Реферат, СӨЖ-2, Түркі Өркениеті және Ұлы Жібек Жолы

Алматы Технологиялық Университеті
РЕФЕРАТ
РЕФЕРАТ
“Түркілер Өркениеті
жəне
жəне
Ұлы Жібек Жолы’’
Жасаған: Абдували Д
Тексерген: Алдекен А

Алматы Технологиялық Университеті
Түркі өркениеті
Түркі өркениетіне келмес бұрын, осы атаудың ең əуелі
шығу тарихына бір бойлап алғанымыз жөн секілді. Біздің
заманымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықтың басынан
бастап, негізінде ежелгі ғұндар арқылы тарих сахнасына
шыққан жəне біздің заманымыздың 542 жылындағы
қытай жылнамаларында «құдіретті империя мемлекет
құрған, олармен бəсекелес ірі суперэтнос» ретінде
баяндалған.
Ал VII-VIIII ғасырларда болса, өздері тудырған жазба
ескерткіштері арқылы (Орхон-Енисей немесе Өтүкен
түркі ескерткіштері) өздерінің шыққан тегінің тарихын
құжаттандырған түркілер («түрк бұдын») барлық түркі
текті халықтардың (оғыз, қыпшақ, қырғыз, ұйғыр т.б.)
одағын
құруға
үлкен
мəн-маңыз
берген.
Біздің
заманымыздан бұрынғы III ғасыр қытай деректерінде
жəне одан кейінгі деректерде «ту-у», «тукю», «тукюе»,
«түркіт», «төрүк», «түрүк» жəне нақты атауымен «түркі»
деп аталған түркі халықтары Еуразияның, əсіресе, соңғы
1500
жылдық
тарихында
архаикалық
сипаттағы
мемлекеттілікті заманауи мемлекеттілік деңгейіне дейін
дамытқан, əрі өз тағдырын ежелгі дүниенің бүкіл
халықтарының тағдырымен бірге байланыстырған халық
болған. «Түркі» этнонимінің этимологиясы жөнінде
əртүрлі пікірлер айтылса да, XIX-ғасырдың танымал
мажар түрктанушысы Арминий Вамбери мен профессор

Алматы Технологиялық Университеті
Фарук Сумер оның «төремек» (сөздің түбірі - «төрə»;
«төрү», яғни туындау, пайда болу) етістігінен пайда
болғанын шындыққа жақындау жорамал деп санаған. IX
ғасырдың ұлы түркі ойшылы, энциклопедист тіл маманы
Махмұд
Қашқари
«Диуан-и
лұғат-ит
түрк»
атты
классикалық
еңбегінде
«түркі»
атауын
түркілерге
Тəңірдің бергенін айта келе, аталмыш сөзді «жастық,
жетілушілік, құдірет пен күш-қуат» деген мағыналармен
байланыстырған.
Х ғасырдағы ұйғыр мəтіндерінде де
«түрк» сөзінің «күш, қуат» деген мағына бергені бұл
пікірді күшейте түседі.
XX ғасырдың басында өмір сүрген неміс археолог,
түрколог Альберт фон Лекок да осы пікірді қолдайды.
Түркі саяси мəдениетінің ықпалында жазылған Иран
деректерінде «түркі» сөзінің мағынасы «сұлу адам»
дептүсіндіріледі.
Тарихи фактілер бойынша, түркі əулеттік бірлестіктерінде
«түркі» тектілік, ақсүйектікті білдірген сөз ретінде де
қолданылған,түркі аристократиясының
жоғары шенді
өкілдеріне,
əскер
552-745
құрушы
қолбасшыларыныңқолбасшыларына
қатысты
болған.

Алматы Технологиялық Университеті
Мысалы, еуразиятанушы Лев Гумилевтің түсіндіруі
бойынша, «Көктүрк» (немесе түрде зерттелуіне сеп
боларлық,
бірақ əлі ғаде жеткілікті деңгейде
қарастырылмаған сенімді дереккөздер де Ұлы Түрк)
қағанатының
бірінің «Қара Чурин Түрк» деп аталуы
кездейсоқ емес. Орхон-Енисей ескерткіштерінде бұл
семантика ерекше назар аудартады. «Түркі» сөзінің басқа
тілдерден енбегендігі, сондай-ақ басқа тілдерде ешқандай
мағына білдірмейтіндігі де анық мəлім. Түркілер бұл
атауды өздеріне
өздері берген. Кейін əлем де мұны
қабылдаған. VI-VIII ғасырлардан бастап, «түркі» сөзі
этникалық, культурологиялық жəне саяси мағынада
түркілердің
өздерінің
жəне
басқа
халықтардың
деректерінеь(көбіне
қытай,
араб,
кейіннен
Иран,
Византия, Рим, Сирия, Тибет, санскрит жəне т.б.) түркі
этноқұрамдалудмықтап, өшпестей қашалып жазылған.
«Түркі» этнонимі жалпы ың барлық тарихи сатыларында
осы процестің жетекші өркениеті, əрі мəдени, саяси
дамуының алға итермелеуші күші ретінде қызмет

Алматы Технологиялық Университеті
атқарған.
«Түркі»
этнонимінің
бұдан
да
негіздібаршылық. Мысалы, «тарихтың атасы» Геродоттың
(б.з.д. 484-425 ) «Тарихитас» атты еңбегі, біздің
заманымыздың I сырында өмір сүрген ежелгі Римнің
тарихшысы,
əрі
географы
Помпоний
Меланың
«Сипаттамалы география» жəне Гай Плиний Секундтың
«Табиғи тарих» атты еңбектері. Соңғы екі автор «Turcae»
немесе «Tyrcae» деп, ал жинақтап айтқанда «түркілер»
деп атаған этнобірлестіктің Азак аймағында, яғни қазіргі
Азов маңайында, Қара теңіздің солтүстік аймақтарында
өмір сүргенін білдірген.Енді сөзімізді түркі өркениетіне
қарай
бұрсақ.
Түркі
өркениеті
-
əлемнің
іргелі
құндылықтарға ие ең белгілі өркениеттерінің бірі. Біздің
дəуірімізге
дейінгі
мыңжылдықтарда
Еуразияның
ортасында пайда болған бұл өркениет шығыс пен батыс,
солтүстік пен оңтүстік бағыттарда үнемі кеңейіп, жаңа
ерекшеліктермен
толығып
отырған.
Жалпы
түркі
мəдениетінің өзегінде қалыптасқан түркі өркениеті
мыңдаған жылдар бойы барлық негізгі өркениеттермен
(қытай, жапон, үнді, араб, иран, еуропа, славян) үнемі
қарым-қатынаста болып, Еуразияның трансконтиненттік
архитектоникасы мен мультикультурализм кеңістігін
қалыптастыру қызметін жоғары деңгейде жүзеге асырып,
көп нəсілді, көп тілді, көп мəдениетті жəне көп дінді түркі
қалаларының
мультикультуралист
дүниетанымының
нақты көрінісі ретінде дамыған.

Алматы Технологиялық Университеті
Ұлы Жібек жолы
Шығыс пен Батысты байланыстыратын үлкен сауда
бағыттарының бірі Ұлы Жібек жолы туралы танымдық
деректер ұсынады.
Ұлы Жібек жолы десе көз алдыңа күн астында күйіп
тұрған алып шөл далалар, аяғы көрінбейтін қымбат
жүктері бар керуендер, мыңдаған шақырым жол жүріп
өткен саудагерлер, алдындағы мақсатына жету үшін
шөлдаладан да өтуге дайын көпестер елестейді. Жол
барысында жаңа қалалар пайда болып, ескілерінің тас
талқаны шықты. Ұзындығы 12 мың шақырым болатын
Ұлы Жібек жолының сауда керуендерінің бір бағыты
Қазақстанның оңтүстік аумағы арқылы өткен.
Керуендер өтетін шаң басқан жолдар арқылы қымбат
маталар, асыл тастар, алтын мен күмістен жасалған
заттар, экзотикалық жануарлар тасымалданды. Ұлы Жібек
жолы Шығыс пен Батысты байланыстырып, қалалардың
тіпті жаңа мемлекеттердің пайда болуына өзіндік септігін
тигізген. Талай тарихи орындардың əлемге танылуына
əсер болған, теңдесі жоқ сауда маршруты. Оны сауда
жолы ғана емес, екі алпауыт цивилизация арасындағы
мəдени экономикалық көпір деп айтуға толық негіз бар.
Жібек жолының тарихы біздің заманымызға дейін 138
жылдан бастау алады. Сол жылы Қытай императоры
Батыс жаққа сауда жасайтын серіктестерді іздеу үшін
арнайы дипломатиялық керуенді жіберген болатын. Оған

