Шарт қатынасының тілдік берілуі және модальдылық мәселесі

Модальдылық тілдің барлық деңгейдегі бірліктері арқылы да көрінеді: фонетикалық тұрғыдан оған жеке тіл дыбыстарының өзгерістері, сөздік (лексикалық) деңгейде жеке сөздердің мағыналық реңдері, морфологияда алуан қосымшалардың модальдық қызметтері, ал синтаксисте сөз тіркесімдерінің және сөйлемдік деңгейдегі бірліктер арасындағы тіркесімдердің сан қырлы ерекшеліктері қызмет етеді.

Сөйлемдік деңгейдегі құрылымдардың синтаксистік табиғатындағы модальдық ерекшеліктердің көрінуі тек қана жеке сөйлемнің бүкіл болмысынан емес, текстік (контекстік) ыңғайда да көрінеді. Жеке сөйлемдердің өзіндік модальдық ерекшеліктері тұтастай тілдік құбылыстың модальдық сипатын бейнелеуге негіз болады. Өйткені сөйлем – тілдік қарым-қатынастың ең жүйелі және негізгі элементі. Текстік деңгейдегі кең көлемді ерекшеліктер табиғатын осы сөйлемдік деңгейдегі бірліктердің сипаты арқылы ғана түсінуге болады. Яки, сөйлем – сөйлемдік деңгейге дейінгі тілдік бірліктердің синтезделген, қатысым процесінде жинақталған жүйесі. Ол сөйлеуге қатысатын субъектілердің (сөйлеуші мен тыңдаушының) әлеуметтік – психологиялық, сезімдік – танымдық болмыстары негізінде жасалады.

Қазақ тілі синтаксисінің бастауында тұрған А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, С. Жиенбаев, т.б. бастап, тілші ғалымдар тілдік құбылысты ең әуелі жанды процесс, адамдар арасындағы қарым-қатынастың аса маңызды құралы, адамның ойы мен сезімін білдірудің әмбебап тәсілі ретінде қарастырып келген. Қ. Жұбанов: «Заметки о вспомогательных и сложных глоголах» атты еңбегінде көмекші етістіктердің (отыр, тұр, жатыр, жүр) тілдегі қызметіне тоқтала келіп, олардың негізгі етістіктермен тіркесе қолданысындағы сан қырлы модальдық рең мәндеріне де көңіл аударады: «В нашу задачу не входит подробное описание оттенков значении всех этих глоголов» [2, 158 б.], - дей тұрса да, көптеген мәселелердің бетін аса білгірлікпен ашып көрсеткен. Ғалым енді бір тұста сөйлеу сазы мен кейбір көңіл күйін білдіретін сөздердің тілдегі қолданысы туралы айта отырып, сөйлеуші субъектінің өз сөзіне қатысы туралы мәселеге арнайы тоқталады. Ол: «...Сөйлеуші бірдеменің жайын хабарлай тұрып, сонымен бірге, сол хабары өз басына қалай әсер ететінін де - қайғыртатынын, қуантатынын, опындыратынын, т.т. көбінесе қоса білдіреді. Үйткені сөйлеуші тас емес, тірі адам; сезімі бар, жүрегі бар адам. Сондықтан оған дүниедегі болып жатқан әр түрлі құбылыстар әр түрлі әсер етпей қоймайды...» - деп, сөйлеуші субъектінің тілдегі орнына аса зор мән береді [2, 198 б.].

Орыс тіл білімінде В.В. Виноградов еңбектерінде модальдылық мәселесі жан-жақты қарастырылған [3, 96 б.] Бұл мәселеге кейін де алуан түрлі көзқарастар болғаны ғылым тарихынан белгілі. Лингвистикадағы модальдылық ұғымы туралы пікірлер мен көзқарастар әр алуан және бұл ұғымның шекарасы әлі де толық, нақты айқындалып болды деу қиын. Бұл туралы Л.А. Бирюлин: «В практике лингвистических исследований границы употребления термина «модальность» утратили свою определенность. Трактовка модальности в современной лингвистике необычайно широка, к тому же трудно найти двух авторов, которые понимали бы модальность одинаково» [4, 67 б.], - дейді.

