Уа халайық мында кейбір жерлерінде қателер бар  балұстаұлы есбай

Сөйте тұра, белгілі бір ұлттың шын мәніндегі мазмұнды музыкасы өзгені де бейтарап қалдырмайтыны шындық. Нағыз шедевр музыканың эстетикалық-эмоциялық әсері этникалық шекараларды көктей өтіп, әрбір тыңдаушының талғам-танымымен тіл табысып жатады. Ал, әрбір тыңдаушының талғам-танымын қалыптастыратын әлеуметтік орта, түптеп келгенде, белгілі бір этникалық төлтүмалықпен сабақтас. Демек, өнер болмысында ғана емес, өнерді танып-түсінушінің де болмысында этникалық қасиет бел алып жатады. Себебі, кез-келген басы жұмыр пенде әкесі мен шешесінің перзенті болумен бірге, белгілі бір этностың да мүшесі болып табылады.

Сөз жоқ, этникалық шекараларды көктей өтіп, әр түрлі ұлт өкілдерінің талғамына татыған музыкалық шығарманың айтары айқын, тілі бай. Ондай музыканың өнбойынан әркім өзіне керегін тауып, рухына ләззат алып, сол музыкамен өзінің тағдырын сабақтастыра алады...

Осынау ойдың жосығы қазақтың әйгілі күйші-композиторы Балұстаұлы Есбайдың (1842-1910) музыкалық мұрасына ден қойғанда айқындала түседі.

Есбай күйлерінің әрін тайдырмай, нәрін жоғалтпай жеткізуші білікті домбырашылардың бірі Алым Жаңбыршин былай дейді: «Күй танығыш қазақ домбырада әркім өз мінезін тартады» деген. Мұндай сөздің қисыны Есбайға жүрмейді. Есбай өзін емес, өмірді күйге қосып өткен адам. Сондықтан да, оның күйлерінің түбі жеткізбейді. Қаншалықты ішіне түсіп, бойлап тартсаң, сонша тереңдеп кете береді. Жер мен көктің арасындағыны жазбай танып, жаңылмай біліп тұрған бір керемет. Бәрін біліп, бәрін сезетін дана көкірек. Ол қуанса шалқып кетпейді, қайғырса күйреп қалмайды. Күйшінің маңғазы ғой сабаз».

Бұл — Есбаймен жаралған топырағы бір, күйді дәстүрлі табиғатымен түсінетін жанның лебізі.

Ал, жаралған топырағы шалғай, таным-талғамы бөлек А.В. Затаевич Есбай күйлері туралы былай дейді: «Керек десеңіз, мен мынандай ойдың үшығын шығарудан да жасқанбаймын, мәселен, «Өтті-кетті» күйінің бастауына ден қояйық - кейбір тұстары, әрі-беріден соң, Бетховеннің классикалық симфониясынан да құдіреттілеу» (А. В. Затаевич. 500 казахских песен и кюиев. Алматы. 1931. 8-бет).

Мұнан әрі былай дейді: «Арттағы алыс өмірдің тілсіз аңыз-әңгімесі сияқты осынау мәнді күйлердің басым көпшілігі, сөз жоқ, түз тыңдаушыларының психологиясында нағыз симфонизмнің жаңғырығы сияқты қатталып жатады. Ал, біз сияқты «мәдениетті» концерт тыңдаушыларына оны бажайлап түсіну үшін жүз басты оркестр аппараты қажет болар! Айтары жоқ, өз басым мұны талай рет жан-жүрегіммен сезіндім және осынау ғажап құбылысқа «Абыл», «Нарату», «Өтті-кетті» сияқты тегеурінді, өршіл күйлерді тындау арқылы көз жеткіздім» (А. В. Затаевич. Көрсетілген еңбек. 7-бет).

Тағы да былай дейді: «Жалпы, бұл күй («Өтті-кетті» — А. С.) — қазақ музыкасындағы (Орал өңірі) шоқтықты биіктердің бірі. Сондықтан да, бұл күйді жазып алу барысында біраз қиындық көрсем де, менің әрі музыканттық, әрі коллекционерлік сезімімді жігерлендіріп, көңілімді насаттандырды.