Алматы Технологиялық Университеті
қатысқандар Қытайдан Орталық Азияға тікелей жүріп
өткен.
Дəл осы жолмен батысқа қарай барлық керуендер
жүретін болған. Уақыт өте келе Орталық Азия мен Қытай
арасындағы сауда-саттық нығайды. Қытайдан шыққан
керуендер солтүстік Тянь-Шань тауларына бағыт алып,
Орталық Азияны кесіп өтіп, ары қарай Подсамудария,
Хорасан
арқылы Месапатамимен Жерорта теңізіне
жететін.
Осы кезде Жібек жолы қатып қалған бір бағыттан тұрды
деуге болмайды. Жүз жылдар бойы оның жолдары
ауысып, керуен бағыттары құбылып тұрды. Тиімділігі
жоғары бағыттар өркендесе, пайдасы төмен бағыттар
құлдырады. 6-7 ғасырларда ең жиі пайдаланылған бағыт
Қытайдан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы бағыт
болды.
Бұл бағыт арқылы бірінші кезекте алтынмен қатар
əлемдік
валюта
түріне
айналған
жібек
матасы
тасымалданды. Бұл қымбат маталар патшалар мен
елшілерге сыйлық ретінде ұсынылып, жалданбалы
əскерге жалақы төленіп, мемлекеттік қарыздар осы жібек
матасымен
қайтарылған.
Өз
кезегінде
Рим
мен
Византиядан, Үндістан, Иран мен Араб халифатының,
кейінгі жылдарда Еуропамен Русьтен осы елдерде
өндірілген тауарлар да тасымалдана бастады.
Жібек жолы бойында тұрған Отырар, Тараз, Сайрам,
Түскістан, Суяб, Баласағұн жəне тағы да басқа қалалар
өркендеп сауда орталығы ғана емес, сонымен қатар

Алматы Технологиялық Университеті
мəдени жəне ғылым ошақтарына айналды. Орталық Азия,
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өткен жібек жолы
14 ғасырға дейін пайдаланылды. Оның жойылуына
тайпалар арасындағы соғыстар мен қытайлықтардың
теңіз жолдарын игеруі себеп болды. Ғасырлар тегілі Ұлы
Жібек жолының тарихи орны мен маңыздылығы ҚР
президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Батыс
Еуропа,
Батыс
Қытай
халықаралық
дəлізінің
құрылысымен жалғасты.
«Жібек жолы» термині кейіннен енгізілген, ал жолдың
өзі ежелгі. «Жібек жолы» терминін неміс географы
Фердинанд Рихтофен 1877 жылы енгізген. Ол бұл сауда
жолы туралы Қытай туралы жазған кітабында айтып
өткен болатын.
1. Аталуына қарап бұл жолды қандай да бір мықты
магистраль деп ойлайсың. Алайда, тарихшылар
айтып өткендей, Ұлы Жібек жолы үлкен ағашқа
ұқсайды, себебі оның көптеген бағыттар болған.
Осылайша, сауда айналымы көптеген қалаларды
қамтыды.
2. Ұлы Жібек жолының қашықтығы 12 000 шақырымды
құрады. Сондықтан саудагерлер мұндай қашықтықты
толық жүріп өтпеген. Көп жағдайда олар ауысумен
жүріп, жолдың ортасында өз тауарларын ауыстырып
алып отырған.
3. Қытай императорының сауда жасайтын серіктестерді
іздеу үшін жіберген арнайы дипломатиялық керуені
Қытайға 13 жылдан кейін бір-ақ оралған.

Алматы Технологиялық Университеті
4. Жібек жолы сүрлеуін жылқы салған.
5. Жібек жолы арқылы көп жағдайда жүзім мен мақта,
жылқылар мен азықтық дақылдар жеткізілді.
6. Ұлы Жібек жолының пайда болуының арқасында
қолөнер шеберлері жаңа өнер түрлерін игерді.
Шеберлер темірден жасалған бұйымдарды жасау ісін
Шығыстан, ал шыны жасау ісін Батыстан үйренді.
7. Қытай аңыздарында жібек жіпті ең алғаш болып Си
Линг-чи патша ханым алған елінген. Аңызға
сүйенсек, патша ханым шай ішіп отырған кезде оның
шыныаяғына ағаштан жібі шығып тұрған құрт түсіп
кетеді. Сөйтіп, патша ханым құрттың жібін тарқатып
алып, осылайша алғашқы жібек жіп алынады.
8. Тасымалдың
қарқындылығы
Жібек
жолындағы
кейбір қалалардың арнайы уақыт кестесін белгілеп
отырғанын
дəлелдейді.
Мысалы,
керуендер
Қытайдың Лоян қаласынан алдыңғы керуеннің
шыққанына бір апта өткеннен кейін бірақ қозғалған.
9. Бүкіл Еуразия арқылы саяхаттаған саудагерлер
технологиялар,
діни
ілімдер
туралы
айтып,
мəдениетімен бөліскен. Сапарға саудагерлер ғана
емес, жазушылар, жауынгерлер де, ғалымдар да
аттанған. Ұлы Жібек жолының тарихы өте көне.
Еуропа осы бағытпен жүріп өткен саяхатшылардың
арқасында ғана Шығыстың мəдениетімен танысты.
Мысалы, оқдəрі алғаш Қытайда ойлап табылды.
Бірақ еуропалықтар бұл туралы білгеннен кейін ғана
алғашқы қару-жарақ пайда болды.

Алматы Технологиялық Университеті
Қорытынды
Түркі əлемінің Ұлы Жібек жолымен табиғи байланысы
негізінен,
табиғи-географиялық,
саяси-экономикалық
жəне
мəдени-интерактивтік
факторларға
сүйенеді.
Түркілер ұзақ уақыт Ұлы Жібек жолы бойында
жүргізілген сауда мен мəдени байланыстардың басты
қолдаушысы, қатысушысы, əрі ұйымдастырушы ортағы
(түркі тіліндегі «ортақ» деген сөзді сол дəуірлердегі
барлық халықтар қолданған), яғни серіктесі болған. Түркі
мемлекеттері мен империялары Ұлы Жібек жолының
Транс-Еуразия коммуникация жүйесі ретінде қызмет
атқаруында өзінің тарихи миссиясын абыроймен атқарып,
бұл жолдың 2200 тарихында белгілі бір аймақтық
шекараларда оны өз бақылауында ұстаған. Жібек жолы
саясаты - түркі өркениеті мен саяси мəдениетінің іргелі
құндылықтары арасында ерекше орын алады. Жібек жолы
түркі дүниетанымының əмбебаптануына; ал түркілердің
əскери-саяси дарыны Жібек жолының кеңейіп, гүлденуіне
жол ашқан.
Ұлы Жібек жолы Шығысты Батысқа, ал
Батысты
Шығысқа
ішкі
мазмұны
мен
кұрылыс
ерекшеліктеріне қарай жан-жақты танытқан. Осыған
байланысты, екінші жəне үшінші мыңжылдықтарды
тоғыстырған
бүгінгі
тарихи
кезеңде
жаһандану
процестерінің аса қажетті амал-əрекеті ретінде Ұлы Жібек
жолы идеясын заманауи технологиялық жетістіктер
базасында қайта жаңғырту мүмкіншілігі туып отыр.

Алматы Технологиялық Университеті