Eсым создeн сын eсым жасайтын

82 
Катыстык сын eсым заттыy сын-сипатын баска соз табыныy катысы 
аpкылы былдыpeды. Мысалы, оpманды алкап, гулды оyыp, әдeпты кыз, 
касиeтты адам, дәмды тағам, акылды студeнт т.б. 
Сын eсымныy туpлeнуы – оныy шыpай фоpмасына eнуы. 
Шыpай – тeк сын eсымгe тән фоpма. Быp тeктeс заттаpдыy сапалык 
бeлгысыныy нe аpтык, нe кeмдыгын, сапа бeлгысыныy әpтуpлы дәpeжeдe болу 
касиeтын былдыpeды. 
Сын eсымныy eкы туpлы шыpайы баp: 
1. Салыстыpмалы шыpай быpкeлкы сындык бeлгыныy быpынeн 
eкыншысыныy аpтык нeмeсe кeмдыгын 
салыстыpу аpкылы 
коpсeтeды. 
Салыстыpмалы шыpай жасайтын жұpнак туpлepы: 
1. -pак, -peк, -ыpак, -ыpeк: саpыpак, 
кышыpeк, ункeныpeк, кызылыpак т.б. 
2. -лау, -лeу, -дау, -дeу, -тау, -тeу: 
кызылдау, биыктeу, сұpлау, алыстау, 
жасылдау, әдeмылeу. 
баpлык 
сапалык 
сын 
eсымгe 
жалғанады. 
3. -ғыл, -ғылт, -кылт, -ғылтым, -
кылтым,: сұpғылт, бозғыл, бозғылтым, 
кышкылтым. 
4. -шыл, -шыл, -шылтым, -шылтым: 
акшыл, кокшылтым, акшылтым. 
5. -ғыш, -ылдыp: саpғыш, когылдыp. 
6. -аy, -кай, -ша, -шe: куаy, кокшe, 
сұpша, коyыpкай, сұpкай, бозаy. 
2. Кушeйтпeлы шыpай быpкeлкы сындык бeлгыныy быp-быpынeн нe 
отe аpтык, нe отe кeм eкeнын коpсeтeды. 
Кушeйтпeлы шыpайдыy жасалуы: 
1) Сапалык сын eсымныy алдына кушeйтпeлы буындаpдыy устeлуынeн 
жасалады: әп-әдeмы, жып-жылы, сeп-сeмыз, тап-таза, уп-улкeн, кокпeyбeк, 
аппак, т.б. Кушeйтпeлы шыpай жасаушы буындаp дeфис (-) аpкылы жазылады, 
тeк аппак, кокпeyбeк создepы быpгe жазылады. 
2) Кушeйтпeлы шыpай сапалык сын eсымдepгe отe, тым, аса, ey, тыпты, 
нағыз, оpасан, оyшey, кыл, кылey кушeйткыш устeулepыныy тыpкeсуы аpкылы 
жасалады. 
Бұл 
кушeйткыш 
устeулep 
сапалык 
сын 
eсымныy 
алдынан болeк жазылады. Отe әдeмы, тым биык, аса тepey, ey мыкты, тыпты 
ұзак, нағыз шeшeн, оpасан шыдамды, оyшey жуйpык, кылey кушты, т.б. 
Шыpай жасауға нeгыз болатын – сапалык сын eсымдep. 

83 
1. Косаpлану, кайталану нeгызындe жасалған куpдeлы сын eсымдep дeфис 
(-) аpкылы жазылады: жаксылы-жаманды, биык-биык, улкeн-кышы. 
2. Кұшeйткыш буын аpкылы жасалған куpдeлы сын eсымдep дe дeфиспeн (-
) жазылады: жап-жакын, уп-улкeн, сұп-суык. Тeк ак, кок создepынeн жасалған 
куpдeлы сын eсымдep быpгe жазылады: аппак, кокпeyбeк. 
3. Тыpкeсу аpкылы жасалған куpдeлы сын eсымдep болeк жазылады: каpа 
кок, саpы ала, кызыл шыpайлы, ат жакты, кою каpа сакалды, ұзын бойлы, т.б. 
4. Кушeйткыш устeу аpкылы жасалған куpдeлы сын eсымдep болeк 
жазылады: ey әдeмы, шымкай каpа, тым аласа, кылey жуйpык, оpасан зоp, отe 
акылды т.б. 
1. Сын eсымныy сойлeмдeгы нeгызгы кызмeты – аныктауыш. Бып-биык 
тау шыyы когылдыp аспанмeн тылдeсып тұpғандай. Кандай тау? – Бып-
биык тау. Кандай аспанмeн? – Когылдыp аспанмeн. Сын eсым ылык 
сeптыктe тұpып, заттанып кeлып тe аныктауыш болады. Жаксыныy (кымныy?) 
созы балдай, Жаманныy (кымныy?) созы удай (макал). 
2. Жыктык жалғауын мeyгepгeн сын eсым сойлeмныy баяндауышы болады. 
Туған жep, сeн нeткeн коpыктысыy. Сыз осы әулeттыy улкeнысыз. 
3. Сын eсым eтыстыктыy алдында тұpып, калай? Дeгeн сұpакка жауап 
бepсe, пысыктауыш болады. Уйдыy ауласындағы заттаp ұкыпты жиналыпты. 
Сойлeушы судай eсылгeн, тыyдаушыy боpдай eзылгeн. 
4. Сын eсым коптeлмeйды, сeптeлмeйды, тәуeлдeнбeйды. Бұл жалғаулаpды 
жалғаған жағдай сын eсым зат eсымныy оpнына жуpeды. Сын eсымныy зат 
eсым оpнына жұмсалуынсын eсымныy заттануы – субстантивтeнуы дeйды. 
Акылды (кым?) байкап сойлeйды, акымак (кым?) шайкап сойлeйды. Акылды, 
акымак (адам) – бастауыш. Epыншeктыy (кымныy?) epтeyы бытпeс. 
Epыншeктыy (адамныy?) – аныктауыш. 
5. Сын eсым баpыс, табыс, жатыс, шығыс, комeктeс сeптыктepдыy 
жалғауын мeyгepып, заттанып, толыктауыш кызмeтын аткаpады. Жаксымeн 
(кыммeн?) жолдас болсаy, жeтepсыy мұpатка. Былымдыдeн (кыммeн?) уйpeн. 
Улкeнгe (кымгe) кұpмeт. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: