өсу себебін көп қиындықсыз түсінуге болады. Жер қыртысы шартты түрде үш қабатқа жіктеледі, олар базальтты қабат, гранитті қабат жəне шөгінді қабат деп аталады (төменнен жоғары қарай). Астыңғы жəне ортаңғы қабаттар «базальтты қабат» жəне «гранитті қабат» деп шартты түрде аталғандығын ескерген жөн. Бұл қабаттарды тілгілеп өтетін сейсмикалық толқындар жылдамдығының сол қабаттар қимасында базальттардан (тығыздығы 2,9–3,0 г/см3) жəне граниттерден (тығыздығы 2,7–2,8 г/см3) өту жылдамдықтарына сəйкес келуі бұл қабаттардың осылайша аталуына себепші болған. Алайда бұл қабаттар қимасында базальттар мен граниттерден өзге де талай таужыныс түрлері ұшырасады, олай болса жер қыртысының үш қабатқа жіктелуі оны құрайтын алуан түрлі таужыныстардың геологиялық процестер барысында өздерінің тығыздық көрсеткіштеріне сəйкес сұрыпталу (сепарирование) нəтижесі деп түсіну қажет. Базальтты қабат пен гранитті қабаттың жапсарласу деңгейі Конрад шекарасы деп аталады, бұл шекараның көрініс беру тереңдігі өзгермелі болып келеді, ол зерттелген аймақтың геологиялық құрылыс ерекшелігіне жəне жербедер ерекшеліктеріне тəуелді. Гранитті қабаттың беткі жазықтығы көне платформалардың «қалқан» деп аталатын бөліктерінде жəне қатпарлы құрылымдар ауқымында жер бетіне шығып жатады. Шөгінді қабат тек қана көне платформалардың «тақта» деп аталатын бөліктерінде жəне қатпарлы құрылымдар ауқымындағы ірілі-ұсақты аймақтық ойыстар мен ойысымдарда ғана ұшырасады. Алуан түрлі шөгінді таужыныстардан тұратын бұл қабаттың қалыңдығы кең Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 30 аралықта өзгереді (бірнеше м-ден ондаған км-ге дейін), бұл көрсеткіш зерттелген аймақтың геологиялық даму ерекшеліктеріне тікелей тəуелді. Жер қыртысы тік бағытта да, көлбеу (горизонталь) бағытта да біркелкі емес. Оның тік бағыттағы əркелкілігі жоғарыда сөз болған үш қабатқа жіктелуімен анықталса, көлбеу (горизонталь__________) бағыттағы əркелкілігі «континенттік қыртыс» жəне «мұхиттық қыртыс» деген түсініктердің енгізілуімен жəне бұл қыртыс қималарының айтарлықтай өзгешеліктерімен анықталады: континенттік қыртыс қимасында жоғарыда сөз болған үш қабаттың үшеуі де «базальтты, гранитті жəне шөгінді қабаттар) ұшырасады жəне континенттік қыртыс қалыңдығы 35-75 км аралығында өзгереді (жазықтарда 35-40 км, тауларда 75 км-ге дейін). Мұхиттық қыртыс қимасында гранитті қабат мүлдем болмайды, тек қана габбро- базальттардан жəне тереңсулық шөгінділерден тұратын мұндай қима қалыңдығы да 10 км-ден аспайды. Жер қыртысы қимасының тік жəне көлбеу (горизонталь) бағыттардағы əркелкілігінің жалпылама сұлбалары 2.1- жəне 2.2-суреттерде көрсетілген. Бір ескеретін жайт – жер қыртысын литосфералық мантиядан (перидодитті қабаттан) бөле-жара қараудың теориялық тұрғыдан алғанда ұтымды емес екендігі. Жер қыртысын құрайтын үш қабат (базальтты, гранитті жəне шөгінді қабаттар) жəне литосфералық мантияны құрайтын перидотитті қабат төртеуі бірігіп «литосфера» деген түсінікті беретіндігі жоғарыда айтылды. Теориялық мəселелерді жасақтау барысында «жер қыртысы» жəне «литосфералық мантия» деген түсініктерді бөле-жара қарамай, тұтас «литосфера» түсінігін қолдану ұтымды. жүктеу/скачать 149.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|