Тараз мемлекеттік педагогикалық институты жанындағы Кіші Ғылым Академиясы Жамбыл облыстық “Дарын” мектеп-интернаты, Тараз қ

У82
ТАРАЗ ─ МҰСЫЛМАН ӨРКЕНИЕТІНІҢ ОРТА АЗИЯДАҒЫ ОРТАЛЫҒЫ

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты жанындағы Кіші Ғылым Академиясы Жамбыл облыстық “Дарын” мектеп-интернаты, Тараз қ.

Тараз қазіргі жыл санауымыздан бұрынғы 42-41 жылдары Талас өзенінің жағасында ғұндар шаньюы Чжи-Чжи талабымен салынған. Бұл туралы Қытай тарихшысы Бан-Чу жазған ежелгі қытай жылнамасы «Цянь Хань-Шу» («Үлкен хан әулиетінің тарихы») 1 кітабында атап көрсетілген. Талас өзені жағасында ғұндар осыдан 2046 жыл бұрын салып, қытайлар 2040 жыл бұрын өртеп, күлін көкке ұшырған қаланың дәл қазіргі Тараз, екендігіне қандай дәлелдер бар деген сұрақтар туады. Академик Ә.Марғұлан «1981 жылы «Білім және еңбек» журналының 12-ші нөмірінде жазған «шешілмеген мәселелер әлі аз емес» деген мақаласында Тараз қаласы деп көрсеткен болатын. Қазақ ғалымы С.Отыншиев та сол жылы сол журналдың 6 – санында Аттила туралы жазған мақаласында Қытайда әлі күнге дейін сақталған жібек картада Талас қаласының орны көрсетілгенін жазған еді. А.Н.Бернштам, Т.Н.Сенигова, Е.М.Агеева, М.С.Мершиев, Р.И.Ремпель сияқты археологтар 1938 - 1969 жылдар аралығында жүргізген қазба жұмыстары кезінде табылған деректер негізінде Тараз қаласының қазіргі жыл санауымыздың алғашқы ғасырында салынғандығын жазған болатын [2].

893 жылы араб халифатына қарасты Иран әмірі Исмаил Самани Талас қаласын жаулап алып, осындағы аралас дінді халықты түгелдей мұсылмандыққа көшіреді, шіркеуді мешітке айналдырады. Сол кезден бастап Талас қаласы парсы – тәжік тілінде - «л» ды «р» деп айтатын ерекшелік бойынша Таразға айналды. Ол кезде «гүлді» - «гүр», «пұлды» - «пур» деп айтатын болған. «пур», «көпір» дегенді білдіреді. Тараз қаласын парсылар жаулап алғаннан кейін 999 жылға дейін, яғни қарахандар билігі орнағанша Тараз қаласы түркі елінің Ұлы Жібек Жолы бойындағы бойы қалаларының бірі болды. Салмақ өлшеу құрамы таразы Тараз қаласында ойлап табылды [4].

Тараз қаласын 1218 жылы Шыңғыс хан әскерлері жаулап алады. Қала қарсылықсыз берілген. 1456 жылы қазақ хандығы орнағаннан кейін Таразда Қасым ханның да болғандығы Дулат Мухаммед Қайдардың «Тарих-и-Рашиди» кітабында жазылған. 1593 жылы Таразды өзбектер қатты тонайды. 1723 жылы жоңғарлар мүлдем қиратады, тек Әулие-ата ескерткіші ғана сақталып, кейін Шамансур – Дәуітбек кесенесі салынған.

Ұлы Жібек жолы ғасырлар бойы біздің өлкемізде әлемдік тіршіліктің күретамырларына айналып, тек сауда-саттық ғана емес, мәдениет пен ілім-білімнің қайнар көзі болды. Тарихқа жүгінетін болсақ, оның төркіні сонау алғашқы өзара қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда басталғанын білеміз. Мұндай байланыстар Бадахшан тауындағы лазурит (көк лағыл) Яркенттегі нефрит (көк минерал) кені ашылуына орай жолға қойылды [3].

Бертін келе б.д.д. I мыңжылдықтың орта кезінен «Дала жолы» сөз жоқ қазақ елінің өлкесін таспадай тініп негізінен былғарылары мен терілері, аран кілемдері, металдан жасалған бұйымдар кең таралып жатты. Оған дала төсіндегі Жібек жолының бағалы заттарды тарату ісіне тікелей ат салысып, көмек еткен сақтар мен үйсіндердің обаларындағы табылған әшекей бұйымдар дәлел...

Қазақстан тарихы терең, мәдениеті бай мемлекет. Егемендікке қол жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп, дініміз бен рухани мәдениетіміздің жарық салалары өркендеп келеді.

Қазақ тілінің мәртебесіде өз топырағында күн өткен сайын өсуде. Міне, көрегенді ел басқарушыларымыздың ыждағаттылығымен орта ғасырлардағы Қазақстанның руханият, білім, мәдениет және сауда орталықтарының бірі - болған санауи – Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы өтті. Бұл тарихи оқиға еліміздегі Исламның таралу тарихының зерттеп келе, жатқан тарихын дін танушыларға айрықша әсер етті. Сол себепті ежелгі қазақ жеріндегі ислам мәдениетінің алтын бесігінің бірі, мүмкін бастысы болған Тараз туралы ойымызды білімгер - ұстаздан ұсынсам деймін.

Белгілі шығыстанушы Хоуорттың пікірінше Тараз X ғасырдың басындағы Әулие-Ата қаласының орнында болған. Академик В.В.Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие-Атаның 5 фарсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VІ-ХІІІ ғ.ғ. қаншалықты мәжбүр болғандығын көрсетеді.

751 жылы болған Талас соғысын ислам тарихының, оның ішінде түркі тарихтың - ең маңызды сәттерінің бірі деп айтуға болады. Қытайлар мен мұсылман арабтар арасында болған жалғыз соғыс осы. Бірақ соғыстың нәтижелері мен ұзақ мерзімді тәсілдері талқыланғанда, осы уақиғаның күллі адамзат үшін қаншалықты маңызды болғаны аңғарылады. Талас жеңісі арқылы Қытайдың Орта Азияға қарай кеңею саясаты мен әрекеті тоқтатылды. Орта Азиядағы мұсылман билігінің түпкілікті екені белгілейді.

Талас ғазауатынан кейін Орталық Азия халықтары мемлекет болып мұсылмандықты қабылдайды. Олар өздерін қытай шапқыншылығынан қарғаған мұсылмандарды жақсы көреді, елдер арасында махаббат, достық пайда болады. Мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің арасында оң өзгерістер, жылы мұғамалар хасіл болады. Алайда, қытайлық авторлар, Талас ғазауатын Орта Азиядан күдер үзген соғыс деп бағалайды. Өйткені, олар жеңіп алғанда, Орта Азияның қытай бөлігіне қосылары анық еді. Мұның табиғи нәтижесі түрік- соғдылар жаппай буддашылықты қабылдауға мәжбүр болар еді. Демек, Талас ғалауаты тек саяси-әскери тағдырды емес, Орталық Азияның діни тағдырын да шешкен маңызды оқиға [6].

Қазақстан тарихы терең, мәдениеті бай мемлекет. Егемендікке қол жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп, дініміз бен рухани мәдениетіміздің жарық салалары өркендеп келеді.

Қазақ тілінің мәртебесі де өз топырағында күн өткен сайын өсуде. Міне, көрегенді ел басқарушыларымыздың ыждағаттылығымен орта ғасырлардағы Қазақстанның руханият, білім, мәдениет және сауда орталықтарының бірі - болған санауи – Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы өтті. Бұл тарихи оқиға еліміздегі Исламның таралу тарихының зерттеп келе, жатқан тарихын дін танушыларға айрықша әсер етті. Сол себепті ежелгі қазақ жеріндегі ислам мәдениетінің алтын бесігінің бірі, мүмкін бастысы болған Тараз туралы ойымызды білімгер - ұстаздан ұсынсам деймін.

