Республиканский нормативный документ

ПЕРИОДИЧНОСТЬ ПРОВЕРКИ ________________

Кіріспе
1. Елді мекендердің су бұру жүйесіне ағызылатын сарқынды судағы шекті жол берілген шоғырлануларды есептеу

Осы Әдістеме елді мекендердің су бұру жүйесінің қалыпты жұмыс iстеуiн және тиісті техникалық жағдайын қамтамасыз ету мақсатында әзірленген және елді мекендердің су бұру жүйесіне қызмет көрсететін су шаруашылық ұйымдарының (бұдан әрі – Қызмет көрсетуші) су бұру жүйесіне өндірістік сарқынды суларды ағызатын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің (бұдан әрі - Тұтынушылар) арасындағы өзара қатынастарды реттейді.

Соңғы 20 жыл ішінде өндірістің әр түрлерінің дамуына байланысты өндірістік сарқынды су құрамының сипаты да өзгерді. Қазақстан Республикасының елді мекендерінде су бұру жүйесі біріктірілген, онда тұрмыстық және өндірістік сарқынды сулар бір кәріздік тазарту құрылысына келіп ағады.

Сарқынды суларды тазарту құрылыстары сарқынды суларды қабылдауға, механикалық және биологиялық тазартуға, залалсыздандыруға, сарқынды суды қайта тазартуға және тазартылған сарқынды суды табиғи объектілерге ағызуға арналған инженерлік құрылыс кешенін білдіреді.

Зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануы (бұдан әрі - ЗЗЖБШ) асқан сарқынды сулар тазарту құрылыстың жұмысын қиындатады және апатты жағдайлар мен су объектілерінің ластануының алдын алу үшін қосымша жұмыстар мен шығындарды талап етеді. Мұндай суларды қосымша тазарту елді мекендердің сарқынды суының жалпы көлемімен бірге жүзеге асырылады және Қызмет көрсетуші қызметінің негізгі, бірақ реттелмейтін бөлігі болып табылады.

Су бұру жүйесіне ағызылатын өндірістік сарқынды судағы ЗЗЖБШ-ты есептеу және бекіту елді мекеннің тазарту құрылысындағы бар технологиялар есепке алынып, Қызмет көрсетушімен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы елді мекендерінің сарқынды суын тазарту құрылыстарында механикалық және биологиялық тазарту, не тек қана механикалық тазарту қолданылады.

Тазарту құрылысында тазартудан өткен, табиғи объектілерге ағызылатын сарқынды суларға қоршаған ортаны қорғау органдарының қоятын талаптары бар, оларды бұзған үшін экономикалық санкциялар белгіленеді. Сонымен, сарқынды суды тазарту құрылысына келіп түсетін сарқынды суларға да талаптар қойылады.

Қызмет көрсетуші осы Әдістеме негізінде есептеген зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануының талаптарына сай келетін зиянды заттардың шоғырлануы бойынша Тұтынушылардың өндірістік сарқынды сулары қабылдауға жатады. Осы құжаттың негізінде елді мекендердің су бұру жүйесіне ағызылатын өндірістік сарқынды судағы ЗЗЖБШ нормативтері анықталады. Бұл тазарту құрылыстарды пайдаланудың тиімділігін арттыруға, қоршаған ортаны ластанудан қорғауға, ұтымды су пайдалануға мүмкіндік береді.

Өндірістік сарқынды суды қабылдау үшін су бұру жүйесінің жеткілікті қуаты болған жағдайда өндірістік сарқынды суды су бұру жүйесіне қабылдауға жол беріледі.

Елді мекендердің су бұру жүйесіне ағатын өндірістік сарқынды сулар су бұру жүйесінің желілері мен құрылыстарының жұмысын бұзбауы, су бұру жүйесінің желілері мен құрылыстары элементтерінің материалына қиратушы ықпал етпеуі және температурасы 40 о С-тан аспауы және олардың құрамында:

су бұру жүйесінің желілері мен құрылыстарында жарылыс қауіпті және улы газдар мен қоспаларды жинауға қабілетті жанғыш қоспалар, қышқылдар, улы және ерітілген газ тәрізді заттар;

су бұру жүйесінің элементтерін ластайтын немесе оларға шөгетін заттар мен бұйымдар;

ЗЗЖБШ мәндерінен асатын және сарқынды суларды биологиялық тазартуға кедергі келтіретін зиянды заттар;

тиісті пайдалану түріндегі су айдындарының суында шекті жол етілген шоғырлану мәндері белгіленбеген заттар;

минералды ластанулар;

қауіпті бактериялық ластанулар;

500 мг/л астам өлшенген және балқитын заттар;

ерітілмеген майлар, сондай-ақ шайыр мен мазут;

оттегін химиялық тұтыну оттегін биохимиялық тұтынудан (бұдан әрі - ОБТ) (толық) 1,5 еседен асатын заттар

6,5-9,0 шегінен астам рН;

адамға қауіпті газдарды шығаруы мүмкін (күкіртті сутек, көміртегі тотығы, цианистті сутек қышқылы, күкіртті көміртегі және басқалар) биологиялық «қатты» бетүсті-белсенді заттар мен басқа заттар болмауы тиіс.

Биологиялық тазарту процесінде жойылатын заттардың тізбесі 2-қосымшада, ал осы процесте жойылмайтын – 3-қосымшада берілген.

4-қосымшада сарқынды суды биологиялық тазарту үшін заттардың ең шекті жол берілген шоғырлануы, 5-қосымшада тұрмыстық сарқынды суларда жеке зиянды заттардың орташа құрамы, 6-қосымшада өндірістің сарқынды судағы зиянды заттардың жол берілетін шоғырлану шамасына k төмендеу коэффициентінің мәні С_ззжбш келтірілген.
1.2. Сарқынды судағы зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануын және елді мекендердің тазарту құрылыстарында жойылатын есептеу мынадай тәсілмен жүргізіледі:
а) тазартылған қалалық сарқынды судағы зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануы С_ст облыста қоршаған ортаны қорғау саласында уәкілетті орган су бұру қызметін көрсететін ұйымға берген және ЗЗЖБШ есептеу кезінде қолданыстағы Қоршаған ортада эмиссияға берілген рұқсат бекітілген мөлшерде қабылданады.
б) елді мекендердің тазарту құрылыстарына келіп түсетін сарқынды судың қоспаларында зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануы анықталады:
С_ст х 100

С_қсс = ------------- (1)

100 - А
мұнда А – елді мекеннің тазарту құрылысында зиянды заттарды жою тиімділігі, %, қолданыстағы тазарту құрылыстар мен шекті жол берілген ағындылардың (ШРА) жұмысын жобалау деректері бойынша қабылданады.

Алынған шама С_ҚСС сарқынды суды биологиялық тазарту С_СБТ үшін жол берілген шоғырланудан аспауы тиіс. Егер есептеудің нәтижесінде С_ҚСС С_СБТ –дан артық болса, онда С_ҚСС = С_СБТ деп қабылдап, (2) формула бойынша С_СТ қосымша есептеу жүргізу керек.

С_ЗЗЖБШ = ------------------ --- , мг\дм³ (2)

100 – А q
мұнда α – С_ТҰР тұрмыстық сарқынды судағы зиянды заттардың құрамы, С_ҚСС елді мекендердің сарқынды суларында оның құрамының %:
С_ТҰР (Q – q)

α = ------------------ 100

С_ҚСС Q
α - әр нақты жағдайда тұрмыстық сарқынды судың ғана (болмағанда – 5-қосымшада келтірілген деректер бойынша) және тазарту құрылыстарына келіп түсетін сарқынды суларды талдау негіздерінде есептеледі;

деректер мүлдем болмағанда α = 0 қабылданады;

Q – елді мекендердің сарқынды суларының шығыны, тәулігіне м³;

q – құрамында осы зиянды зат бар өндірістік сарқынды сулардың шығыны, тәулігіне м³.

----------- + ----------- + ----------- < 1 (3)

С^Х_ЗЗЖБШ С^У_ЗЗЖБШ С^К_ЗЗЖБШ

С^Х, С^У, ..., С^К шамаларын екі жолмен анықтау мүмкін:

С_ӨСС = --------------------;

N (1, 2, 3, …n)
б) С_ЗЗЖБШ төмендеу шамасы кәсіпорын мүмкіндіктерінің шартталған нақты жағдайларын ескере отырып таратылады.
1.4. Елді мекендердің су бұру жүйесіне өндірістік кәсіпорыннан ластаушы заттардың шектеулі ағызылуы мынадай формуламен анықталады:
K_n = С_ЗЗЖБШ q_n (4)
мұнда q_n - осы кәсіпорынның өндірістік сарқынды суларының шығыны.
Ескертпе:

Елді мекеннің су бұру жүйесіне шағын кәсіпорындарды (өндірістік сарқынды судың шығыны тәулігіне 100 м³ артық емес) қосу және жергілікті тазарту құрылғыларын орнату немесе бірнеше кәсіпорындардың бірлескен тазарту құрылыстарын құру қажеттілігі Қызмет көрсетушімен келісіледі.
1.5. Елді мекендердің сарқынды су шөгінділерін тыңайтқыш ретінде пайдаланған кезде елді мекендердің тазарту станцияларына қабылданатын өндірістік сарқынды судағы зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануы С_ЗЗЖБШ мынадай формуламен анықталады:
С_ЗЗЖБШ = k С_ЗЗЖБШ
мұнда: С_ЗЗЖБШ – формула (2) бойынша анықталған өндірістік сарқынды судағы зиянды заттардың шоғырлануы;

k – кеміту коэффициенті (k < 1).

6-қосымшада араласудың әртүрлі еселігі кезінде су объектілері үшін және сарқынды суды қашыртқанға дейін (С₁ = 0) су объектісінің суындағы ластаушы заттардың шоғырлануы ескерусіз k-ның мәні келтірілген.
2. Зиянды заттардың жол берілген шоғырлану шегінен шыққан ластаушылармен қоса сарқынды суды қосымша тазарту үшін төлемдерді есептеу
ЗЗЖБШ шегінен шыққан ластаушылар бар сарқынды су қашыртқысы анықталған кезде Тұтынушы Қызмет көрсетушіге ЗЗЖБШ шегінен шыққан ластаушылардан сарқынды суды қосымша тазарту үшін мына формула бойынша есептелетін қызметті төлейді:
С_Ф1 – С_ЗЗЖБШ С_Ф2 – С_ЗЗЖБШ

П = V_x (------------------) Т + V_x (------------------) Т + .... (5)

С_ЗЗЖБШ1 С_ЗЗЖБШ2

П – нормативтен артық ластанған сарқынды суды қосымша тазарту үшін төлем, теңге;

V_x – елді мекеннің су бұру жүйесіне ағызылған сарқынды судың көлемі, м³;

Т – 1 м³ сарқынды су үшін тарифтік төлем (ҚҚС-пен), теңге/ м³;

С_Ф1, С_Ф2 ... – зиянды заттың нақты шоғырлануы (1-ден n-ге дейін), егер ол зиянды заттың жол берілген шоғырлану шегінен (ЗЗЖБШ) шыққан болса, мг/дм³;

С_ЗЗЖБШ1, С_ЗЗЖБШ2 ... – елді мекеннің су бұру жүйесіне қашыртқы үшін жол берілген зиянды заттардың шоғырлануы, мг/дм³.

ЗЗЖБШ шектен шыққан ластануды жойғанға дейін төлемнің келесі шоты қойылады, ол туралы шектен шыққан ЗЗЖБШ жол берген кәсіпорын (Тұтынушы) елді мекеннің сарқынды суын қабылдауды және тазартуды жүзеге асыратын кәсіпорынға (Қызмет көрсетуші) жазбаша түрде хабарлауы тиіс.

ЗЗЖБШ шектен шыққан сарқынды суды қосымша тазарту үшін төлемді өндірудің негіздемесі болып мыналар табылады:

а) сарқынды суды іріктеу актісі;

б) зиянды заттардың нақты шоғырлануымен қоса сарқынды суға талдау жасау хаттамасы;

в) ЗЗЖБШ шектен шыққан ластаушылар бар сарқынды суды қосымша тазарту үшін төлемді есептеу.

Сарқынды судың шығынына қосымша төлемді есептеу әр шығарылым бойынша жеке жүргізіледі. Тұтынушы әр шығарылым бойынша шығындарды ұсынбаған жағдайда, қосымша төлем сарқынды судың барлық көлемінің максимальды ластанған шығарылымы бойынша есептеледі.
3. Елді мекендердің тазарту құрылысына бағытталған өндірістік сарқынды судағы зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануын есептеу
1-мысал. Биологиялық тазарту процесінде жойылмайтын өндірістік сарқынды судағы зиянды заттардың шекті жол берілген шоғырлануын есептеу. Өндірістік сарқынды суда циклогексан болады.

Елді мекеннің сарқынды су шығыны Q = 100000 м³/ тәулік. Құрамында циклогексан бар өндірістік сарқынды судың шығыны q = 10000 м³/ тәулік.

Мәдениет-тұрмыстық және шаруашылық-ауыз су пайдаланудың су объектісі. Циклогексанның С_n 0,1 мг/дм³л тең. Елді мекеннің тазартылған сарқынды суының су объектісі суымен еселік араласуы n = 2. Су объектісінің суында циклогексан жоқ. Тұрмыстық сарқынды суларда циклогексан, сондай-ақ, жоқ.

Тазартылған сарқынды суда циклогексаннның шоғырлануы мынадай болуы тиіс:

С_{СТ циклогексан} = 0,2 мг/дм³
Биотазартуға келіп түсетін елді мекеннің сарқынды суында:

(С_СТ х 100)

С_{СТ циклогексан} = --------------- = 0,2 мг/дм³

(100 – 0)

Циклогександы екі кәсіпорын тастайды. Бірінші кәсіпорынның сарқынды су шығыны 3000 м³/ тәулік, екіншісі - 100000 м³/ тәулік. Бірінші және екінші кәсіпорынның циклогександы жол берілген шектегі қашыртқысы:

2 х 3000

К_{1 циклогексан} = ------------- = 6 кг/тәулік

1000
2 х 7000

К_{1 циклогексан} = ------------- = 14 кг/тәулік

1000
Бұл циклогексанның шоғырлануы, шығындары мен сандары Қызмет көрсетуші мен Тұтынушының арасындағы шарттарда көрсетілуі тиіс.
2-мысал. Елді мекендердің сарқынды суы су объектісінің суымен араласқан жағдайда өндірістік сарқынды судағы ластаушы заттардың шекті жол берілген шоғырлануын есептеу. Өндірістік сарқынды суда мыс және күшәла болады. Елді мекеннің сарқынды су шығыны Q = 100000 м³/ тәулік. Құрамында мыс және күшәла бар өндірістік сарқынды судың шығыны q = 20000 м³/тәулік. Мәдениет-тұрмыстық және шаруашылық-ауыз су пайдаланудың су объектісі. Елді мекеннің тазартылған сарқынды суының су объектісі суымен еселік араласуы n = 3. Су объектісінің суында мыстың нақты шоғырлануы С_е = 0,2 мг/дм³, су объектісінің суында күшәла жоқ.

Тұрмыстық сарқынды суларда мыстың құрамы С^CU _тұрм= 0,03 мг/дм³, елді мекеннің сарқынды суында С^CU_ҚСС= 0,3 мг/дм³, коэффициент шамасы α:

α = ------------- х 100 = ------- х 100 = 10 %

С^CU_ҚСС 0,3
Тұрмыстық сарқынды суларда күшәла жоқ, сондықтан күшәла үшін α коэффициент шамасы 0 тең. Елді мекендердің биологиялық тазарту құрылыстарында мысты жою тиімділігі және су объектісінің суында РШШ А = 80 %, С_n = 1 мг/дм³, күшәла А = 50 %, С_n = 0,05 мг/дм³.

Мыстың жол берілген шоғырлануын есептеу С^CU_СТ = 2,6 мг/дм³

(1) формула бойынша:
С^CU_ҚСС = (С^CU_СТ х 100) / (100 – А) = (2,6 х 100) / (100 – 80) =13 мг/дм³
Биотазарту процесі үшін мыстың жол берілген шоғырлануы бойынша шамасы 0,5 мг/л аспауы тиіс (4-қосымшаны қара), сондықтан С^CU_ҚСС С_СБТ = 0,5 мг/л деп қабылдануы тиіс, оның салдарынан С_СТ (1) формуладан есептеп шығаруға болады.
С^CU_СТ = С^CU_СБТ (100 – А) / 100 = 0,5 (100 – 80) / 100 =0,1 мг/дм³
Табылған С_СТ мәнін ескеріп, (2) формула бойынша мынаны табамыз:
С^CU_СТ (100 – α) Q 0,1 (100 – 10) 100000

С^CU_ӨСС = --------------------- x ---- = ------------------ x ---------- = 2,25 мг/дм³

100 – А q 100 – 80 20000
Күшәла үшін С_ӨСС ұқсас есептеу жүргізіледі С^As_СТ = 0,15 мг/дм³,

(1) формула бойынша:

С^As_СТ х 100 0,15 х 100

С^As_ҚСС = ----------------- = -------------- = 0,3 мг/дм³,

100 – А 100 – 50

бұл биологиялық тазарту үшін шектіден жоғары, себебі тиіс (4-қосымшаны қара) С^As_СТ = 0,1 мг/дм³.

(1) формуламен қайта есептейміз:

С^As_СТ = С^As_СБТ (100 – А)/ 100 = 0,1 (100 – 50) / 100 = 0,05 мг/дм³

Кейін С_ЗЗЖБШ анықтаймыз:
С^As_ЗЗЖБШ (100 – α) Q 0,05 (100 – 0) 100000

С^As_ЗЗЖБШ = ------------------------ x ---- = ------------------- x ---------- = 0,5 мг/дм³

100 – А q 100 – 50 20000
Алынған С_ЗЗЖБШ шамалар су бұрудың барлық бассейні үшін нормативті болып табылады. С_ЗЗЖБШ шамалары негізінде және өндірістік сарқынды су шығындарын ескеріп, (4) формула бойынша әр кәсіпорынның ластаушы заттарды шекті қашқыртуы анықталады.

Бірінші кәсіпорынның өндірістік сарқынды су шығындары, мысалы, 5000 м³/тәулік құрайды. Осы кәсіпорынның сарқынды суы құрамында мыс және күшәла бар. Осы кәсіпорыннан елді мекеннің су бұру жүйесіне мыс пен күшәланың жол берілген қашыртқысы мынаны құрайды:

5000

K^Cu = С^Cu _ЗЗЖБШ q_n = 2,25 -------- = 11,25 кг/тәулік

K^As = 0,55 -------- = 2,25 кг/ тәулік

1000

Бұл Қызмет көрсетуші мен бірінші кәсіпорынның арасындағы келісімде сипатталуы тиіс. Басқа өндірістік кәсіпорындардың жол берілген ластаушы заттардың қашыртқысы осыған ұқсас анықталады.

Өндірістік сарқынды суда темір, қорғасын және мырыш бар, су объектісі суында бұл заттар жоқ. темір үшін α коэффициенті 20 %, қорғасын және мырыш тұрмыстық сарқынды суда жоқ. Биологиялық тазарту құрылыстарында темірді жою тиімділігі және су объектісінің суында РШШ: А = 80 %, С_n = 0,5 мг/дм³, қорғасын А = 50 %, С_n = 0,1 мг/дм³, мырыш А = 70 %, С_n = 0,01 мг/дм³.

0,5 (100 – 20) 100 000

С^Fe_ЗЗЖБШ = ------------------- х ---------- = 5 мг/дм³

100 – 80 40 000

С^Pb_ЗЗЖБШ = ---------------- х ---------- = 0,25 мг/дм³

100 – 50 40 000
Мырыш үшін С^Zn_СТ = C_n = 0,01 мг/дм³:
С^Zn_ҚСС = (0,01 х 100) / (100 – 70) = 0,03 мг/дм³,
0,01 х 100 100 000

С^Zn _ЗЗЖБШ= --------------- х ---------- = 0,08 мг/дм³

100 – 70 40 000

(биологиялық тазарту үшін шектелуіден төмен).

Балық шаруашылық су пайдаланудың су объектілері үшін темір, қорғасын және мырыш токсикологиялық белгілері бойынша нормаланады. Сондықтан олардың жол берілген шоғырлануын есептеу (3) формула бойынша нақтылануы тиіс:

С^Fe _{ЗЗЖБШесеп} = (С^Fe _ЗЗЖБШ)/3 =5/3 =1,7 мг/дм³,

С^Fe_{ЗЗЖБШесеп} С^Pb_{ЗЗЖБШ есеп} С^Zn_{ЗЗЖБШ есеп} Х 0,1 0,05

--------------- + ---------------- + ---------------- = --- + ------- + ------ = 1,

С^Fe_ЗЗЖБШ С^Pb_ЗЗЖБШ С^Zn_ЗЗЖБШ 5 0,25 0,08

Х = С^Fe_{ЗЗЖБШ есеп} = 0,175 мг/дм³ қайдан пайда болды.

Әр нақты жағдайда бір шекті көрсеткіш бойынша С_ӨСС есептеу жергілікті жағдайлар мен кәсіпорынның мүмкіндіктері ескеріліп жүргізіледі.

Жеке кәсіпорындардың өндірістік сарқынды суымен бірге зиянды заттардың жол берілген қашыртқысын есептеу ұқсас 2-мысалда келтірілген.