-ТАКЫPЫП. САН EСЫМ ЖӘНE ОНЫY МАҒЫНАЛЫК

87 
ә) создepдыy косаpлануы мeн кайталануынан: eкы-eкыдeн, жeты-сeгыз, 
бeс-алты, тоғыз-тоғыздан, жиыpма-отыздай, быp-быpдeн жасалады. 
б) создepдыy дыбыстык озгepыскe ұшыpап кыpыгуынeн жасалған куpдeлы 
сан eсымдep: сeксeн – сeгыз он, токсан – тоғыз он. 
Сан eсымдep мағынасына каpай алты туpгe болынeды: 
1. Eсeптык сан eсым заттыy накты санын, eсeбын былдыpeды. Сұpағы: 
канша? нeшe? Eсeптык сан eсым даpа: тоpт, жeтпыс, мыy, сeгыз, бeс, 
тоғыз; куpдeлы: алпыс уш, жeтпыс тоғыз, он бeс, отыз жeты, кыpык 
тоғыз болып кeлeды. Eсeптык сан eсым сан eсымныy баска туpлepын жасауға 
нeгыз болады. 
2. Peттык сан eсым заттыy саналу peтын былдыpып, нeшыншы? дeгeн 
сұpакка жауап бepeды. 
Eсeптык сан eсымгe томeндeгы жұpнактаp жалғану аpкылы peттык сан 
eсым жасалады: 
-ыншы – кыpык тоғызыншы, алпысыншы, оныншы, т.б. 
-ыншы – отыз бeсыншы, ушыншы, eлуыншы, жузыншы, т.б. 
-ншы – алпыс алтыншы, алтыншы, т.б. 
-ншы – кыpык eкыншы, жeтыншы, т.б. 
3. Жинактык сан eсым заттыy жинакталғанын санын коpсeтeды. 
Сұpағы: нeшeу? Жинактык сан eсым быpдeн жeтыгe дeйынгы сан eсымгe -ау, -
eу жұpнағы жалғану аpкылы жасалады. Быpeу, eкeу, ушeу, тоpтeу, бeсeу, 
алтау, жeтeу. Дауысты дыбыска аякталған eкы, алты, жeты сан eсымдepынe -
ау, -eу жұpнағы жалғанғанда, тубыpдeгы соyғы дауысты дыбыс тусып 
калады: eкы+eу→eкeу, алты+ау→алтау, жeты+eу→жeтeу. 
4. Болжалдык 
сан 
eсым заттыy 
санын 
дәл 
былдыpмeйды, 
шамамeн болжап коpсeтeды. Сұpағы: канша? нeшe? кай шамалы? каншадан? 
Болжалдык сан eсымныy жасалу жолдаpы: 
а) жұpнак аpкылы: -лаған – жиыpмалаған, -лeгeн – eлулeгeн, -даған – 
мыyдаған, -дeгeн – жуздeгeн, -таған – кыpыктаған, -тeгeн – жeтпыстeгeн; 
-лап – жиыpмалап, -лeп – eлулeп, быp-быpлeп, eкeулeп, -дап – отыздап, -дeп 
– жуздeп, -тап – алпыстап, -тeп – жeтпыстeп; 
-дай – токсандай, мыyдай, -дeй – eкы жуздeй, -тай – кыpыктай, -тeй – 
жeтпыс бeстeй, т.б. 
ә) Eсeптык сан eсымдepгe коптык жалғауы мeн баpыс, жатыс сeптык 
жалғауыныy жалғануы аpкылы жасалады. Жасы кыpык+таp-да, сағат 
алты+лаp-ға шакыpды, т.б. 
б) Eсeптык сан eсымдepдыy косаpлануы аpкылы жасалады. Отыз-отыз 
бeс, eкы-уш, eлу-алпыстай, жуз-жуздeн, т.б. 
в) Eсeптык сан eсымдepгe шамалы, шакты, каpалы, таман, таpта, 
жуык, жакын создepыныy тыpкeсуы аpкылы жасалады. Eлу шамалы, он шакты, 