Тіл білімі мен логикадағы модальдылық мәселесінің қарастырылуы туралы Н.Г. Агазаде: «Однако модальность в языке многими своими особенностями отличается от модальности в логике. Если модальность в логике определяется характером отношения между признаком и предметом, то в языке модальность выступает как оценка соотнесенности всего высказывания (а не отдельных его элементов!) реальной действительности с точки зрения говорящего лица» [5, 96 б.],-дейді. Логикалық пайымдаулардың модальдылық тұрғысынан бөлінісі, реалдылық және ирреалдылық сипатында көрініп: 1) ақиқат (действительность), 2) мүмкіндік (возможность), 3) қажеттілік (необходимость) түрінде бейнеленеді. Ал тілдегі модальдылық логикалық модальдылыққа қарағанда алуан түрлілігімен ерекшеленеді: тілде ол кең ауқымды объективтік сипаттағы модальдылық ұғымдарымен қоса әр түрлі эмоциялық-экспрессивтік, т.б. мағыналық реңдерді де қамтиды. Тілдің өзіне ғана тән алуан түрлі лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы, оның өзінің ғана грамматикалық заңдылықтарының негізінде адам түсінік-танымы мен ақиқат болмыс арасындағы сан түрлі мағыналық реңдерді бейнелеу қызметі тілдің негізгі қызметінің яки коммуникативтік қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Өйткені, модальдылық - тілдегі әр сөйлемге тән сипат.

Тіл білімі тарихында модальдылықты жеке психологиялық сипаттағы сезімдік әсерлерге байланысты қарастыру бағыты да бар екендігіне байланысты В.В. Виноградов: «Категория модальности трактуется порой в чисто психологическом, сугубо субъективном семантическом плане, призванные якобы выражать самые мельчайшие оттенки эмоционально-волевых излияний» - [3, 49 б.] – деп, модальдылық категориясын қуаныш, қайғы, т.б. тәрізді жандүниелік құбылыстардың тілдік бейнеленуімен байланыстыратын германист ғалымдар А. Норейн, К. Бругман, Г. Бринкман т.б. көзқарастарын сынайды.

Сөйлемнің модальдылық сипатын айқындауда кейбір эмоционалдық сипаттағы белгілердің де ескерілу фактілері қазақ тіл білімінде де бірқатар зерттеулерден кездесетіні бекер емес. Айталық, мұндай фактілер алғашқы тәжірибелік кезеңдерде орын алғаны белгілі. Сондықтанда мұндай жайлар А. Байтұрсынұлы, С. Аманжолов еңбектерінде (кейбір сөйлем түрлерін, т.б. атауда) кездескені байқалады. Бұл жерде ескеретін жай – тілдегі модальдылықтың алуан түрлі ерекшеліктерін қамту талабын қолдай отырып, біз белгілі бір тілдік категорияның түрлерін орынсыз көбейту бағытын қолдаудың реті жоқ деп білеміз.

Әрине, мұнда, біздіңше, мәселенің екі жағы бар тәрізді: біріншіден, сөйлемнің ең нәзік иірімдерінің өзін қамту, ол иірімдердің сөйлем мазмұны мен мағынасына әсер-ықпалын түсіну талабын теріс деуге болмас еді. Қазіргі функционалды-семантикалық бағыттағы зерттеулер талабы тұрғысынан келгенде, біз тілдік құбылыстың ең нәзік элементтеріне дейін толығымен қамту бағыттарының үстем болып отырғанын көреміз. Р.А. Будагов: «Оттенки мешают формализации языка, поэтому они объявляются нежелательными... Но трудность проблемы не может служить основанием для ее «снятия» - деген болатын. [6, 25 б.]. Жоғарғы мәселенің екінші жағы да бар, ол – сөйлемді тұтастай сөйлемнің бойындағы белгісі бойынша емес, оның құрамындағы жекелеген лексикалық бірліктердің, яки қуану, өкіну, ренжу, т.б. мағыналы сөздердің білдіретін мағыналары арқылы жіктеу бағыты. Әрине, мұны қолдау орынды болмас еді.

