СУ БАСУДЫҢ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫ

В қосымшасы
СУ БАСУДЫҢ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫ
Алдын алу шараларына мыналар жатады:

- құрылыс салынып жатқан немесе оның жекелеген бөлiктерiн ыза суларының көтерiлуiнен қорғайтын, топырақты жалдап үю мен оны ылғалдандыру және олардың салдары - беткi сулардың ағындысын реттеу және жерасты сулары ағындысының белсендiлiгiн арттыру, түрлi тұтып қалушы және кәрiздеушi имараттар мен құрылымдар, өзендердi реттеу және т. б;

- жекеленген ғимараттар мен имараттарды, сондай-ақ коммуникацияларды ыза суларымен су басудан қорғайтын шаралар; жергiлiктi қорғау шаралары - гидрооқшаулау, қабырға маңы, қат-қабаттық, сәулелiк және сақиналық кәрiздер және т.б;

- түрлi беткi және өндiрiстiк сулардың сiңiуiнiң, өндiрiстiк ағындылармен су тасушы коммуникациялар, су жинаушы, түрлi суқоймаларынан, хауыздардан, технологиялық процестерi “ылғалды” цехтардан және т.б. ысырап болған сулардың сiңуiнiң алдын алу шаралары;

- ғимараттар мен имараттардың негiздерiнде және қазаншұңқырлар мен орлардың қайта көмiлген топырақтарында ылғалды булардың шықтану мүмкiндiгiн және оларда ылғалдың шықтануының алдын алу шаралары;

- қайта көмiлген жердiң топырақтарын нығыздау, желдеткiш кәрiздеу және т.с.с.

Салстырылатын нұсқалардың iшiнен келтiру шығындары ең аз болатын нұсқа таңдалады.

К₃ - елдi мекендердiң, өнеркәсiп және басқа да кәсiпорындардың су басатын жерлерiн инженерлiк қорғау имараттарының құрылысына бөлiнетiн күрделi қаржы;

И₃ - елдi мекендердiң, өнеркәсiп және басқа да кәсiпорындардың су басатын жерлерiн инженерлiк қорғау имараттарының құрылысына жұмсалатын жылдық шығындар.

3. Альтернативтi нұсқа бойынша келтiрiлген шығындар З_альт. төмендегiлердi құрайды.
З_альт. = Е_н(К_{альт..а-.ш.} + К_{альт. ө}+Ф_ө.қалд.-Ф_үлес.)+И_{алть.а-ш.}+И_альт.ө.
мұндағы К_{альт.а-.ш.} - альтернативтi нұсқа бойынша ауыл шаруашылығына бөлiнетiн қаржы;

К_{альт. ө} - аталған өнеркәсiп және азаматтық имараттарды қорғауды, жаңа орында олардың құрылысын дер кезiнде жүргiзумен алмастыруға бөлiнген күрделi қаржы;

Ф_ө.қалд - инженерлiк қорғау құрылысын жүргiзген сәтте су басу аймағында жатқан өнеркәсiп кәсiпорындарының, елдi мекендердiң, темiр және тас жолдардың қалдық баланстық құны;

Ф_үлес - қалған қорды үлестiру сомасы;

И_{алть.а-ш} - альтернативтi нұсқа бойынша ауыл шаруашылығына жұмсалатын жылдық шығын;

И_альт.ө.-қорғау шараларының орнына жаңа орында салынған аталған имараттардың жұмысы кезiнде жұмсалатын жылдық шығын;

К_{альт..а-.ш.} - шамасын су басатын жерлердi қарқынды пайдалану кезiнде, осы жерлерден алынатын ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң мөлшерiндей мөлшерде, өнiм алу үшiн, су басу аймағынан тыс жатқан алқаптарды пайдалана отырып, ауыл шаруашылығы өндiрiсiн қарқындату мақсатында жаңа жерлердi игеруге жұмсалатын шығынды есептеудiң негiзiнде анықтау ұсынылады.

Су басатын жерлердiң орнына игерiлетiн жерлер алдын ала белгiлi болса, онда К_{альт..а-.ш.} шамасы тiкелей есептеу арқылы анықталады. Олай болмаған күнде К_{альт..а-.ш.} шамасын мелиорациялауға жұмсалатын меншiктi күрделi қаржы нормативтерi бойынша, ауыл шаруашылығынан басқа қажеттiлiктер үшiн алынған жерлердiң орнына пайдаланылатын жерлердi игерудiң нормативтерi

бойынша анықтау ұсынылады.