Бұл күйді тарту барысында октаваны қосарлап жүргізсе, оның көркі одан сайын құлпыра түседі. Нақтылап айтар болсақ, күйдің жусар алдындағы «интермеццо» бітімдес бөлігі (маңғаз да асқақ) мейілінше қызықты. Бұл жерде А. Г. Рубинштейннің (!?) болмысымен үндес... ақыл-ойға сыймайтын тәсілге тап боламыз. (Сұңқылдатып сүйрете қаққандағы (триоль) күй тілі көзіңді қарықтыра жалын шашқан қалпы бір ырғақпен лекілдеп келіп түйінделеді) (А. В. Затаевич. Көрсетілген еңбек. 296—297-беттер).

Міне, таным-түсініктері екі басқа қайнардан бастау алған кісілердің бір Есбай туралы ой-толғамдары осындай. Дәстүрлі таным-түсінікті тұғыр еткен Алым Жаңбыршин Есбайдың күйлерін экосистемамен шендестіріп елестетеді. Оның түйсінуінде Есбай жер мен көктің арасындағы ахуалды біртұтас құбылыс ретінде күй тіліне түсіреді. Яғни, күйдің айтары жалғыз сәттің немесе жалқы бастың ахуалы емес, уақыт пен кеңістіктің, жалқы мен жалпының біртұтас тағдыр-талайы. Сондықтан да, Алым Жаңбыршиннің жоруында Есбай күйлері өмірдің өзіндей байтақ, уақыттың өзіндей шексіз.

Есбай күйлерінің осынау қасиетін А. В. Затаевич те түйсінеді. Бірақ, ол өзінің таным-табиғаты тұрғысынан жориды. Оның жоруында Есбай күйлеріндегі тегеурін, асқақтық, маңғаздық сияқты қасиеттер жеке тұлғаның болмысы ретінде қабылданады. Яғни, күйдің табиғаты — индивид болмысының аясындағы құбылыс. Содан да болар, тыңдаушы ретінде А. В. Затаевичтің эстетикалық-эмоциялық әсері индивидуалистік ой-тұжырым (концепция) ретінде қабылданады.

Қалай болғанда да, бір шындықтың басы ашық, күйші композитор Есбай қандай тыңдаушы болса да құрқол қайтармайды. Әрбір тыңдаушы одан іздегенін табады, қалағанын алады. Жәнеден іздеушінің де, қалаушының да қоржыны орта болып кетпейді. Бәлкім, Есбайдың эпикасы, Есбайдың феномені дейтініміз осы болар. Міне, тағдырдың жазуымен Еуразияның жапсарында дүниеге келген, содан оң құлағын өмір құбылыстарына еліктегіш Еуропа музыкасына түріп өскен, сол құлағын өмір құбылыстары туралы ой толғағыш Азия музыкасына түріп өскен Есбай күйлерінің болмысы осындай.

Балұстаұлы Есбай Гурьев уезіне қарасты Қарабау болысының (қазіргі Атырау облысы, Қызылқоға ауданы) жеріндегі Сарыкөл деген айдынның маңайында 1842 жылы дүниеге келіп, 68 жасында 1910 жылы дүние салған. Мұндай нақтылы мағлұматқа ел ішінен жинақталған деректер мен хатқа түскен деректерді салғастыру барысында көз жеткізуге болады. Ең басты мәнді дерек Ақтау қаласында тұрып, 1975 жылы 81 жасында дүние салған Жанай Саламатұлы деген ақсақалдан алынды. Жанай ақсақалдың елі Кіші жүздің Байұлы тайпасы, оның ішінде Адай, оның ішінде Мұңал, оның ішінде Бәйімбет атасы болып келеді. Бұл кісі 1903 жылы Қаналы төре әкесіне ас бергендө Мұңал НұрымныңТауаны деген байдың шұбар атына мініп бәйгеге шапқанын айтады. Бұл деректен Кіші жүзге аты мәлім Қаналы төре берген астың 1903 жылы болғанын білеміз.