Модальдылықтың тілде бейнелену формасы ретіндегі рай категориясының қызметіне ғалымдар ерекше назар аударады. Сонан да болар, модальдылық ұғымына жоғарыдағы тәрізді көзқарастардың әсерінен кейбір ғалымдар рай түрлерін белгілеуде де әсіре пікірлерге барған. Мысалы, акад. Шахматов орыс тілінде, ал М. Дойчбейн неміс тілінде райдың он алты түрін белгілеген. Әрине, олардың бәрі бірдей белгілі бір нақты тілдік-грамматикалық формаға негізделген категориялдық сипаттағы рай түрлері емес, сөйлеушінің жеке субъективті сезімдік әсеріне байланысты көрінетін экспрессивті-эмоционалдық сипаттар болатын. Тіпті француз тілі деректері бойынша атақты Ш. Баллидің өзі осындай пікірге барады. Дегенмен, тілдің функционалды-семантикалық табиғатын тереңдей зерттеу бағытындағы кейінгі зерттеулерде сөйлем өзінің ішкі мағыналық – қызметтік белгілері тұрғысынан барынша толық қамтылуда. Сөйлемнің негізгі белгілерінің бірі ретінде модальдылық туралы проф. Т. Сайрамбаев: Сөйлемнің ең негізгі қаңқасынан кейінгі мәселе – сол сөйлем арқылы адамның қуану, шаттану, еркелету, шошу, ашу, ыза, күдіктену, күшейту, әсерлеу, құптау, құптамау, жақтырмау, сену, мүмкіндік, қажеттілік, болжалдық т.б. сипаттарын яки олардың семантикалық белгілерін айқындау маңызды мәселе. Сөйлемнің бойындағы мұндай қасиеттердің барлығы да модальдылық белгісі арқылы беріледі де олардың негізгі көрсеткіштері рай категориясы, модаль сөздер мен демеулер және интонация болуға тиіс дейді. [7, 17 б.].

А.В. Бондарко сөйлемнің категориялдық сипаттарын бейнелейтін ұғымдардың ішінде актуализациялау категориясына (актуальдық категориясына) ерекше мән береді [8, 50-64 бб.]. Ғалымның пікірінше, актуальдану категориясы да, предикативтілік те сөйлеушінің іс-әрекетке қатысын білдіруі жағынын өзара сәйкес, ұқсас келеді. Бірақ предикативтілік тек синтаксистік (грамматикалық т.б) категория деңгейінде ғана көрінсе, актуальдылық категориясы сөйлемге функционалдық (қызметі) тұрғысынан келеді дегенде де мұның модальдылықпен де байланысы бар екендігін аңғаруға болатындай.

Модальдылық түрлері әдетте объективті және субъективті модальдылық болып бөлінеді де, объективті модальдылық сөйлемде жалпы коммуникативтік қатынас мақсаттарынан туындап, кең ауқымда көрінеді, ал субъективті модальдылық сөйлеушінің сөйлемдегі іс-әрекетке қатысты өзіндік көзқарасынан туындайды. Кейде объективті модальдық мағына айтылған сөздің ақиқатқа қатысын білдірсе, субъективті модальдық мағына сөйлеушінің айтылған ойға қатысын білдіреді деген түсініктер де бар [8, 127 б.].

Объективті модальдылық айтылған ойдың ақиқатқа сәйкестігі немесе сәйкес еместігі, яғни мазмұнның болмысқа қатысы тұрғысынан қарастырылады. Ал субъективті модальдылық ерекшелеп айту, белгісіздік, сенімділік немесе сенімсіздік, болжалдық т.б. тұрғыдан қарастырылады. Бұлар алуан түрлі ішкі субъективтік реңдер болса, бұлардан өзгешелеу көрінетін қалау, ниеттену мағынасы да бар. Яки қажет ету және міндеттеу мағыналық реңдері де осы модальдылықтың бір алуан түрлеріне жатқызылып жүр [9, 128 б.].

Р. Әмір құрмалас сөйлемдер жүйесінде көрінетін коммуникативтік көріністер жайында айта келіп, лебізді айту әрқашан да коммуникативтік талаптармен байланысты болатынын ескертеді де, қарапайым коммуникативтік талаптар ретінде хабарлау, сұрау, бұйыру түрлерін көрсетсе, тілдесудің мақсаты мазмұны күрделенген сайын қойылатын коммуникативтік талаптардың да күрделене түсетінін айтады. Ғалым адресатқа ықпал ету, сөзін өткізу, имидж тудыру мақсатында көрінетін коммуникатив талаптарды да көрсетеді. Олар негізінен мыналар: лебізді үнемді етіп құру, түрлендіріп, ажарлап айту, экспрессивті етіп айту, лебіздің актуальды құрамын ерекшелеп айту, адресатпен үндесіп отыру т.т. Автор бұларды екінші дәрежедегі коммуникатив талаптар деп атайды [10, 5 б.].

Модальдылық мәселесі шарт қатынасындағы сөйлемдерге байланысты проф. Қ. Есенов еңбектерінде арнайы қарастырылғанын көреміз. Ғалым өз еңбегіндегі шартты бағыныңқы сабақтастың бағыныңқы сыңарының баяндауышы қызметінде келетін болжалды келер шақ есімше мен са/се тіркесі (барар болса,т.б.) туралы пікірлерінде осындай сөйлемдердің стильдік ыңғайдағы ерекшеліктері болатынына назар аударады. Ол: «Бір ақылымды алар болса, Базекең бұл өлкенің елінен қайыр күтпесін» (М. Әуезов) деген сөйлемді талдай келіп: «Бұл сөйлемді «бол» көмекші етістігінсіз де айтуға болады: Бір ақылымды алса, Базекең бұл өлкенің елінен қайыр күтпесін. Бірақ бұлай айтудан сөйлемдер арасында стильдік айырмашылық байқалады. Алғашқы сөйлемде субъект тарапынан ақыл алу мәселесіне барынша назар аударылып, соған көңіл қойылса, соңғыда бұл жағдай жай ғана ешбір мәнерсіз, қоспасыз баяндалған»- деп көрсетеді [11, 100 б.]. Баяндауыш тұлғаларының осындай ерекшеліктеріне автор В.М. Насиловтан, Н.П. Дыренковадан пікірлер келтіріп өтеді. Демек, сөйлем табиғатын тереңдей зерттеудің осындай бір үлгісі қазақ тіл білімінде проф. Қ. Есенов еңбектерінде көрінетіні – атап айтуға тұрарлық үлгі. Ғалым: «Түркологиялық әдебиеттерде шартты рай (алсаң) мен модальдық шарттың (алған болсаң) бір-бірінен сапалық айырмашылықтары бар екендігі айтылады. Бірақ бұл айырмашылықты әрқайсысы әр түрлі түсіндіреді» [11, 98 б.], - дей келіп, А.Н. Кононов, П.И. Кузнецов, А.Г. Азизова пікірлеріне талдау жасайды. Ғалым осылайша, қалыпты шарт мағынасынан «сипаттама жолмен» жасалған «модальды шартты» ажырата қарау бағытын қолдайды. Әрине, бұл өте орынды пікір деп білеміз. Дегенмен модальдылық ерекшеліктерді әлі де болса, тек бағыныңқы сыңардан, соның баяндауыш тұлғасынан ғана көру мәселені толық шеше алмаса керек. Бірақ автор шартты бағыныңқы сөйлемдердің ішкі мағыналық ерекшеліктеріне орай әр түрлі айтылуы оның өзіндік табиғатынан шығатынын айта келіп, мұны шарт мағынасының әлі де болса іштей толық сараланбауынан, оның аясында кейде басқа да модальдық белгілердің болып отыруынан деп біледі [11, 74 б.]. Мұнда автор кейбір шартты бағыныңқылы сөйлемдердің ішінара болжау, тілек, қалау, т.б. мәндерде қолданылатынын ескереді.

С.Ж. Тәжібаева шарт құрылымды құрмаластарда модальдық мағынаның имплицитті және эксплицитті түрде берілу тәсілдеріне тоқталады. Ол: «Семантический анализ условных предложений позволяет конкретизировать эксплицитные модусные значения» - деп [12, 206 б.], оның мынадай түрлерін көрсетеді:

Автордың пікірінше, келтірілген мысалдарда модальдық мән вербальданған эксплицитті модустық компонент арқылы беріліп отыр. Ғалым құрылымдық жағынан да, мағыналық жағынан да үш компоненттен тұрып, мағыналық жақтан да, құрылымдық жақтан да теңдес келетін осындай сөйлемдерді тең құрамды шарт құрылымды (симметричные условные) сөйлемдер деп атайды. Ол шарт құрылымды сөйлемдердегі модальдылық мәнінің имплицитті түрде берілу тәсілін басыңқы сыңар құрамындағы талап ету, өтініш, уәде, кеңес беру сипатындағы лексикалық бірліктердің қолданылуымен байланысты түсіндіреді. Мысалы: Сендердің іштеріңде кейін диссертация қорғаймын дейтін талапкерлерің болса, ғылымға ақ, әділ жолмен барсын. Автордың пікірінше, келтірілген сөйлемнің басыңқы сыңар баяндауышының лексикалық мағынасы мен грамматикалық тұлғасы ақыл – кеңес сипатындағы модальдық мәнді білдіріп тұр. Модальдық мәннің осылайша берілу тәсілін имплицитті тәсіл деп атайды және бұл дұрыс та. Сондай-ақ, мұнда басыңқы сыңардың көптеген өзіндік ерекшеліктері де алуан түрде көріне алатыны байқалады.

Дегенмен, модальдылықтың сөйлемдегі грамматикалық көріну формасы ретінде кейбір ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүргендей, айқын информативті лексиканы тану үнемі дұрыс бола бермейді деп білеміз. Әрине, жоғарыда келтірілген мысалдағы басыңқы сыңар баяндауышынан модальдық мән көру орынсыз емес болса да, бұл үнемі осылай бола бермейтінін де ескерген жөн болмақ. Т.Н. Ермекова құрмалас сөйлем жүйесіндегі модальдылықтың берілуінің екі түрлі жолын көрсеткен дұрыс деп біледі. Біріншісі – ақпараттық лексемадағы модальдылық, яки сөз модальдылығы және екіншісі - грамматикалық формалар (рай формалары мен синтаксистік амалдар) арқылы берілетін модальдылық [8, 18 б.]. Компоненттер құрамында бұйыру, өтіну, талап ету сияқты лексемалар болса, бұйыру модальдылығының элементтері де, ал қалау, тілеу, ұмтылу деген сөздер болса, тілек модальдылығының элементтері, қажет, керек, тиіс сөздері міндеттілік модальділігінің көрсеткіштері болып саналады. Сондай-ақ, компоненттер құрамындағы модаль сөздер мен кейбір шылаулар модальдылық мәнді күшейте түсетіндігін айтады. Бірақ біздіңше, ішінде бұйрық деген сөзі бар сөйлемді бұйрық модальдығы дей берсек, бұл да жөн болмас еді. Мысалы.: Ол алдыңғы шепке тез жетуді бұйырды. – деген сөйлем бұйрық модальды болмас еді, т.б.

Қазақ тіл білімінде модальдылық мәселесі кейбір жекелеген модальдылық түрлерін қарастыру тұрғысынан ғана көтеріліп жүр. Мысалы, С. Құлманов: «Модальдылықты рай категориясымен сәйкес деп санайтын тілшілер бұл категорияны грамматикалық категория ретінде түсінген тәрізді. Бірақ рай – модальдылықты берудің бір жолы ғана. Ал модальдылық бір ғана грамматикалық категорияның аясына симайтын «ұғымдық категориялар» қатарына жатады деп «ұғымдық категориялар» туралы И.И. Мещанинов пікіріне табан тірейді. Автор: «Міндеттілік модальдылығы ашық рай тұлғалы баяндауыштар (көбінесе жалпы жақта, кейде бірінші жақта қолданылады) арқылы да білдіріледі» - деп мынадай мысалдар келтіреді.: Тағы бір қызығы – ағылшынның атақты Гайд-паркінде шаршап келіп орындыққа қанша рет отырсаң, сонша рет төлейсің (төлеуің керек). Қимас досың сұраса, қимасыңды бересің (мақал) [13, 28 б.]. Мұнда басыңқы сыңардағы міндеттілік модальдылығы жалпы ыңғайда қарастырылған. Біз мұны шарт қатынасындағы құрмаластарға қатысты алғанда, ментальдық шарт көрінуінің бір формасы ретінде танитын боламыз.

С. Құлманов қазақ тіліндегі мүмкіндік өрісінің семантикалық құрылымын бірнеше түрге ажырата қарастырады. Мұнда автор, негізінен, адамзат және ғаламзат ұғымдарымен байланыстыра отырып, баяндауыштық тұлғалар арқылы берілетін модальдылықтың бірқатар түрлеріне тоқталған [13, 173 б.].

Біздіңше, шарттылық қатынастағы құрмаластарға қатысты айтсақ, объективті модальдылық бағыныңқы сыңардың шартты рай тұлғасы арқылы бейнеленіп, ал субъективті модальдылық басыңқы сыңардың алуан түрлі мағыналық-тұлғалық ерекшеліктері арқылы, яғни сөйлем құрамындағы жекелеген тілдік элементтердің алуан түрлі қолданысы (лексикалық бірліктер, грамматикалық тұлғалар, т.б.) арқылы көрінеді.

Шарт қатынасындағы сөйлемдердің алғашқы, яки шартты рай тұлғалы сыңарындағы модальдылық жалпылық сипатта, яки жалпы шарт қатынасындағы сөйлемдерге ортақ тән болатын болжалдық мағынада келеді де, ал соңғы сыңардағы модальдылық нақты түрде, яки реалдық, ирреалдық, потенциалдық, т.б. алуан түрлі көңіл-күйлік сипаттарда көрінеді. Объективті модальдылықты біз жалпы болмыстық сипаты тұрғысынан жалпы жаратылыстық-болмыстық деп, ал субъективтік модальдылықты ментальдық деп бөлсек, онда, алдыңғысы шарттылық қатынастағы сөйлемнің алғашқы сыңарынан, ал соңғысы басыңқы сыңардан көрінеді деуге де негіз жоқ емес тәрізді.

Біздіңше, шарт қатынасты құрылымдардағы объективті модальдылық, негізінен, шарт мағынасы болады да, ал басыңқы сыңар баяндауышы арқылы көрінетін тұтастай сөйлемнің негізгі коммуникативтік мақсатты ойы (хабарлау, сұрау, бұйрық) әдетте айқын, таза түрде емес, алуан түрлі субъективтік модальдылықтың элементтерімен күрделеніп келеді. Бұл, әсіресе, ментальдық шарт түріндегі сөйлемдерде айқын көрінеді.

2 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 341 б.

3 Виноградов В.В. Избранные труды. Исследования по русской грамматике. М.: Наука, 1975. – 555 с.

4 Бирюлин Л.А.

5 Агазаде Н.Г. К вопросу о категорий наклонения и модальности в современном азербайджанском языке. – Баку, 1965. – 110 с.

6 Будагов Р.А. Человек и его язык. – М.: изд. Московского унив., 1976. – 421 с.

7 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. – Алматы: «Қазақ университеті», 1991. – 168 б.

8 Ермекова Н.Т. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы, 2008. – 330 б.

9 Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. – М.: Наука, 1973. – 352 с.

10 Әмір Р, Әмірова Ж. Құрмалас сөйлемдер жүйесіндегі көрінетін коммуникативтік көріністер және олардың орындалуы // Тілтаным, – Алматы. – 2009. – N 1. – 3-12 бб

11 Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер. – Алматы, 1969. – 191 б.

12 Тәжібаева С.Ж. Каузальные полипредикативные конструкции казахского языка «сопоставительный аспект». – Новосибирск, 2001. – 312 с.