Тақырып Гендердің аллельсіз өзара әрекеттесуі Модуль /пән атау
Гендердің өзгергіштік өсері жөне плейотропия
жүктеу/скачать 57.9 Kb.
|
| Гендердің өзгергіштік өсері жөне плейотропия.
Баскд гендердің өсерімен негізгі геннің көрінісінщ кушею немесе әлсіреу күбылысын гендердің модификациялық әсері деп атайды. Баскд гендердің көрінісін өзгергіш (модификатор) деп, соның өзіңце баска гендердің көрінуін өлсірететіңдерін ингибиторлар немесе супрессорлар, ал күшейтетіндерін интенсификаторлар деп атайды. Мысалы, жүгеріде алейронның антоцианды бояуы гендерінің көрінісін өзгертетін локус бар. Егер генотиптің құрамына бояудың барлықкомплементгі гендері және өзгегякшггік доминантты аллель Рг енсе, онда алейронның бояуы алқызыл түсті болады. Бұл локустың рецессивті аллелі рг гомозиготалы күйде алейроың бояуын кызылга өзгертеді. Жүгеріде каротиннің (провитамин А) эндоспермада жиналуын бакылайтын және эндосперманьщ негізгі (ішкі) бөлігінің тұсін белгілейтін локус жаксы зерттелген. Бұл локустың доминантгы аллелі У эндосперманың сары тусін, ал рецессивті у гомозиготалы күйде эндосперманьщ, ақтұсін (каротиннің болмауын) белгілейді. Сары бояудың аллельдері бойынша гомозиготалы жүгері формалары (түсінік каньіқгьіғьі) бойынша бір-бірінен өзгешеленеді, бұл олардьщ генотиптерінде әртүрлі ген-өзгерткіштін болуымен түсіндіріледі. Гендердің өзгерткіштік әсерін кдрастыру, гендердің аллельсіз рекетгесуін түрлерге бөлудің шарты болып табылады. Шьшыңда жүгері алейроныньщ алкьізыл түсін антоцианды С ж не Рг бояулар гендерінщ кызметі нәтижесіндегі гендердің комплементгі өрекетгесуінің эффектісі деп карастыруға болады. Эішстатикалық геңцерді ген-ингабиторлардың көрінуі деп карастыруға болады. Сондыктан көбіне гендердің аллельсіз өрекеттесуі типтерге бөлінбейді де, "гендерді" аллельсіз әрекетгесуі ұғымын "өзгерткіштік эсер" немесе "эпистаз" ұғымымен ауьістырадьі. Соньщ өзіңце гендердің аллельсіз әрекеттесуінің жеке түрлеріне тоқталмайды. Аллельсіз әрекеттесудің барлык түрлерін біріктіру математикалық абстракциялау кезінде ыңғайлы болады. Бір геннің организмнің бірнеше белгкерінің куйіне бір мезгідде әсер ету құбылысын плейотропия деп атайды. Мұндай эффектілер көбіне әлсіз болады, алайда геңдердін өте айқын көрінген гшейотропты әсеріне көптеген мысаддар бар. Мысалы, бұршақ гүлдерінің, алқызыл түсінің гені, сонымен бірге жапырақгар қолтықтарында антонанды таңбалардың және тұқым қабығының сұр-қоңыр түсінің (бояуьшьщ) дамуын белгілейді. 70 Плейотропия кейде комшементтікпен немесе көп аллелизммен байланысты болады, бүл жағдай оны табуды киьшдатады. Бізге белгілі Рг генімен бірге алейронның алқызыл түсін анықтайтын жүгерінің антоцианды түсінің гендері басқа генмен жиынтық түрінде вегетативті организмдер түсіне эсер етеді. Жүгерінің антоцианды тұсінің комплементгі локустары көпшелі аллельдер сериясы түрінде болады, олардың, көбісі негізінен плейротроптық эффект! бойынша ажыратылады. Мөселен, аллель алейронньщ да, тозаңдыктардың да антоцианды түсін белгілейді. Аллель тек алейронньщ ғана антоцианды түсін белгілейді, ал бұл аллельдер генотипте болса, тозандықгар жасыл түсті болады. Үшінші аллель фенотиптік жағынан алейронның, ұрықтың антоцианды түсінен, тозандықгардың жасыл түсінен көрінеді. Бұл локустың тағы да 5 аллельдері табылды, олардың да плейотропты әсері бар. Кейбір гендердін плейотропты теріс әсері болып, еміршендігін әлсіретуі мүмкін. Темекінің кейбір жасыл жапыракты формаларың сары жапырақтылар мен будандастырғанда жасыл жапыракты будаңцар түзілді, олар жасыл жапыракты және сары жапыракты фенотиптік кластарға (3 :1 катынасында) ажырайды. Бірақбүл ара қатынасты екінші ұрпақ өсімдіктерін өсу кезеңінде тұқым жарнақтары жапырақтарының түсін талдау аркылы ғана аныктауға болады. Кейінгі стадияларда бұл қатынас сары жапырақгылардың өміршендігінің аздығынан жасыл жапырақтыларға қарай ығысады. Жануарлардың эмбриондық кезенінде тиісті особьтардың еліп калуынан генотишік кластың бүтіндей түсіп қалған жағдайлары белгілі. Мәселен, эмбриондық стадияда түлкілердің платина түсін белгілейтін доминанттық аллельдер бойынша гомозиготалар өледі. Мұндай мысалдар өсімдіктерден де белгілі. Кейде плейотропты эсер тозаң түтікшелерінің даму жылдамдығының өзгеруі түрінде көрінеді. Мысалы, энотерада жапырақжүйкелерінің түсі мен тозаң түтіктерінің өсу жылдамдығьш бакылайтын локус белгілі. Бұл локустың доминантты аллелі қызыл жүйке мен тозаң түтіктерінің тез өсуін, ал рецессивті г - ақ жүйке мен тозаң түтіктерінің баяу өсуін белгілейді. Ғ2 ұрпағында осы локус бойынша монобудан кызыл жүйкесі бар тозаң түтіктерінің бәсекелесу қабілеті жоғары болуынан ей фенотштгік класка (қызыл және ақжүйке 3 : I емес, баска катынаста) ажырайды. Қайсыбір қасиетке жеке дара гендердің ей немесе одан көбірек жұптарьшьщ эсер ететінін дөлелдейтін гендердің өзара әрекетгесуі кұбылысымен катар гендердің жан-жакты (шіейротроптьі) әсері де болады. Бұл жағдайда ген бір емес, бірнеше белгілердің дамуын беягілейді, яғни оның плейотрогаы, немесе жанжақгы әсері байкаладьі. Мысалы, тауықгарда бұйра кауырсынды особьтар кездеседі. Осындай қауырсындарды аныктайтын ген кауырсындардың теріге тығыз жабысып орналасатын нәзіктігін, жиі түсіп, үзіліп, сынатындығын дамытады да, жылу шығының көбейтуге себеп болады. Осындай болмашы көрінетін өзгерістің салдарынан құстың ас қорыту, жүрек соғысы, қан тамырлар айналысы және гормональдық жүйелері бұзылады, яғни бір ген организмде бірнеше белгінің дамуына әсерін тигізеді. Тағы бір мысал келтіруге болады: қоғыр өсімдігінде гүлдің қызыл түсін белгілейтін ген жапырақтардың күлгін реңді болуына, сабағының ұзаруына, тұқым салмағының артуына да серін тигізеді. Шырьш шыбыны көздерінде пигментті анықтайтын ген сонымен катар өнімділігін кемітеді, өмірін қысқартады. жүктеу/скачать 57.9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|