Енді осы деректі толықтыратын, нақтылай түсетін әңгімені Есбай күйлерін жеткізуші Мұрат Өскенбаев, Алым Жаңбыршин, Сақтап Қазтуғанов, Сағын Жалмышев сияқты күйші-домбырашылар айтады. Бұл кісілер бір ауыздан ғасырдың бас кезінде, қоян жылы Қаналы төренің әкесіне ас бергенін, осы аста арнайы бәйге тігіп, Кіші жүз құрамындағы Әлімұлы, Байұлы және Жетіру күйшілерін айтыстырғанын сөз етеді. Осы айтыста Жетіру Науша қыздың 18 жаста, Әлім Тоғызбайдың 40 жаста, Байұлы Есбайдың аттай 61 мүшеліндс екені айтылады. Әрине, мұндай деректен кейін Есбайдыңтуған жылын шығару қиын емес. Қаналы төренің әкесінің асы қоян жылы берілсе, бұл 1903 жыл болады. Ал, 1903 жылғы күй сайысына Есбай 61 мүшелінде қатысты десе, онда 1842 жылы туған болып шығады.

Бұл деректің қисынға келетінін тағы да бірер мысалмен орнықтыруға болады, Күй өнерінің тарихында әйгілі күйшілер Абыл Тарақұлының 1820 жылы туғаны, Есір Айшуақұлының 1840 жылы туғаны белгілі. Осы күйшілердің күйін тартып өмірбаянын білетін кез-келген домбырашы Есбайға Абылдың ұстаз болғанын, ал Есірдіңжасы шамалас болғанын әңгіме етіп отырады. Яғни, ұстаз Абылдың Есбайдан 22 жас үлкен болуы да, жастары шамалас Есір мен Есбайдың 2-ақ жас айырмашылығының болуы да қисынға келіп-ақ тұр. Демек, осынау деректерге ден қоя отырып, Есбайдың 1842 жылы туғанына табан тіреуге болады.

Ал, енді, Есбайдың 1910 жылы дүние салғанына келетін болсақ, бұл дерек те далалық ауызша тарихнама (ДАТ) арқылы жеткен. Бірі Есбайдың көзін көрген, енді бірі көзін көргендердің сөзін естіген Атанғұл, Шаңғұл, Сақтап, Жүзбай сияқты зерделі домбырашылардың айтуында әйгілі күйші ит жылы қайтыс болған. Яғни, 1910 жыл. Бұл деректі музыкалық фольклордың білікті маманы Тымат Мерғалиев те қуаттайды (Т. Мерғалиев. Домбыра сазы. Алматы. 1972.289-бет). Сондай-ақ, осынау деректің қисыны А. В. Затаевич жазбаларына ден қойғанда да орныға түседі. Есбай күйші «осыдан жиырма жыл бұрын орта жасқа келген кезінде қайтыс болды» — дейді А. В. Затаевич. (А.В.Затаевич. Көрсетілген еңбек. 296-бет). Бұл деректі Александр Викторович қазақтың ән-күйін жинаумен айналысқан 1920-1936 жылдар аралығында жазған. Яғни, Есбай күйлерін жиырмасыншы жылдардың соңын ала нотаға түсіріп, күйшінің өлген кезі туралы мағлұматқа да мән бере кеткен. Осы деректе «орта жасқа келген кезінде қайтыс болды» деген сөздің аңғартары мол. Әдетте, орта жас деп алпыстың ішін айтады. Демек, Есбайдың 1842 жылы туып, 68 жасында 1910 жылы дүние салғаны күмән келтірмесе керек.

Есбайдың шыққан тегі Кіші жүздің Байұлы тайпасы, оның ішінде Есентемір атасы болып келеді. Ел ішінде Есбайды «Тазбала» деп те атаған. Көнекөз

қарттардың айтуында Есбай таз болмаған. Бала кезінде аттан құлап, шекесін жаралап алады да, сол жараланған жеріне ақ шаш шықса керек. Осыған орай нағашысы Өтеқұл Есбайды жиенсініп «Тазбала» деп атап кетеді. Болашақ күйшінің өскен шаңырағы малға кедей болса да, сұлулықтың парқын біліп, өнерді тәу еткен. Есбайдың әкесі Балұста он саусағынан өнері төгілген ұста-зергер, көкірегі күйге жұбанған домбырашы болған. «Әкеге қарап ұл өсер» дегендей Есбайдың бала кезінен домбыраға бауыр басып, күйге көңіл қойып өсуіне әкесінің ықпалы айрықша болған.

