Табиғат жағдайларында гидронимдердің бейнелену ерекшеліктері

Тарихи уақыт аралығында жануарлар мен өсімдіктердің жеке түрлерінің біртұтас ареалын анықтау, ландшафт өзгерістерін зерттеу, табиғат пен табиғи ресурстарды қорғау, қазіргі кезеңдегі адамзат алдында тұрған басты мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мақсатта ғылыми зерттеуде әр түрлі әдістер қолданылып, соның ішінде топонимиялық әдіске қызығушылық артып келеді. Нақты тарихи кезеңде және табиғи ортада қалыптасқан қандай да болмасын географиялық атаулардың көпшілігі жергілікті жердің физикалық – географиялық ерекшеліктерін құнды тарихи мәліметтермен сипаттайды.

Адамдардың алғашқы қоныстары су көздері маңында пайда болғанын қазіргі кездегі тарихи-археологиялық деректер дәлелдеп отыр. Сол себепті адамзат тарихындағы ең алғашқы географиялық терминдер мен атаулар да сумен байланысты болған деп болжам жасауға болады. Гидроним құрамындағы терминдер арқылы су нысандарының түрін, сипатын және басқа ерекшеліктерін анықтауға болады.

Н. В. Подольскаяның анықтауы бойынша, гидронимдер өз кезегінде гелонимдерге (батпақ, кез келген батпақтанған жердің атаулары, лимнонимдерге (көл, тоған атаулары), потамонимдерге (өзен атаулары), пелагонимдерге (теңіз және оның бөліктерінің атаулары) ажыратылады (2 кесте). Сонымен қатар Шығыс Қазақстан облысының табиғи су көздері мен антропогендік әрекеттердің топонимдердегі көрінісі мен гидронимиялық терминдер жүйесі нақты деректер арқылы дәлелденді (4,6 суреттер). Гидронимдердің басқа географиялық атаулардан өзіндік ерекшеліктері болады:

1) гидронимдер басқа топтағы атуларға қарағанда көне болады;

2) су нысандары атауларының саны уақыт өте келе арта түседі, мұны жаңа жасанды су көздерінің пайда болуымен түсіндіруге болады. Мысалы: арық, бөгет, бөген, канал, кемежай, су қоймасы, сэс, тоған, т.б.;

3) гидронимдерде синонимия құбылысы, яғни бір нысанның әр түрлі аталуы аз кездеседі, ол ұзақ тарихи кезеңдер бойынша немесе бірнеше халықтың бір үлкен нысанға әр түрлі атау беруіне байланысты ғана байқалуы мүмкін.

Гидронимдер құрамындағы индикатор терминдердің гидрологиялық нысандардың сипатына қарай идентификациялау мәселелері географиялық топонимикадағы өте күрделі мәселе болып табылады. Сондықтан Қазақстанның жеке аудандары бойынша тіркеу, оған қатысты ақпарат базасын жинақтау арнайы зерттеуді қажет етеді.

Көпшілік терминдер Қазақстанның жер қойнауындағы пайдалы қазбалары, өсімдік және жануарлар негізінде пайда болған. Сондықтан қазақтың географиялық терминдерін оқып білудің халық шаруашылық маңызы бар.

Көшпелілердің күн көрісіне жергілікті жердің табиғи жағдайы: жер бедері элементтері, гидрография және климат ерекшеліктері, өсімдік жамылғысының құрамы және жабайы аңдар септігін тигізген. Табиғат жағдайларын бейнелейтін географиялық атауларды топтастырудың топонимиялық, тарихи – географиялық зерттеулер үшін маңызы зор. Қазақстан топонимиясында бұл мәселе тіл мамандары зерттеулерінде қозғалған. Е. Керімбаев: «географиялық апеллятивті топонимдерде географиялық ортаның жан – жақты белгілері, қоғамның рухани, шаруашылық өмірі бейнеленеді» – деп жазады.

Сонымен табиғи – географиялық ортаның бейнеленуі тек қана апеллятивті, географиялық лексика деңгейінде емес, ономастикалық, яғни топонимдер деңгейінде қалыптасып пайда болады екен. Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуына, жерінің кеңдігімен бірге қолайлы географиялық орта яғни табиғат жағдайлары ықпал етті.