И_{алть.а-ш} шамасы су басатын жерлердiң өтемi ретiнде тұрғызылатын мелиоративтiк жүйелердi күтiп ұстауға жұмсалатын жылдық шығынды сипаттайды. Егер айналымнан шығарылатын жерлердiң орнына қайта құнарландырылған немесе құнарландырылған жерлер енгiзiлсе, онда И_{алть.а-ш} шамасын жаңа игерiлген жерлерде ауыл шаруашылығы дақылдарын өндiрудi белгiленген деңгейге дейiн жеткiзуге қажеттi, жылдық қосымша шығынның мөлшерi бойынша анықтау ұсынылады.

- қоршаған ортаның өзгерiсiн;

- топырақ, өсiмдiк жамылғыларының және жануарлар әлемiнiң өзгерiсiн;

- табиғи жағдайдың өзгерiсiн және iргелес аумақтардың ресурстарын экономикалық бағалауды;

бөгеннiң әсерiнiң зардаптарын;

- табиғи жүйелердi қалпына келтiруге бағытталған, орнын толтыру шараларын есепке ала отырып жүргiзу қажет.

Табиғи бағалауды, айқындалған өзгерiстердiң (экологиялық, климаттық, гидрологиялық, ботаникалық, топырақтық және басқа да), және сол көрсеткiштердiң тұрақты немесе уақытша өзгергiштiгiн салыстыру арқылы жасау керек.

Экологиялық бағалау бiр көрсеткiштердiң (желдiң жылдамдығы, топырақтың ылғалдылығы, атмосфералық жауын-шашын және т. б.) өзгерiсiн басқа көрсеткiштердiң (шалғын және орман өсiмдiктерiнiң биологиялық және шаруашылық өнiмдiлiгi мен өсiмдiктердiң фенологиялық фазаны өтуi) өзгерiсiмен салыстыру жолымен орындалады.

Технологиялық бағалауда, аталған өзгерiстердi түрлi шаруашылық, өндiрiс салаларының қәзiргi және келешектегi талаптары тұрғысынан және адамның iс-әрекетiнiң түрлерi (ауыл шаруашылығы, балық, орман және аңшылық шаруашылығы, рекреация және т. б.) тұрғысынан қарастыру көзделуi тиiс.

Экономиялық бағалау, iргелес аумақтардың аулышаруашылығы жерлерiнiң құнарлылығының, шалғын мен орманның биологиялық өнiмдiлiгiнiң төмендеуiнен (немесе артуының әсерiнен) болатын шығынды есепке алуы тиiс.

8. Энергетикалық мақсаттағы бөгендердi жасау кезiнде жағалаулық аумақтарды инженерлiк қорғаудың анағұрлым ұтымды сұлбасын бөгеннiң жағалаулық аумақтарға тигiзетiн барлық әсерлерiнiң түрлерi мен ауқымын есепке ала отырып, айқындалатын жер пайдаланушылардың шеккен зияндары мен ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң шығындарын өтеудiң (орнын толтырудың) қажеттiлiгiне негiздеп таңдау керек.

Бөгендер салынған жағдайда ауыл шаруашылығын оңтайлы қайта құруды және белгiленген шаралардың түрлi нұсқаларының тиiмдiлiгiн негiздеу кезiнде төмендегi жұмыстарды бiрiншi кезектегi жұмыстар ретiнде қарастыру қажет:

- жаңадан игерiлетiн жерлердiң топырығын құнарландыру және өнiмдiлiгiн арттыру;

- ауыл шаруашылығы мақсатындағы бұталар, жаппай кесiлген ағаштар, батпақтар алып жатқан және басқа да ауыл шаруашылығында пайдаланылмайтын жерлердi құрғату жұмыстарын, сондай-ақ мәдени-техникалық шараларды есепке ала отырып меңгеру;

- су астында қалған жерлердi, саяз жерлердi, уақытша су басатын және төменгi бьефтiң сусыздандырылған жерлерiн пайдалану;

- жаңа шаруашылықты ұйымдастыру.

Бөгендер салған жағдайда жағадағы аумақтарды инженерлiк қорғаудың экономикалық тиiмдiлiгiн анықтау үшiн мыналарды есепке алу қажет:

- жүргiзiлетiн шаралардың қоршаған ортаға тигiзетiн оң және терiс әсерiн;

- барлық мүдделi немесе мүдделерi жанамалап қозғалатын салалар немесе жекелеген су пайдаланушылар - су шаруашылығы кешенiнiң (СШК) қатысушыларының алған пайдасы немесе шеккен зияны түрiнде сипатталатын су тұтынушылар мен су пайдаланушылардың экономикалық және әлеуметтiк мүдделерi;

- техникалық шешiмдердiң, имараттардың, құрылымдардың және СШК элементтерiнiң iс-әрекетiн қамтамасыз ететiн шаралардың өзара байланысты жүйелерiн;