Белгілі шығыстанушы Хоуорттың пікірінше Тараз X ғасырдың басындағы Әулие-Ата қаласының орнында болған. Академик В.В.Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие-Атаның 5 фарсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VІ-ХІІІ ғ.ғ. қаншалықты мәжбүр болғандығын көрсетеді.

Көптеген деректер бойынша Тараз алқабы әйгілі Ма-Уера-Наһір аймағына жатады. Ма-уера-нә-наһір жері жалпы өзеннің (Амудария) арғы жағындағы елдер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтығанын нақты шекараларын кесіп айту мүмкін емес. Негізгі бұлақтарда аталған аумаққа жататын өлкелердің тізімі әр алуан берілген. Әбу Исхақал-Истахридің (250-934) тарифы болса былай: "Күншығыста хүлтал жерін қамтитұғын Памир мен Рашит өлкелері арқылы үнді елі мен" шекараласады да, күнбатыста оғыз уә - Хазлұж (қарлұқ өлкелерінен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтіп, Фараб, Бискет, Самарқанд, Мүхара және Хорезм бойымен Арал теңізіне жетеді, солтүстікте қарлұқ жерінен, яғни ферманың шалғай кеңістерінен бастап Таласқа қосылады, оңтүстікте Бадахшан мен солтүстікте Хорезм көлі (Арал теңізі) аралығында Жейхұнның тойын жағалайтын жер өлшемі [11].

Ислам дінінің аталмыш аймақта таралуы сонау алғашқы халифалар, яғни сахабалар мен табиғиндер (алғашқы) буын мұсылманды дәуірінде (634-751 ж.) болғаны белгілі. Әсіресе, Хорасан аймағының уәлит (әміршісі) болған Құтабба Мүсілі мұны Әл Баһилидің билігі тұсында (705-715) Бұхара, Самарқанд, шаш (Ташкент), Нефижаб (Исимжаб, Сабрай, Асау) өлкелері мұсылман билігіне қосылды. Кейбір деректер Құтайбаның қашғарға дейін жорыққа аттанғаны туралы хабарлайды.

775 – 875 жылдары қарлұқ қағандығы хақ дін исламды қабылдап, ел арасында мұсылманшылық сенім кең тарайды қалаларда мешіттер салынып, медреселер ашылды. Мысалы, аталмыш дәуірге жататын Ақыртас керуен сарайын (VIII ғ.) айтуға болады. Тараз қаласынан 40 шақырым қашықтықта орналасқан ғимарат 751 жылы болған Талас ғазауатының кейін қарлұқтардың басым көпшілігі мен басмыл, шығыл тайпалары исламиятты қабылдаған тұста салынған. Археологтардың болжауынша осы керуен-сарайды алғашқы мұсылман түркілер салған, көне дәуір тарихшылары Ибу Хұрдадбих (820-886) кең Ибң Құдамның еңбектерінде "Қасрибас" деп аталған ғимарат осы болуы мүмкін. Сөйтіп, осы өңірде алғаш рет оқу білім ордалар бой көтерді [9].

Қарлұқ мемлекеті 766-940 жылдары өмір сүріп, X ғасырдың бірінші ширегінен бастап йағма, уэ, шығыл тайпаларының жиі - деп кеткен одақтық шабуылдарынан күш-қуаты әлсірейді. 940 жылы Баласағұн қаласы одақтық күштердің қолына түсіп, қарлұқ қағандығы құлайды да билік Қарахан әулетін өтеді. Қарлұқтардың басым көпшілігі көшпелі болғанымен отырықшылары да бар-тұғын. Тараз қаласы қарлұқ дәуіріндегі ислам мәдениетінің ең көрнекті орталығы болды. Табылған заттарда адам және хайуан сұлбаларының азайып, гүл-шешектердің көбеюі мұсылмандықтың бұл өңірде ең көрікті орталығы болды. Табылған заттарда адам және хайуан сұлбаларының азайып, гүл-шешектердің көбеюі мұсылмандықтың бұл өңірде кең тарағандығының белгісі. Түрік және қарлұқ дәуірінде Шу алқабының маңызь орта түскені белгілі. Шу өңірінің белгілі қалалары Асһара, Құлан және Мирки (Мерке) болатұғын. Осы аймақтың байырғы тұрғындары соғды тілінде сөйлейтұғын соғдақ халқы еді. Соғдылықтардың түріктер мен түргештерге ықпалы әр уақытта күшті болған [10].