Гидронимдер жүйесінің байлығы көшпенді шаруашылықтың табиғи су көздеріне деген сұраныстарымен анықталады. Судың қажеттілігі мен жетіспеушілігі су нысандарының қасиеттеріне қарай терең танып жіктеуге себепші болған. Қазақ халқы өзен, көл, бұлақ, құдықты жер бедері, айналасындағы өсімдік және жануарлар дүниесі, ағыстың жылдамдығы, тереңдігі, ұзындығы, көлдер: пішіні, ащы – тұщылығына, бұлақты суының қозғалысы, қасиетіне т.б. белгілеріне қарап ажыратқан. Табиғат жағдайларының сан түрлігі, ландшафт ерекшеліктері, өсімдік жамылғысының сипаты және т.б., мал шаруашылығы үшін маңызды рөл атқарған. Өсімдік жамылғысының зоналық таралу ерекшеліктері оны пайдаланудың маусымдық жүйесін қалыптастырды. Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақтар осы өңірдің табиғи жағдайына бейімделе отырып, төрт түлік малды өсіруге қолайлы екеніне, қандай түлікке қай шөптің жұғымды болатынын ертеден аңғарған. Жылдың қай мезгілі болсын, ландшафттық ерекшеліктеріне байланысты төрт түлік жағдайына дұрыс баға беріп, өсімдік жамылғысының экологиясына нұқсан келтірмегені анық. Пайдалы қазбалардың жергілікті топонимдерде бейнелеуінде, тарихи – археологиялық және геологиялық негіздеме бар. Сан ғасырлар бойы халқымыз табиғат аясында тіршілік етіп, тұрмыс құра жүріп, оның сан алуан құпия сырларына көңіл бөлді және қазақ халқының мінез құлқы оны қоршаған ортаға кең далалық кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға, оның шаруашылығына байланысты қалыптасты. Әртүрлі жағдайларының ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ халқы мал басының неғұрлым тиімді түріне көңіл аударған.

Жергілікті жердің табиғи отасына бейімделу арқылы жер бедерін, климат ерекшеліктерін, су көздерін анықтау, өсімдік жамылғысы, жайылымдардың егжей – тегжейлі біліп пайдалануда қазақтардың көшпелі өмірі ықпал жасады. Табиғат жағдайының қолайсыздығынан туындайтын қауіп – қатерден малды аман алып қалуда ландшафт ерекшеліктерін белгілеу арқылы жүзеге асырды. Көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастырудың өзі жер бедерін ажыратып, бір орыннан екінші орынға көшу барысында ерекше жер бедері пішіндерін бағдарлаушы нүктелер ретінде таңдап алуға негіз болды.

Су қорларын қорғау дәстүрі ерте заманнан бастау алады, көне заманның өзінде халықтар табиғат қорының сарқылатынын білгеннен кейін, табиғаттан тек қана ала бермей, оның орнын толықтырып, қайтадан қалпына келуіне көмектесу керектігіне көздер жеткен. Қазақ халқында халықтық табиғат қорғау дәстүрі ертеден сақталған. «Елім бай болсын десең, жеріңнің бабын тап» деген халық мақалын есте ұстаған ата – бабамыз күзеуге, көктеуге, жайлауға және қыстауға көшіп, қонысын аударып отырған. Қоныстарды бөліп, орын ауыстырудың негізгі себептері, табиғат қорларын қорғап, табиғи ортадағы экологиялық тепе – теңдікті бұзбаған.

Қазақ халқының табиғатты пайдалану, мәдени – шаруашылық дәстүрлерінің, мәдениеті, өзіндік сипатының қалыптасуы қоршаған мекен ортасындағы мүмкіншіліктерді пайдалану барысында жүрді. Қазақтардың көшпелі мал шаруашылығын талдау барысында оның дәстүрлі қазақ қоғамы үшін адаптацияның (бейімделу) барынша жетілген формасы болғандығын айтуға болады.

Географиялық фактордың адаптациямен байланысы биологиялық сатысында ғана емес, әлеуметтік – экономикалық даму барысында да айқын ажырытылады. Әрбір қазақ руында өзінің белгілі көшетін жолы болған. Оның бағыты тек топырақ және климат жағдайларына емес, рулық қатынастарға байланысты болады. Жазғы жайылымнан қазақтар күздеуге орын ауыстырған, ал қараша айында қысқы қонысқа (қыстау) көшіп барып күн жылынғанға дейін (наурыз, сәуір) сонда тұрған. Табиғи ортаға нұсқан келтірмей, меридиандық бағытта көшіп, жайылымның өнімділігін арттыруы, маусымдық экологиялық сипат негізінде туындаған.

Жазғы жайылым үшін шұрайлы шөбі мен тұщы суы мол өзен – көл, бұлақ маңы таңдап алынады. Мал жайылымы мен шабындықтар жер бедеріне литологиясына, климатына, сулылығына және ондағы өсімдік жамылғысының сипатына қарай, маусымдық ерекшелікке ие болған әртүрлі малдың қажеттілігіне қарай жіктеген. Жайылымдық атаулар, көшпелі қазақ халқының көп жылдық тәжірибесі және су нысандарының негізінде қалыптасып отыр.

Аумақтың табиғат жағдайлары ерекшеліктерін жетік білетін қазақ халқы жайылымдарға ат қою (номинация) принципі арқылы ажыратып, жайылымдарды әр малға тиімді түрлік құрамын анықтағанын аңғаруға болады. Гидронимиялық терминдер арқылы фитонимдер мен ландшафт ерекшеліктері жөнінде де мол ақпарат алуға болады. Уақыт санатында жергілікті табиғат жағдайлары өзгеріске ұшырағанымен топонимдер құрамында кездесетін гидронимдік терминдер ландшафт ерекшеліктері туралы толық мәлімет бере алады.

Жер шарының су қабығын - гидросфераны, оның қасиеттерін, ондағы өтіп жатқан үдерістерді оның басқа қабықтармен байланысын гидрология ғылымы зерттесе, осы гидрологиялық нысандарға қойылған атауларды топонимиканың ірі саласының бірі гидронимия зерттейді. Гидронимия грек тілінен аударғанда «гидро» - су, «оним» - атау. Яғни су атаулары деген ұғымды беріп, өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар,бастау, бұлақ, құдық т.б гидрологиялық нысандар атауларының қойылу себептерін зерттеулермен шұғылданады.

Жер көлемі жөнінен дүние жүзінде Ресей,Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Аргентина, Индиядан кейінгі 9-шы орындағы Қазақстан Республикасы аумағында су қорлары біркелкі тарамаған. Қазақстан аумағында шамамен 85 000 өзен бар және олар әр кезенде пайда болуымен ерекшеленеді.

Елімізде Каспий және Арал теңіздерін, бөгендерді қоспағанда шамамен 48 262 көл бар. Олардың жалпы ауданы 450 32 шаршы шақырым. Бұлардың 94 %-ның көлемі шағын, ал олар жалпы көлдерің 10 %-ын құрайды. Қазақстан көлдерінің негізгі ерекшеліктеріне әр кезенде пайда болуы,деңгейінің шұғыл ауытқып тұруы,типологиялық жағынан сан алуан түрлі болуы және олардың көпшілігінің ағынсыз болып келуі жатады. Сонымен бірге Қазақстан көлдерінің географиялық таралуында да бірқатар ерекшеліктер бар. Климаттық жағдайларға байланысты көлдердің саны солтүстіктен онтүстікке қарай азаяды. Мұнымен қатар олар белгілі бір аудандарда топ - топ болып орналасады. Көлдер Каспий бойы, Тұран және Батыс Сібір ойпаттарында, сондай - ақ аласа таулы аймақтарда жиі кездеседі. Құмды және сазды шөлдерде көлдер біршама аз.

Гидрологиялық зерттеулерде сулардың түсі олардың құрамындағы механикалық және органикалық қоспаларына байланысты анықтайды. Органикалық қоспалар суға сарғылт және қонырқай түс берсе, темір оксиді мен күкірт сутегі суды жасыл және көгілдір түске бояйды. Сулар көбінесе түссіз келетіні белгілі. Судың түсі биіктігі 30–40 см шыны цилиндрге жоғарыдан қарау және дәл осы цилиндргеқұйылған дистилденген (аса тазарған) сумен салыстыру арқылы анықталады. Ал Қазақстан жеріндегі өзен, көл аттарында түр-түстің сан алуан түрімен жасалған гидронимдер көп кездеседі. Соның ішінде ең жиі қолданылатыны ақ, қара, сары, қызыл түстер. Олар негізінең судын түсін білдіреді. Мысалы Қарағанды облысындағы Ақжар, Ақбастау, Шөлқоныр, Қарасай, Қарақұдық, Аққұдық, Қараөзек, Қызылқан, Қараөзен, Сарысу, Ақсу, Көксу, Алматы облысындағы Ақсу, Ақсеңгір, Кек, Қызыл, Қызылбұлақ, Қарақия, Қызыөзен, Сарыжаз т.б өзендерді және көл атауларын атауға болады.

Қазақстан аумағындағы гидрологиялық нысандардың көпшілігі жергілікті географиялық терминдердің қатысуымен жасалған. әдетте нысанның көптеген белгілерінің ішінен тек біреуі ғана, адам өмірі үшін маңызы бар белгісі негіз болады.

Жер - су атауларының бойынан геологиялық, биологиялық, зоологиялық мәліметтер табуға болатыны белгілі. Геологиялық саяхаттар кезінде Қ. И. Сәтбаев кең көздерін табуда осы жер су аттарын негізге алуға болатынын айтып дәлелдеген еді. Осы тәрізді жер-су атаулары гидрологиялық зерттеулерде де осы ғылымға алғашқы мәлімет беруде көп пайда беретінін айтуға болады. Мысалы еліміздегі өзен, көл, жер асты суларының химиялық, физикалық қасиеттерін, яғни судың түсін, дәмін, ағысын температурасын лабораториялық зерттеулерсіз – ақ алғашқы қасиеттерін анықтауға болады. Сонымен бірге алып жатқан аумағы қоректену көздері жайлы да арнайы зерттеулерден бұрын алғашқы мәлімет алуға болады. Мысалы: Шығыс Қазақстан облысындағы Ертіс өзенінің оң жақ саласы, жағасы жартасты, арнасы шоңғал тасты, ағыны қатты, басын оңтүстік Алтайдың мұздықтары мен қарынан алатын өзеннің аты Бұқтырма деп аталады. Бұқтырма өзенінің атауы жөнінде сол өлкенің қазақтарының тілін зерттеген Ж. Болатов өзеннің бұлай аталу себебін жергілікті халық ағысы қатты, асау тау өзені болғандықтан, түсіп кеткен нәрсені, мал,адам т.б болсын қайта тұруға шамасын келтірмей,бас көтертпей,тастан тасқа соғып өтетіндігімен байланыстырады. Сондықтан жергілікті халық оны «Бұқтырма» деп атайды дейді. Өзеннің қатты ағысы «бұқтыра, жұлқына» ағуы атауға негіз болған.

Қазақстандағы кездесетін су көздерінің ішіндегілерінің кейбірі тұщы, кейбірі ащы қасиетке ие. Сулардың дәмі оның құрамындағы еріген минералдық заттарға, газдарға, әр түрлі қоспаларға ьайланысты болады. 1 литр суда 500 мг-ға дейін хлорды натрий болғанда тәтті дәм сезіледі, ал бір литрдегі хлорлы натрий мөлшері 600 мг- нан асқанда судан тұз дәмі шығады. Магний сульфаты суға ащы дәм, темір тұздары тіл құыратын немесе сия дәмін, органикалық заттар тәтті дәм, кльций мен магнидің гидрокорбанаттары және бос күйдегі қышқылы сүйкімді сергіткіш дәм береді. Судың дәмін 20–30 градусқа қыздыру арқылы анықтайды.

Жер – су атауларының мекен-жайлық ақпараттық қызметі өте манызды рөл атқарады.кез келген топонимінің сыр-сипаты мен жасалу зандылықтары болатыны белгілі. Топонимдер арқылы халықтардың өткен өмірі, қоныс аударулары басқа халықтармен қарым-қатынасы жайлы тарихи деректер таба отырып сонымен қатар топонимдердегі жан-жануарлар өсімдік аттарынан сол аймаққа қатысты көптеген құнды мәліметтер де білуге болатыны белгілі.

Қазақ халқы өзен, көл, бұлақ, құдықтың өзіндік ерекшеліктеріне: орналасқан жері, жер бедері, айналасындағы өсімдік пен жануарлар дүниесіне өзеннің ағыс жылдамдығы, ағысы, тереңдігі, көлдер: пішіні, ащы тұщылығы, бұлақ көзінің қозғалысы, қасиетіне, құдық атауларын оның тереңдігі т.б. белгілеріне қарап атаған. Гидрографиялық атаулардың айрықша сипатында ежелгі түркі халықтарының дүниетанымына сәйкес, табиғатқа табыну арқылы оны қорғау әрекеті арқылы жүзеге асқан. Су көздері маңындағы өсімдік жамылғысының сипаты да мал шаруашылығы үшін маңызды рөл атқаратынын тарихи деректер нақтылайды. Сонымен қатар қазақ гидронимдеріде жергілікті табиғат жағдайларына орай қалыптасатын су нысандарының ерекшеліктері (ұзындығы, тереңдігі, суының тұздылығы мен режимі және т.б.) көрініс тапқан (2-кесте).

2-кесте – Гидронимдер құрамындағы индикатор терминдер

Қазақ халқы – ежелгі түркі тайпаларының жұрағаты екені мәлім.Түркілердің әжептеуір астрономиялық білімі болған, олар ерте заманның өзінде-ақ мүшел календарын қолданған. «Жеті қарақшы», «Үркер», «Темірқазық» т.с.с аталар бізге сол түркілерден қалған.

Түркі халықтарынан бірталай ғалым астрономдар да шыққан. Мәселен: әт-Түрки мен оның баласы Ғабдыл - Хасен ( ІХ ғасыр), Ғаббас Жауhари (ІХ ғасыр), Әбунәсір Фараби (870–950), Тарағай Ұлықбек (1394–1449), сол сияқты М.Хорезми, Әбу-райхан Бируни, Омар Хайям, Ж.Кәши тағы басқалар.

Қазақ халқы әр айдың ерекшелігіне, онда туатын жұлдыздарға байланысты ауа райының құбылуына айрықша мән беріп, аспан шырақтарына көшпелі ел өміріне байланысты ат беріп, айдар таққан. Кең байтақ далада мал бағып, күндерін кең табиғат құшағында мал өрісінде, түндерін жұлдызды аспан астындағы мал күзетінде өткізген қазақ халқы, табиғат құбылыстарын бақылаудан туған халықтың көп жылдық тәжірибелерін қорытып, жұлдызды аспан туралы астрономиялық түсініктер мен ілімдер жинақтаған.

Табиғат құбылыстарының айналып келіп отыруын, күн мен түннің, жыл мен маусымдардың, ай жаңалануының айналып келіп отыруын мұқият бақылап, есептеп ұғынудың қазақ халқының шаруашылық өмірі үшін орасан зор тіршілік тұрмыстық маңызы болды. Қазақтар осы есеп арқылы жайлауға қай уақытта көшу, күзеу мен қыстауға қай уақытта келу, қойды қай уақытта қырқу, қашан күйек салу, қай мезгілде көктеуге барып мал төлдету, соғымды қашан сою, егінді қай мезгілден бастап салу, шөпті қашан шабу сияқты шаруашылық мезгілдерін белгілеп отырды. Бұл есептен жаңылу, яғни оларды ауыр шығынға ұшыратты.

Табиғат құбылыстары: айналаны, жұлдызды, аспанды бақылаудан туған, халықтың көп жылдық тәжірибесінде жинақталған астрономиялық түсініктер мен білімдер негізінде байырғы қазақ күнтізбесі жарыққа шықты. Шексіз-шетсіз кең далада мал бағып, үдере көшу, аң аулау, төрт жағын анық айыруды, қараңғы түндерде жұлдызды аспанға қарап бағыт-бағдарды белгілеп, өткел, суат, қоныс, құдықтарды дәл табуға үйретті. Қазақтардың жұлдыздарға қойған аттары да көшпелі шаруашылыққа байланысты қойылған. Түңгі ашық аспанға зейін қойып қарағанда кез-келген адам Сүмбіле (Үлкен төбет шоқжұлдызы), Таразы – Шідер – Үшарқар (Орион), Үркер (Торпақ шоқжұлдызы), Персей, Андромеда, Аққу, Бүркіт, Жылан, Мерген және Бүйі шоқжұлдыздарының бойымен қоса қабаттаса ұзыннан-ұзақ түйенің ақ шудасындай созылып жатқан тұмандықты байқар еді. Бұл ақ тұмандықты халқымыз ежелден Құс жолы деп атаған. Себебі, көктемде жыл құстары осы ақ тұмандық бойымен жерімізге ұшып келіп, күзде осы жолмен кері қайтады. Ал ақиқатында бұл ақ тұмандық шоғырланған сан миллиард жұлдыздардың алыстан көрінген өте әлсіз сұлбасы болып табылады.

Аспан денелері атаулары (космонимдер) жергілікті топонимдерде көрініс тапқанын Үркер өз., (Қат. қар.), Юпитер жайлау (Көкп.) атауларынан байқауға болады.Осындай аспан денелері арқылы жинақталған тәжірибе біліктері нәтижесінде ауа райын болжаудың қазақи дәстүрлі болжамдары туындады. Олар өздерін қоршаған табиғатқа байланысты алдымен, табиғаттағы өзгерістерге, аспан шырақтары мен жұлдыздарға қатысты болса, қалғаны жануарлар мінез-құлықтары және өсімдік әрекетіне байланысты жіктеді. Осылардың негізінде әртүрлі ауа райы құбылыстарын белгілейтін амалдар қалыптасты.

Зерттеу нысанына айналған аумақтың климаты туралы деректер Мессершмид, Г. Гмелин, П. С. Паллас, М. С. Чернышов, Ф. А. Щербина т.б. зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапты.Табиғат құбылыстарының қайталанып келіп отыруын мұқият бақылау, қазақ халқының шаруашылық өмірі үшін орасан зор тіршілік тұрмыстық маңызы болды. Сондықтан қазақ есепшілері жыл ішіндегі күн сәулесінің түсу ұзақтығын бақылап, күннің ұзаруы мен қысқаруын қаңтарда қарға адым, ақпанда ат ұзарады, шілдеде шіл адым қысқарады дейді. Сондай-ақ халқымыз әр айдағы ауа-райының шұғыл өзгеретін күндерін де алдын-ала болжай білген. Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны Мұса Шорманов: «Жергілікті қырғыздар (қазақ) өздерінің метеорологтарын есепші деп атайды. Олар аспан әлеміндегі негізгі жұлдыздарды айыра білген», - деп жазады.

Есепшінің пікірінше, «Үркер» көшпелі өмір сүретін қазақ үшін астрономиялық, әрі метеорологиялық мәні бар ерекше жұлдыз. Үркер мамыр айында жоғалып 40 күннен соң шығыс жақтан көрініп, «Құс жолы» жұлдыздарының оңтүстігіне қарай жылжиды. «Үркер» көрінген уақытта жауын - шашын болады. Егер жауын-шашын мол түссе, шөп көгеріп, мал семіреді. «Үркер» күздің басында шығыстан, қыстың басында төбеден, көктемде батыстан көрінсе, жаздың басында мүлде көрінбейді. Бұл кезде Үркер көк жиектен төмен қалады, халық оны «Үркердің жерге түсуі» дейді. Қырық күн шілде осы кезге сәйкес келеді. Сондықтан қазақ «Үркер жерге түспей, жер қызбайды», «Үркерлі айдың бәрі қыс», «Үркер туса, сорпа ас болар» «Үркер көтерілсе, шөп те көтеріледі» дейді. Үркерден кейін 20 күн өткеннен кейін «Таразы» (3 жұлдыз) қатарынан көтерілгенде, жауын-шашын болады. «Сүмбіле» - жаздың аяғында туатын жұлдыз. Бұл кезде түн ұзарып, шөп пісіп, мал семіреді. Сондықтан «Сүмбіле туса, су суиды» деген сөз де бар. Егер ашық күндері өрмекшілер төмен түсіп жүрсе, қазақтар қыстың жылы болатынын біледі. Көбелектер мен ұсақ жәндіктер ерте ұйқыға кетсе, көктемде қар тез ериді, егер қыркүйек айында ұйқыға кеткен жәндіктер қайта оянып жанданса, қыс ұзаққа созылады деп ауа-райын болжайды.

“Түз тағысы-табиғатпен тілдес” деп халқымыз сан алуан құбылыстары мен жабайы жан-жануарлар арасындағы табиғи байланыстың құпия сырларын бақылай отырып, өзіндік тұжырым, қорытындылар жасайды. Әрі оған ерекше мән беріп, оны “амал” деп атап, әрбір амалды жануарлар тіршілігіндегі байқалатын өзгерістермен байланыстырып отырған. Мысалы: “тасбақа дауылы”, “бөрі сырғақ”, “құралайдың салқыны”, “теке бұрқақ”, “құс қанаты”, “итбалықтың кіндік кесері”, “боқырау” тағы басқа амалдар. Ф.А.Щербина “батыс желдері” қыс айларында боран мен қоса бұрқасынды ауа-райын қалыптастырады деген тұжырымға келеді. Бұл күндері қойшылар қойларын қыстаудан батысқа қарай айдап, арандап қалмас үшін ауылға қарай бағады. Шығыстан соғатын боранда қар қатып, нығыздалып “тоқым” тығыз жамылғы қалыптасады. Бұл жерлерге қыс айларында көктемге дейін қойлардың бара алмайтынын жазады. Мал бағу әрекеті көшпенді қазақтардың айнала қоршаған ортаны тереңірек тануына жол ашты. Д. Кішібековтің мәліметтері бойынша, қазақтар жаңа туған ай бойынша осы айда қандай ауа-райы болатынын болжай білген. Мал бағуда жер бетінің жамылғылық факторларына және климат жағдайларына ерекше назар аударылатын. Боран-шашынды күндері ауылдағы барлық мал түгелдей қорада ұсталады, шөбі үнемдеп беріліп, күн ашылса қардың қалыңдығына қарамай-ақ малдың бәрін арқан бойы көтерілісімен жайылымға шығарады. Жуанның созылып, жіңішкенің үзілетін қара өзек шақта малды қыстан алып шығару – күрделі мәселе. В.Я.Бенкевич бірнеше тәулікке созылатын қатты дауылда, түтеген боранда жылы тамақ ішуді ойламай, ат үстінен түспейтін, қандай-қиын қыстау жағдайда алдындағы жылқысын оңай меңгеріп, өз еркіне бағындыра алатын асқан шебер және мықты қазақ жылқышысымен теңдесу мүмкін емес деп жазады.

орбитасы

Бұл құбылыстың мәні азық жетіспеген жағдайда малдың жаппай қырылуымен байланысты анықталады. Жұтқа қарлы, суық, боранды қыстың метеожағдайлары, күрт жылыну әсерінен болатын көктайғақтар, құрғақ жаздан кейінгі жайылым өнімділігінің төмендеуі сияқты жағдайлар себепші болады. Қазақтардың көшпенді тарихындағы аса ірі жұттар әдетте қоян және тауық жылдарына сәйкес келген, яғни 6-7 жыл сайын қайталанып отырған. Қазақша жыл мезгілдерінің атауларында мал шаруашылығына қатысты деректер негіз болған деуге болады. Көктем - “мал жайылымындағы шөптердің көктеуі”, жаз - “малдың өрісінің кеңейіп, жазылатын мерзімі”, күз - “малдың жүнін күзейтін мерзім”, қыс - “мал шаруашылығына кедергілер келтіріп, қысылатын кезең”. Белгілі ғалым-астроном Х.А.Әбішев кейбір жылдары әсіресе қыс айларында қайталанып отыратын жұттар қазақ қоғамына зор шығын әкелетінін. Ақпан айында жылымық жаңбырдан кейін қар қатып, көктайғақ жамылғы орнығып, төрт түлік мал апатқа ұшырап, көктемде жұттан кейін далалар мал сүйегінен ағарып жататынын жазады.

Қазақ тарихында болған жұттар ішінде «көк қоян», «қырғын тауық», «доңыз» т.б. жұттарды атап кетуге болады. Жұттардың басым көпшілігі қоян жылдарына сәйкес келеді. М.Ысқақовтың деректеріне сәйкес, 1867 - 68 жылғы жұт «жалпақ қоян», 1915-16 жылғысы «тақыр қоян» немесе «ақ қоян» деп аталған. Жұт жылдары қыстау маңындағы қалың қарды бұздыру үшін алдымен жылқыны түсіріп, оның бұзған жеріне ірі қара, түйе, қой түлігі салынады. Кей уақытта қар соншалықты қалың болса, ауыл адамдары түгел шығып жайылымды күрекпен аршиды. Ал жайылым мұз астында қалса, оның үстінен жылқыны ерсілі - қарсылы желдірте айдау немесе ауыр бөренені атпенен мұз үстінен домалата сүйрету арқылы мұз қабаты қиратылады. Сонымен қатар, қазақта “көктемгі қара суық атан түйені алып жыққан” деген сөз ауа райының қолайсыздығынан туындаған.

Қазақтарда мифологиялық тұрғыдан алғанда төрт түлiк малды қауiп-қатерден сақтап тұратын иесi болады мыс… Қой атасы “шопан-ата”, түйеде “ойсылқара”, жылқыда “қамбар-ата”, сиырда, “зеңгi баба”, ешкiде “шекшек-ата” шаманизмнен келе жатқан түсiнiктер тегiн айтылмаса керек. Кейбiр аңыздар, мақал-мәтелдерде көшпенділердiң өмiрi аспан денелерi жұлдыздарда: “Темiр қазық”, “Жетi қарақшы”, “Шолпан”, “Таразы”, “Үш арқар” (орион), “Ақ боз ат”, “Көк боз ат”. т.б. көрiнiс тапқан. Халықтың өмiр тiршiлiгiмен қалыптасқан ежелден келе жатқан аңыздардың бiрiн ұсынуды жөн көрдiк. “Ақ боз ат”, “Көк боз ат” “Темiрқазыққа” байланып, жайылып жүредi. Түнде “жетiқарақшы” ұрлауға келгенiмен күзетшi оларды жiбермейдi, жер айналып, таң атысымен олар кетiп қалады. Түнгi уақытта осы оқиға күнде қайталанып отырады. “Шолпан” туа жүк арту керек, көштен қалып қоймағандай мағынада айтылады. Сондықтан қазақ халқы ежелден аспан жұлдыздарын бағдарлай отырып, ауа-райын болжап, мал бағудың циклiн үнемi реттеп отырған.

Табиғат құбылыстарының ерекшеліктері жергілікті аңыз бен әпсаналарда да көрініс тапқан сыңайлы. Шыңғыс тауының бөктерінде «Күшікбай кезеңі» деп аталатын қысы-жазы үскірік желі арылмайтын асу (кезең) атауы бар. Кезеңнің Күшікбай атануы сол өлкенің белгілі адамына байланысты. Яғни, тарихи шындыққа негізделген. Өмірі қыршынынан қиылып, ашумен, ызамен кеткен батыр жерленген кезеңнен үскірік жел соғып тұрады екен. «Бүрін апа» жайындағы әпсанада көзі тірісінде ауылдастарының мазасын алып, берекесін кетірген қытымыр кемпірдің өлген соң моласының түбінен ызыңдап жел соғып ауылдың адамдарына тыным бермейтіні жайында баяндалса, Көкжал Барақ жерленген Алатау асуынан жау келе жатқанда қарлы бұрқасын тұрып, тірі жанды сол асудан асырмайтын көрінеді. Батырдың рухы ұрпағын желеп-жебеп, қолдап, тікелей келген қатерден сақтандыратын тылсым күшінің болуы оның айрықша жаратылған жан екенін дәлелдей түседі.

Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ халқының шаруашылық өмірі тікелей климаттық жағдайлардға, табиғат апаттарына (боран, аяз, дауыл, көктайғақ, су тасу, қуаңшылық) т.б тәуелді болды. Қазақ ономастикасында аз зерттелген нысандардың ішінде табиғи құбылыстар: жел, дауыл, циклонның (аненонимдер) өзіне тән атауларын қарастыруға болады. Ә. Т. Қайдаровтың басшылығымен метеорологиялық терминдерге зерттеулер жүргізіліп, халықтық жел атауларының 36 түрін атап өтеді.

Қазақстанның шығыс өңірі гидрометеорологиялық факторларын сипаттайтын метеонимдер мен анемонимдер жергілікті топонимдерде бейнеленіп, көрініс тапты (2-сурет). Ауа-райының құбылысына (жайлы, жайсыздығына) байланысты топонимдер тобы мал баққан көшпелі елдің тұрмысымен тығыз байланысты жайттарды анық көрсетіп отырған. Әсіресе, ауа-райының ыстық-суықтығын мал жайылатын жердің жайлы-жайсыз, қолайлы-қолайсыздығын да жер-су атаулары арқылы білдіріп отырған. Ауа-райының суықтығын, боранды, желді, қары қалың жерлерді анықтайтын топонимдер топтамасынан: Ақкүрті, Боран, Алақар, Бұршақ, Дауыл, Желағаш, Желдіқара, Желдіөзек, Желтау, Желтал, Желкіндік, Желді, Желқұдық, Қарлыбұлақ, Қаркүре, Қарлыбейіт, Самал, Самалшоқы, Сарықар, Ұйытқыма, Шаңды ( 6 рет), Шаңдақбұлақ, Шаңдақсор, Шаңдыауыл, Снежная, Облака, е.м., қыст., өз., көл, тау, қоныс, т.б. қарастыруға болады. Метеонимдерден басқа жергілікті жердің климатын сипаттайтын Жалғызтөбе (3 рет), Сайқан (3 рет) анемоним атаулары бар. Жалғызтөбе желдері (Жарма) үнемі соғып аумақта қолайсыз ауа-райын қалыптастырады.

Алтайдың климаты қатаң континентті болып келеді. Себебі ауа температурасының тәуліктік, маусымдық және орташа жылдық мезгілдерде ауытқу ауқымы үлкен. Алтайдың ауа-райы, бір жағынан Монғолияның далалы және Орта Азияның далалы және Батыс Сібірдің континенталды климатынның тоғысуынан құралады. Желдің соғу бағыты да әр түрлі. Қыста Моңғол-Сібір антициклоны қарсыз қара суықты әкеледі. Бұл желдерді кейде батыстан, солтүстік-батыстан соғатын ылғалды жел ауыстырады. Алтайда ылғалдың түсімі біршама мол, жылына 1000-1500 мм-ге дейін түседі. Қыста қардың қалыңдығы 3-4 метрге жетеді. Сондықтан биік таулы аумақтардың климаты суық, ылғалды келеді.Бұл өңірлерде ауа-райы және табиғат құбылыстарына байланысты оронимдер жиі кездеседі. Боранды, Желсай, Желдікезең, Жалпақкөшкі, Китің, Көшкін, Күйтінқара, Күйтінарша, Қайтанақ, Қарамұздақ, Қату, Қойтын, Қыраулы, Мұзбел, Мұзтау, Салқыншоқы, Суықшат, Сарқырама, Тайғанақтұмсық, Тастай, Тошанты, Тұманды, Кіші Сырғанақ, т.б. атауға болады. Малға қорғаныш болатын жерлерді бейнелейтін Жылыадыр, Жылысай Қалқалықон, Қалқаши, Қарақуыс, Қенкуыс, Марқабай қуысы, Сарықуыс, Жанбақы қуыс оронимдері де табиғи географиялық нақтылыққа сәйкес келетінін байқауға болады. Күзкөл, Осеннее ойконим, көл атаулары жыл мезгілінен хабар береді. Жылы, суық сөздері жер су аттарында жиі кездесіп, географиялық нысанның климат жағдайларын анықтайды. Бұл сөздер көбінесе гидронимдер мен оронимдерде көрініс тапқан. Салқынбел (2 рет), Салқынтөбе (4 рет), Салқыншоқы (2 рет), Салқынтау, Суықбастау (2 рет), Суықбұлақ (18 рет), Суықжал (4 рет), Күйтінқара, Қарасуық, Холодный (4 рет), Холодный Ключ (10 рет) атаулары осы орайда қалыптасқан деуге болады. Климаттың қолайлы жағдайын сипаттайтын күнгей термині таудың оңтүстік беткейін анықтайды. Аумақтарда Жалғызкүнгей, Алтынкүнгей, Қалақкүнгей, Қызылкүнгей, Оралкүнгей, Ұзынкүнгей, Тектібайдың күнгейі, Күнгей (3 рет), Күнгей Бөкенбай, Қаракүнгей (9 рет), Үшкүнгей (3 рет) сол сияқты Күнтөбе, Күншуақ, Күнтуған метеоним атауларын кездестірдік.

Гидронимдердегі “жылы” анықтауышы салыстырмалы түрде суының температурасы жоғары өзен, бұлақтарға қатысты пайдаланса, “суық” сөзі таудан басталатындықтан, жаздың өзінде суы суық болатын су нысандары атауларында кездесіп маусымдық пайдалану мүмкіншіліктерін сипаттап, нақты географиялық мәліметтер береді.

Жылыкөл, Жылыбұлақ, Қатпасбұлақ жерастынан шығып жатқан немесе көл суының жылы екендігінен хабар береді. Судың физикалық қасиетін айқындайтын “мұз” сөзі топонимдер құрамында жиі кездеседі. Мұзбел, Мұзкөл, Мұздыкөл айрық атаулары осы мағынаға сәйкес келеді. Гидронимдер құрамында кездесетін “тентек” сөзі “өзеннің ағысының жылдамдығын”, апатты құбылыстарды сипаттайтын анықтауыш ретінде қолданылады. Тентеккөл, Тентек Қарасу, Тентекқұдық атаулары қазақ халқының жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-біліп, қауіп-қатер болуы мүмкін нысандарды басқаларынан ерекшелеп, арнайы бағдар береді. Халық өзен-көлдің сыр-сипатын мұқият бақылап, нақты сырын ашатын атаулар берген. Судың химиялық қасиетінен ақпар беретін “ащы”, “тұщы” анықтауыштар гидронимдер құрамында көптеп кездеседі. Сладкое (2көл), Сладководск ойк., Тұщыкөл, Тұщықарасу, Тұщықұдық Ащыбойы өзен, Ащының Қарасуы, Ащыөзен, Ащысор, Ащытақыр, Ащыбұлақ, Ащыкөл, Ащы Жаманқұдық су нысандарының ащы-тұщылығын нақты сипаттайды (2-сурет).

Зерттеу нәтижесінде қазақ халқының шаруашылықты дамытуға климаттың қолайлы және қолайсыз жағдайлары туғызатын табиғат құбылыстарын пайымдай білгендігі жөніндегі мәліметтер метеонимдер мен анемонимдер негізінде дәлелденді. Сонымен қатар, климат жағдайлары мен гидрометеорологиялық факторларды бейнелейтін 100-ге жуық топонимдер анықталды. Табиғатпен етене, бірлесе өскен халқымыздың табиғатты пайдалану жүйесінің аумағында қоршаған ортаны танып-білудің нәтижесінде келешек ұрпақ табиғат заңдылықтарын тек қана ұғынып қоймай, дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасу құралы болғандығы айқындалды (2-сурет).