Бірақ, бәрі де жазудан ғой, Есбай 10-11 жасқа іліккенде араларына жыл салмай әке-шешесі қайтыс болады. Болашақ күйшіні үлкен әкесі Ерназар қолына алады. Ол кезде, өзі кедей болса, өзі жетім болса, ондай балалардың пешенесіне қозы жаю, одан әрі қой жаю жазылған. Тағдырдың мұндай сыбағасынан Есбай да қашып құтыла алмайды. Ертелі-кеш қой соңында жүріп домбырамен мұңдасады. Бұғанасы қатпай жатып тәлкекке түскен тағдырына налып, домбырасына мұңын шағады. Бара-бара домбыра жан серігіне айналып, шер тарқатар сырласындай болып кетеді. Түс әлетіндегі қойдың жусауында, айлы түндегі қотан шетінде Есбайдың домбыраны сұңқылдатып, егіле тартатын әдеті төңірегіне аңыз болып тарайды.

Осының бәрін бір сыр етіп көкірегіне түйіп жүрген Ерназар қарт бірде немересі Есбайды шақырып алып, батасын береді: «Шырағым, Есбай, -дейді, — Тәңірім саған тыншымас жүрек беріп, көкірегінді күйге толтырған сыңайы бар. Қойды екінің бірі жаяды. Күйді дыбыстың пірі шалады. Мұнан әрі бағыңцы байламаймын. Жолың ашық, бірдің малын баққанша, мыңның бабын тап, бірыңғай күйіңмен бол. Артыңа алаңдама. Елдің ішін арала, өнерлімен бастас бол. Бағың ашылсын!».

Ерназар қарттың батасы қабыл болып, Есбай бар өмірін күйге арнады. Өмірбойы домбырасын құшақтап ел алдында күй тартуды жалғыз ғана мұрат тұтып, жанұя құрмастан соқа басы күңіреніп өтті. Халық арасына «Тазбала» деген атпен белгілі болған Есбай Еділ, Жайық, Ойыл, Жем, Сағыз бойында, Маңқыстау мен Үстірт алабында, Орынбор, Саратов, Самара, Астрахань қалаларында армансыз күй төгіп, көптің алғысын арқалап баққан. Халықтың ықыласы оған не ішем, не кием дегізбеген. Қай ауылға келсе де төрден орын тиіп, төңірегіне жұрт үйіріліп, оның сұңғыла күйлерін сағынышпен тыңдайтын болған.

Әрине, Есбайдай дәулескер домбырашы ел ішін текке араламайды. Асыл өнерге дұғадай ұйып, арқалы сарынды көкірегіне құйып, бойындағы Құдай берген қабілетті шыңдаумен болады. Ол өзінің алдындағы Боғда, Махамбет, Құрманғазы, Дәулеткерей, Абыл сияқты ұлы күйшілердің мұрасына құмарта ден қояды. Өзімен қатар Арал, Есір, Алтынай сияқты күйшілермен өнер өрелестіреді. Ал Өскенбай, Қоңыр, Кұлшар сияқты өкше басар ұрпаққа бойындағы мол мұраны аманат етіп, қол жалғайды.

Есбай қазақ даласымен жапсарласып жатқан орыс қалаларын да көп аралап, ондағы сауыққой орталарда өзінің қос ішекті домбырасын балалайка, скрипка, сырнай сияқты аспаптармен талай өрелестірген. «Ақыл — ауыс, ырыс —жұғыс» дегендей, сырт елдің музыкасы да Есбайды бейтарап қалдырмаған. Арқалы әуен, сазды сарын оны ұдайы қанаттандырып, шабытын жанып отырған.

Күйші-композитор ретінде Есбайға айырықша ықпал еткен адам -Абыл Тарақұлы. Кеңаяда пайымдар болсақ, Маңқыстаудыңкүйшілікдәсгүрінің, накхылап зерделер болсақ, Абылдың күйшілік мектебінің табы Есбай күйлерінің өнбойында сайрап жатыр. Жалпы, Маңқыстау күйлерінің сырты сабырлы көрінгенімен, іші алабұртып, дөңбекшіп, тереңнен тепсініп жатады. Маңқыстау күйлері жалқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтауға үйір емес, жалпының арман-аңсары туралы ой толғайды. Былайша айтқанда, бірдің емес, көптің сөзін сөйлеп, жақыннан емес, алыстан толғап, бір ғана сәттің емес, мәңгілікті зерделеп, содан философиялық ой түйеді. Маңқыстаудың көкжиекпен ұласқан құлансауыр даласы, әжімді бел-белестері, шыңырау шатқалдары, шаңытып тұратын ақ мұнар ауасы, бейне бір дыбысқа айналып, эпикалық қарымды күй болып төгілген сияқты. Осы дәстүрдің ұлы тұлғасы Абыл екені ден қойдырады. Ал, Абылдың асқақ мұратын аласартпай, ізін суытпай ілгері алып жүрген мұрагері — Есбай.

Абыл — алпыс екі тармақты «Ақжеленді» қақтап сауғандай етіп тауысып тартқан күйші. Сонымен бірге, «Ақжелеңдердің» салтанатты көшін ұзартып, өз жанынан небір терең толғанымды күйлер шығарған. Есбайдың Абылға лайықты ізбасар болатыны, ең алдымен, осы дәстүрді игеріп, осы мектепті меңгерген. Ол да алпыс екі тармақты «Ақжелеңді» тауысып тартқан. Оның да «Ақжелең», «Түйдек Ақжелең», «Ілме Ақжелең», «Шидемелі Ақжелең», «Шілтерлі Ақжелең», «Кербез Ақжелең», «Қыз Ақжелең», «Сылаң Ақжелең», «Бұлбұл Ақжелең» деген күйлері осынау ұлы дәстүрдің салтанатты көшін одан әрі ұзартқан. Және мұның бәрі де жай еліктеу, жайдақ қайталау емес. Есбай дарынының ішкі сұранысынан туған, барша конондық үлгілерді сақтай отырып тіленіп шыққан тегеурінді туындылар. Содан да болар, Маңғыстаудың кәріқұлақ талғампаз тыңдаушылары Есбайды өздерінің Абылынан, Есірінен, Өскенбайынан, Аралынан, Қартбайынан әсте кем көрмейді. Мұның жарқын дәлелі, Есбай күйлерін көкірегіне ең мол сақтап, бүгінгі күнімізге жеткізген — Маңғыстау домбырашылары. Бұл ретте Есбай күйлерін қолдан түсірмей жалғастырған әрідегі Назар, Арал, Сәулебай, Қисық, Кәуен (Жұмағали) сияқты домбырашылардың, берідегі Лұқман Мұхитов, Мұрат Өскенбаев, Сақтап Қазтуғанов, Шамғұл Ибрагимов, Бекен Атанқұлов сияқты домбырашылардың, одан да берідегі Сағын Жалмышев, Ізбасар Шыртанов, Сержан Шәкіратов, Айтжан Есенұлы, Әлдеш Жәлекеев, Айтбай Қалдиев, Құмар Хасенов, Жеңіс Қырымов, Қарағұл Қонаршиев, Бәтіш Дәненова, Қажымұрат Қыдырбайұлы сияқты домбырашылардың есімін құрметпен атап өткен абзал. Демек, Есбай мұрасының ізі суыған жоқ. Есбай күйлері халыққа рухани қызмет көрсетуде деп айтута негіз мол.

Ел арасында «Абылдан сөз қалмаған, Есбайдан күй қалмаған» деген сөз бар (бұл мәтелде ауызға алынып отырған күйші Абыл емес, ақын Абыл Өтембетұлы). Бар өмірін күйге арнаған Есбай, ең алдымен, халық жадында ғасырлар бойы қатталған рухани мұраның түпсіз білгірі болған. Таңды таңға ұрып тарататын көшелі күйлерді былай қойғанда, Есбай ел ішіндегі ақын жыраулардың төл саздарын күйге бергісіз етіп тартқан. Көнекөз қарттардың естелігінде «Қашағанның той бастар сазы», «Дүйсенбай жыршының сазы», «Ақтан-Нұрым сазы», «Түмен сазы», «Өришаның жыр сазы», «Әлдидің сазы», «Қарабай бақсының сазы» сияқты әуен-саздарды Есбай ет асым уақыт тартқанда таусылмайды екен. Ал күйге тұяқ іліктіргенде арқаланып, алапат-айбыны асып кететін болған. Ол күйді жан ләззаты емес, ел мен жердің дыбысқа айналған киелі рухы деп білген. Содан да болар, кәріқұлақ қарттардың айтуында, Есбай әулиелі орындарға жиі түнеп, оларға тауап етіп, оңашада күй төгетін болған. Ол көшпелілердің байырғы наным-сенімі бойынша күйді Тәңірдің тілдесі деп түсінген. Күйді неғұрлым егіліп тартса, арнайы мінәжат етіп тартса, солғұрлым аруақ риза болады деп білген. Маңқыстаудағы Қараман-ата, Масат-ата, Шопан-ата, Сейсем-ата, Қырыққыз-әулие, Әжі-баба, Шақпақ-ата, Сұлтан-ене, Қаңға-баба, Қошқар-ата сияқты әулиелі орындарды, ондағы үңгір-оқаптарды, сағана-сынтастарды Есбайдың күйлері талай-талай жаңғыртқан. А, В. Затаевич жинаған деректерінде Есбай «бейіт-қорымдарды, үңгір-оқаптарды мекен етіп, ағыл-тегіл күй тартатын болған» деп жазатыны сондықтан (А. В. Затаевич. Көрсетілген еңбек. 296-бет).

Алайда, мұндай деректерге қарап Есбай да тақуалық ғұмыр кешкен деп қорытынды жасауға болмайды. Ол небір алқалы жиындарда ел ішінің даңқты адамдарымен бастас болған. Маңқыстаудың «жеті қайқысы» атанған Мұңал Досат, Қаржау Тұрсын, Майлан Шолтамен, Жаманадай Тастемір, Жанай Өскенбай, Кенже Әділ, Медет Жылкелді сияқты сал-серілердің ортасында небір қызықты күндерді бастан кешкен. Ауыл-елдің, ру-атаның намысы сынға түсетін алқалы күй сайыстарына қатысып, талай рет жеңіс туын желбіреткен. Соның бәрінде Есбай көптің құрметіне бөленіп, өзімен мұң-сыры ортақ достар тауып отырған. Есбайдың «Ел айырған», «Бөгелек» деп аталатын күйлерінің әйгілі Боғдаға арналуы, «Бегімсалы» күйінің жан досы Аралға арналуы, сондай-ақ, «Шажда қыз» күйінің Алтынайға арналып тартылуы оның азаматтық болмыс-тұлғасына айғақ болса керек.

Бүгінгі күнімізге Есбайдың көзіндей болып оның домбырасы жетті. Балұстаның кенжесі, Есбайдың туған інісі Ізбасар — үш ұл, үш қыз сүйген адам. Сол Ізбасардың кіші қызы Кенже (Қайырша) Есбайдың домбырасын бойтұмардай сақтап келген. Музыкалық фольклор зерттеуші, білікті азамат Қажымұрат Қыдырбайұлы 1985 жылы Есбайдың домбырасын қалап алып, 1989 жылы Алматыдағы Қазақтың республикалық халық саз аспаптары музейіне тапсырды. Тұтас ағаштан қашалып, сүйектелген қоңыр домбыра асылдың көзіндей болып музей төрінде тұр. Бір сәт бейнелі сөзге ерік берер болсақ, Есбай домбырасының тұрған орны музей төрі ғана емес, халық жүрегінің төрі де.