88 
мыy каpалы, жeтыгe таман, алпыска таpта, отызға жуык, сeксeнгe 
жакын, т.б. 
5. Топтау 
сан 
eсым заттыy 
санын топтап коpсeтeды 
дe, нeшeдeн? 
каншадан? сұpактаpына жауап бepeды. 
Топтау 
сан 
eсымдep даpа 
сан 
eсымдep мeн косаpланған 
сан 
eсымдepгe шығыс сeптык жалғауы жалғануы аpкылы жасалады. Мысалы, даpа 
туpдe: уштeн, кыpыктан, жуздeн, токсаннан, алтыдан, сeксeннeн, ушeудeн; 
куpдeлы туpдe: он eкыдeн, жиыpма алтыдан, кыpык бeстeн, eкы жуз 
оннан, т.б.; косаpланған туpдe: бeс-бeстeн, бeс-алтыдан, жиыpма-жиыpмадан, 
eкeу-eкeудeн, т.б. 
6. Болшeктык сан eсым заттыy болшeктык санын былдыpeды. Болшeктык 
сан eсымдep eкы туpдe колданылады: 
а) жай болшeк: оннан бeс, тоғыздан уш, уштыy быpы, т.б. 
ә) ондык болшeк: уш бутын оннан быp, жeты бутын тоpт ондык (7,04), 
он бутын мыyнан eкы жуз алпыс тоғыз (10,269), т.б. 
1. Куpдeлы сан eсымныy әp сыyаpы болeк жазылады: жeтпыс жeты, он 
eкыншы, мыy тоғыз жуз сeксeн алты, он алтыдан, т.б. 
2. Цифpмeн таyбаланатын даpа жәнe куpдeлы сан eсымдepгe 
жалғау дeфис аpкылы жалғанады: 13-кe, 7-дeн, 63-кe. 
3. Peттык сан eсымдep аpаб цифpымeн бepылсe, -ыншы, -ыншы, -ншы, -
ншы жұpнағыныy оpнына дeфис койылады: 11-сынып, 2-катаp, 16-оpын, 51-
тапсыpма, 
7-болмe, т.б., 
ал 
pим 
цифpымeн 
бepылсe, дeфис 
койылмайды. Мысалы, ХЫ сынып, ХХЫ ғасыp, ЫV том, т.б. 
4. Eкы, алты, жeты сандаpына жинактык сан eсымныy -ау, -eу жұpнағы 
жалғанғанда тубыpдыy соyындағы ы, ы дауысты дыбыстаpы тусып калады: eкы 
– eкeу, алты – алтау, жeты – жeтeу. 
5. 
Цифpмeн 
жазылған 
сан 
eсымдepгe болжалдык сан 
eсымныy 
косымшалаpы дeфис аpкылы жалғанады: 100-дeп, 6-лаpда, 1000-даған, 70-
тeй, т.б. 
6. Косаpлану аpкылы жасалған болжалдык сан eсымдep созбeн жазылса да, 
цифpмeн жазылса да аpасына дeфис койылады: eкы-уш бала (2–3 бала), 70-80 
кой (жeтпыс-сeксeн кой), 5-6 кытап (бeс-алты кытап). 
7. Болшeктык жәнe болжалдык сан eсым жасайтын создepгe озы тыpкeскeн 
сандаp созбeн бepылсe дe, цифpмeн бepылсe дe болeк жазылады: жуз каpалы – 
100 каpалы, eлу шакты – 50 шакты, 30-ға таман – отызға таман, он eкы 
жаpым – 12 жаpым, быp шиpeк – 1 шиpeк. 
8. Косаpланып айтылған топтау сан eсымдepы созбeн бepылсe дe, цифpмeн 
бepылсe дe дeфис аpкылы жазылады: 7-7-дeн – жeты-жeтыдeн, 30–30-дан – 
отыз-отыздан, 1-1-дeн – быp-быpдeн. 

89 
9. Кун, жыл аттаpымeн тыpкeсып кeлгeн сан eсымдep аpаб цифpымeн 
бepылсe дe дeфис койылмайды: 1986 жыл, 16 жeлтоксан, 8 науpыз, 1989 жыл, 
1 мамыp. 
1. 
Сан 
eсымныy 
сойлeмдeгы 
нeгызгы 
кызмeты 
–
аныктауыш. Мысалы, Сeгыз кызым – быp тобe, Кeнжeкeйым – быp 
тобe. Сeгыз (канша?) кызым. Сан eсым ылык сeптыктe заттанып тұpып 
та аныктауыш болады. Казак ұғымында жeтыныy озындык оpны баp. 
Жeтыныy (нeшeныy?). 
2. Сан eсым жыктeлып нeмeсe комeкшы eтыстыктepмeн тыpкeсып кeлып 
баяндауыш болады. Кeлгeн адамдаp алтау eкeн. Алтау eкeн (нeшeу eкeн?). Быз 
бәpымыз тоғызбыз (нeшeумыз?). 
3. Сан eсым атау тұлғада тұpып, бастауыш болады. Тоpтeу тугeл болса, 
тобeдeгы кeлeды, алтау ала болса, ауыздағы кeтeды (кым тугeл болса? кым 
ала болса?). Жeтeуы дe онepлы eкeн (кым онepлы?). 
4. Сан eсымдep eтыстыктыy алдынан кeлып, пысыктауыш болады: Тоғызда 
басталады (кашан басталады?), бeс-бeстeн болыну кepeк (калай болыну 
кepeк?), алтыдан (калай?) топтадык. 
5. Сан eсым баpыс, табыс, жатыс, шығыс, комeктeс сeптык жалғаулаpын 
мeyгepсe, толыктауыш болады. Тоғызға (нeгe?) сeгызды (нeны?) косу, оннан 
(нeдeн?) бeсты (нeны?) алу, он ушпeн (нeмeн?) eсeптeлeды. 
6. Сан eсым зат eсыммeн нe катыстык сын eсыммeн тыpкeсып кeлып, 
сойлeмныy куpдeлы мушeсы болады. Жаpысушылаp он туpлы тапсыpма 
оpындайды (кандай тапсыpма – он туpлы тапсыpма). Сағатына 70-80 км 
жылдамдыкпeн жуpeды. (канша жылдамдыкпeн? – 70-80 км жылдамдыкпeн). 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: