Сабақтың тақырыбы: §38. Тартылыс құбылыс. Ауырлық күші. Сабақтың мақсаты

1. 
   Білімділік мақсаты: оушылардың өз бетімен білім алуына жағдай жасап, таным белсенділігін арттыра отырып, тақырыптың мазмұнын ашу.
   
2. 
   Дамытушылық мақсаты: алған білімдерін сапалық сипаттағы есептер мен жауаптар іздестіруге қолдана білу..
   
3. 
   Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, имандылыққа баулу.
   

1. 
   Жерге тартылу дегенді қалай түсінесің?
   
2. 
   Ауырлық күшін қалай түсінесің?
   

1. 
   Бүкіл әлемдік тартылыс құбылысы.
   
2. 
   Ауырлық күші.
   
3. 
   Жерге тартылу күші.
   
4. 
   Аланеталардың тартылуы.
   
5. 
   Планеталардың ауырлық күші.
   

Жер барлық дененi: адамдарды, ағаштарды, суды, үйлердi, Айды және т.б. өзiне тартады.

Жерге тартылыс күші ауырлық күшi деп аталады. Ауырлық күшi әрқашанда тiк төмен бағытталған. Ол былайша белгiленедi: F_а — ауырлық күшi.

Дене тартылыс әрекетiнен Жерге қарай төмен құлап түскен кезде оған тек Жер ғана емес, сондай-ақ ауа кедергiсi де әрекет етедi. Ауа кедергiсiнiң күшi ауырлық күшiмен салыстырғанда ескерiлмейтiндей аз болған кездегi дененiң құлап түсуiн еркiн түсуi деп атайды. Әр түрлi денелердiң (мысалы, бытыра, қауырсын және т.б.) еркiн түсуiн бақылау үшiн оларды шыны түтiкшеге (Ньютон түтiкшесiне) орналастырады да оның iшiндегi ауасын сорып алады. Егер алғашқыда барлық заттар түтiкшенiң түбiнде тұрса, оны тез төңкергеннен кейiн олар жоғарыдан төмен қарай құлай (30-сурет) бастайды. Олардың түсуiн бақылай отырып, қорғасын бытыра да, жеңiл қауырсын да түтiкшенiң түбiне бiр мезгiлде жететiнiн байқауға болады. Бiрдей уақытта бiрдей жолды өте отырып, бұл денелер түтiкшенiң түбiне бiрдей жылдамдықпен соқтығысады. Мұның осылай болуы, ауырлық күшiнiң мынадай тамаша қасиетке ие болуынан: ол әрбiр секунд сайын еркiн түсетiн кез келген дененiң (оның массасына тәуелсiз) жылдамдығын әрқашанда бiрдей шамаға арттырады. Өлшеу жүргiзу Жер бетiне жақын аралықта кез келген еркiн түсетiн дененiң жылдамдығы әрбiр секунд сайын 9,8 м/сек-қа артатынын көрсетедi. Бұл шаманы g әрпiмен белгiлейдi де дененiң еркiн түсу үдеуi деп атайды.

Еркiн түсу үдеуiн бiле отырып, өзiне жақын тұрған кез келген дененi Жер қандай күшпен тартатынын табуға болады. Денеге әрекет ететiн ауырлық күшiн анықтау үшiн осы дененiң массасын еркiн түсу үдеуiне көбейту керек: F_a = mg.

Осы формуладан g = F_а/m өрнегi алынады. Бiрақ F_а ньютонмен, ал m килограммен өлшенедi. Сондықтан g шамасын ньютон бөлінген килограммен өлшеуге болады:

g = 9,8 Н/кг ≈ 10 Н/кг.

Жерден биiктiк артқан сайын еркiн түсу үдеуi бiртiндеп азая бередi. Мысалы, 297 км биiктiкте ол 9,8 Н/кг емес, 9 Н/кг-ға тең болады екен. Еркiн түсу үдеуiнiң кемуi Жер бетiнен биiктiктiң артуына қарай ауырлық күшiнiң азаятынын бiлдiредi. Дене Жерден неғұрлым қашық тұрса, ол оны солғұрлым әлсiз тартады.