- су-жер ресурстарының анғұрлым тиiмдi пайдалану мүмкiндiгi мүдделерiнiң көрсеткiштерiн қоса алғанда су тұтынушылар мен су пайдаланушылардың арасында жағалық аймақтар мен бөгендер айдыны аудандарының үлестiрiлуi;

- қорғалатын аумақ пен айдынның тынысжайлық әлеуетiн төмендету мүмкiндiгi қажет болған жағдайда өтемдiк шараларды қарастыру қажет.
Ескерту: Қорғау әсерi бөгендерде жүргiзiлген шаралардың қосынды әсерiнiң құрамында қарастырылса, онда жүргiзiлген шаралардан әсердiң барынша өсуiн айқындайтын есептердi орындау керек.
Қорғау имараттары жүйесi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшi барлық сушаруашылығы кешенiнiң осы тәрiздi көрсеткiштерiмен салыстырмалы болуы тиiс.

10. Су басу мен су астында қалудан болатын зиянды есептеу кезiнде төмендегiлердi:

- ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердi қолданудан қалдыруды;

- су басу, су астында қалу ұзақтығының артуына, су басу мерзiмiнiң ығысуына немесе жерлердi қыста су басуына байланысты жердiң сапасының нашарлауын;

- ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердiң өнiмдiлiгiнiң және егiстiктiң, жемiс жидек екпе ағаштары құрылымының, шабындықтар мен жайылымдардағы шөптiң биiктiгiнiң өзгеруiн және пайдаланылатын жердiң түрленуiн;

- реттелетiн жайылмалық аумақтың келешекте экономикалық дамуын есепке алу қажет.

Сонымен, қазiргi бар мелиоративтiк жүйенi қайта қалпына келтiруге жұмсалатын қосымша шығынды, жаңа объект жасаумен туындаған өтемдiк шығындарға жатқызу қажет.

Энергетикалық мақсаттағы бөгендердi тұрғызғанда су басатын немесе су астында қалатын ауыл шаруашылығы жерлерiн қорғау кезiнде, жобаның құрамына инженерлiк қорғау имараттарынан басқа, қажеттiлiгi тұрақты және бiтiк астық өсiрудiң технологиялық талаптарымен анықталатын, аумақты мелиоративтiк тұрғыдан игеруге керектi имараттарды енгiзу қажет.

- анағұрлым бағалы жерлердiң ресурс қайтарымдылығының өсуiне байланысты, қорғалған жерлердiң уақыт бойынша артатын тиiмдiлiгiн;

- қорғалатын аумақта судың ағындысын реттеудi жүзеге асыруға байланысты ресурс қайтарымдылықты арттырудың мүмкiндiгiн;

- ауыл шаруашылығы жерлерi мен жайылымдағы ағынды суларды реттеудiң нәтижесiнде су баспайтын жерлерден қосымша ауыл шаруашылығы өнiмдерiн алу;

- су басу және су астында қалу процестерiнiң нәтижесiнде табиғатқа келтiрiлген зиянның орнын толтыруға мүмкiндiк беретiн экологиялық жағдайларды қалпына келтiру.
Д қосымшасы
ҚОСЫМША СУРЕТТІК ИМАРАТТАРЫНЫҢ ДӘРЕЖЕЛЕРІ

Е қосымшасы

Ж қосымшасы

Су басу – аумақ учаскесінде суағар, суқойма немесе жерасты сулары деңгейі көтерілуі нәтижесінде судың еркін бетінің пайда болуы.

Су астында қалу – нәтижесінде су режимі мен аумақ балансы өзгеретін, құрылыстың берілген түрі үшін қауіпті мәндері арта түсетін және құрылыстың және объектілерді пайдаланудың қажетті жағдайларын бұзатын жерастыт суларының деңгейі (арындары) және/немесе топырақтардың (жер қыртысы – топырақтардың) ылғалдылығының артуы болатын кешенді гидрогеологиялық және инженерлік-геологиялық процесс.

Мониторинг – инженерлік геологияда – мыналар кіретін біртұтас жүйе:

- инженерлік-геологиялық процестерге, инженерлік қорғаудың тиімділігіне, объекті құрылысы және пайдаланылуы кезіндегі имараттардың және аумақтардың жағдайына арналған кешенді бақылаулар;

- бақылаулар, есептер және үлгілеулер нәтижелерін талдау, инженерлік қорғанысты күшейту, имараттың құрылымын жетілдіру және т. б.

- имараттардың сенімділігін және инженерлік қорғаудың тиімділігін қамтамасыз ету жөніндегі, әлеуметтік-экологиялық салдарларды ескерту жөніндегі қосымша шараларды жобалау;

- белсенді геологиялық бақылау кезінде қосымша шараларды жүзеге асыру.