Тараз өлкесінің гүлденуі саманилер (819-1005) және Қарахан (942-1211) әулеттерінің билігі тұсында да жалғасады. Қарахандар әуелінде қарлұқ тайпалар одағының құрамында болатын. Олар IV ғасырда күш нығайтып ықпалды одақ құрады. Қарахан мемлекетінің негізін қалаған ислам дінін қабылдаған көрген елбасы Сатұқ Боғыра хан (915-955) болды. Абдұлкәрім есімін қабылдаған ол 942 жылы Баласағұн шаһарын өзіне бағындырып, қағандығын жария етеді. Кесенесі Қашғар қаласынан 100 шақырым қашықтықтағы Артұш елді мекенінде орналасқан. Абдұлкәрім сатұқ Боғыра хан қайтыс болған соң, ел тізгінін баласы Мұса Тонға Ілік хан алады. Ол 960 жылы исламиятты Қарахан елінің мемлекеттік діні етіп жариялайды. Мұса белгілі ойшыл, ғұлама, сопы Әбіл Хасан Мұхаммед Сұфиянұлы Әл-Қаламти тарапынан арнайы ислами тәрбиеден өткізілген еді. Осының нәтижесінде ол Қарахан патшалығының билігіне қараған аймақта (бүгінгі оңтүстік аймақтарымыз) Исламияттың таралуына орасан зор еңбек сіңірген. Мәселен, 960 жылы 200 000 шатыр (үй) түркі халқы мұсылман болғанды Самана мемлекетінің бағы тайған соң, Парұн (Хасан) Бағыра хан Ма-уера-ән Наһір мезеріне шабуыл жасап, 999 жылы Бұхараны өзше бағындырады. 1005 жылы Мәуера-ән-Наһір аймағы тұтастай Қарахан бөлігіне өтеді [9].

Қарахан мәдениеті Қарлұқ мәдениетінің жалғасы іспеті. Қарахандар әулеті X ғасырдың орта шенінде қалыптасып, XII ғасырдың бас шенінде ыдыраған мемлекет болды. Олардың шығу тегі туралы жан-жақты пікірлер айтылуда. Кейбір зерттеушілер оларды ойғырлардан тараған десе, елді бірсулері қарлұқтардың жалғасы деп түсіндіреді. Алайда Қарахан әулеті алуан текті мемлекет болды. Оның құрамында үйсін, қаңлы, дұлу, тегі, қырғыз, қыпшақ, арғу, нағма, оғыз, бұқриз, салғыр, билтелі, баяндұз, балт сықылды түркі тілді және парсы тілді халықтар болған. XII ғасырдың бас шенінде Ислұғ Дашы бастаған мұңғұл тектес Қидан (Қарақытай) әскерлері Қарахан мемлекетінің күншығыс аймақтарын жаулап алды. Осыдан бастап үлкен соққы жеген мемлекет ыдырайды. 1212 жылы қарахандардың ең соңғы ханы қайтыс болады да мемлекет ресми түрде құлайды.

Мұсылмандылықты мемлекеттік дін еткен қарахандықтар әулетінің билігін баршаға ғалымдар оңды бағалауды; Мәселен, "Қазақстан тарихы" атты кітапта, отандық тарихшыларымыз: "Қарахан әулеті тұсында түрік этносының ой-санасы өседі, мұсылман әдебиеті түрік тілінде шыға бастайды. Бұл салада жұрттың бәрінен бұрын Баласағұнның есімі белгілі болады. Тұтас алғанда Қарахандар дәуірі саналық жағынан қоғамның барша саласындағы жаңа кезең болып табылады. Тек, мұңғыл жаулаушылығы тұсындағы ауыр күйзеліс қана қоғамның дамуға бет алған табиғи процесін үзіп тастайды.

Ислам тарихының алуан түрлілігі, орасан зор байлығы уә жан-жақтылығы тікелей еліміз орналасқан орталық Азияға қатысты. Орталық Азияда ислам тарихының ең мәшһүр тұлғалары, Құран мен Хадис ғалымдары өмір сүрді, шаирлар, қаламгерлер, даналар, өнерпаздар керемет туындыларымен ислами мұрағаттарға өз үлесін қосты. Біздің Тараз сияқты қалаларымыз ғасырлар бойы ислам мәдениеті мен өркениетінің ең беделді орталықтары болды. Мұсылмандардың ғылымдағы, өнердегі жетістіктері күллі адамзаттың игілігіне ұсынылды.

Жетісудағы Баласағұн қаласы X ғасырдың бас шенінде-ақ, ең маңызды ислам орталығының бірі болған. Белгілі дін тарихшысы, профессор Хикмет Танйу «Түріктердің Діни Тарихы» атты еңбегінің 109-бетінде X ғасырды түркілер жаппай мұсылман болған ғасыр деп жанып, былай дейді. «920-921 жылдары қызылбасшылардың (шиғалар) Хорасан аймағында шағалықты насихаттағанын байқаймыз. Алайда, түркі халықтары 920-960 жылдары Әлли Сүннет жолын таңдап жаппай исламды қабылдады. Қарахан Бұғыра хан Хорасандығы Қызылбастарға жарыққа аттанып, оларды жеңіліске ұшыратты. Иламият 940-950 жылдары Орал тауы мен Сібір аймақтарында орналасты. Түркі халықтарының тарихындағы осы маңызды уақиғалардан соң, X ғасырда түркі тайпаларының кем дегенде 80 пайызы мұсылмандықта болды. XII ғасырда Исламият барлық Орталық Азиядағы үстем дінге айналды.

Күллі ислам әлемінің тарихында осыншама маңызды орын алған Тараз шаһарында орта ғасырлық мұсылман архитектурасы үлгісіндегі Қарахан, Айша-бибі, Бабажа хатұн ескерткіштердің болуы, сақталуы зор мақтаныш. Енді сол үлгінің жалғасы ретінде сол заманғы мұсылман архитектурасы стилінде үлкен бір мешіт ғимараты мен ислам ғылымдарын зерттейтін ғылыми орталық салынса, нұр үстіне нұр болар еді.

1. 
   Е.А. Агеева Отчет о раскопках на городище Тараз в 1961г.
   
2. 
   Б. Әбілдаұлы Талас-Тараз. Алматы, Санат, 1998, 200 б.
   
3. 
   Ә. .Марғұлан. Таңбалы жас жазу «Қазақ тарихынан» Жалын.
   

4. 
   К. Байпақов Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан.
   

5. 
   В.В. Бартольд Очерк истории Семиречья. 2-т.,1963. с-39.
   
6. 
   Бернштам «Памятники старины Таласской долины» Алматы.
   

7. 
   А.Н. Бернштам Археологические работы в Казахстане и Киргизии в
   

8. 
   А.Н. Бернштам Жетісу археологиялық экспедициясының еңбектері
   

9. 
   Қазақ ССР тарихы, 2 том, Алматы, 1979, 18 б.
   
10. 
    Қазақстан тарихы 4 томдық, 2 том, Алматы 1998, 38 б.
    
11. 
    Қала мен дала, 2005, №9, 8 б.
    
12. 
    Көне Тараз. Алматы 2001, 131 б.