ДЕРЕК: Балұстаұлы Есбайдың күйлері: «Ақжелең», «Ақілме», «Айда бұлбұл», «Айкербез», «Айша кербез», «Алшаң кер», «Әлейлім жалған» (екі түрі бар), «Әңкі-тәңкі», «Әулиенің ақ күйі», «Бес қыздың бел шешпесі», «Бұлбұл» (екі түрі бар), «Бөгелек» (екі түрі бар), «Бозтөбе»,

18 жасар Науша қыз жетеді. Күйшілерге Қаналы төренің өзі сарапшы болады.

«Уа, ағайын! —деп, Қаналы төре сөз бастайды. — Үш ананың бетке шығар күйшілері алдымызда отыр. Бұрынғы-соңғының дәстүрімен бұларды қара тартысқа, қала берді, түре тартысқа салсақ, онда апталап тыңдауға тура келеді. Сондықтан, бір-бірден күйлерін тыңдап, «Теңіз дәмі тамшыдан белгілі» дегендей, төрелігімізді айтайық».

Отырғандар Қаналы төреніңуәжін қабыл алады. Сол жерде, «жолы жіңішке» деп, бірінші күй тарту кезегі Науша қызға беріледі. Ол кезде тартар күйінің бөгернайын танытып, мән-жайын айтып алатын дәстүр бар. «Бұл күйдің шығуына себепші оқиға өз басымнан өтіп еді, — дейді Науша қыз. — Бірде, айлы түнде ауылдың қыз-бозбаласымен бірге ақсүйек ойнап жүріп, етігімнің өкшесін тайдырып алдым. Сонда ақсүйекті бірге іздесіп жүрген жанымдағы жігіт етігімнің өкшесін ай жарығына қаратып отырып, шимен шегелеп бергені. Сол жігіттің өнеріне риза болғаннан шығарған күйім еді».

Науша қыз осылай дейді де, «Шилеме-шегелеме» деген күйін тартып шығады.

Келесі кезекті «атасының жолы үлкен» деп, Тоғызбайға береді. «Менің күйіме де өз басымнан өткен бір оқиға себепші болып еді, - дейді Тоғызбай. — Жапсар ауылда Мамыт деген қыз болды. Әзіліміз жарасып, сөзіміз үйлескен жандар едік, ертелі-кеш бара қалсам Қызылқайың деген иті күрпілдеп үріп алдымнан шығады. Қабаған ит қызды ауылға жолатпай діңкемді құртты. Содан бір күні қолыма таяқ ұстап, сайланып шықтым. Әдеттегідей алдымнан үріп шыққан итті қатты жасқап едім, жайына кетті. Мен мұратыма жеттім. Сонда көңілім өсіп қайтқан соң шығарған күйім еді».

Тоғызбай жорғадай сыдыртып күйін тартып шығады. Мұнан әрі күйдің кезегі Есбайға тиеді. Сонда Есбай: «Бұлар күйді оң қақты ғой, қайталау болмасын, мен теріс қағайын» деп, сол жерде «Терісқақпай» деген күйді шығарып тартады.

Күй біткен кезде тыңдаушылар ду ете қалады: «Ойпырмай-ай, бұл Есбайға дауа жоқ екен... Түрткені де, шерткеніде күй ғой... Табан астында тыңнан шығарып тартты-ау» деседі. Көптің қолдауына Қаналы төре де қосылып, «Бәйгенің иесі Есбай» деп айтып салады.

Сол жерде Науша қыз уәж айтады: «Қадірлі ағалар, - дейді, - кезек тосын тиген соң, қолым үйренген күйді тартқаным рас еді. Болмаса, шығарып тарту біздің де қолымыздан келеді. Маған бәйгенің де, байрақтың да керегі жоқ. Осынау асқа құрқол келмейін деп, құлағын шығарып келген жаңа күйім бар еді. Өзіммен бірге кетпесін, рұқсат болса, сол күйімді тартып берейін».

Науша қыздың уәжін Қаналы төре бастаған жұрт қабыл алады. Іле Науша сарыны тың, қағысы бір күйді лекілдете жөнеледі. Отырғандар жаңа күйге сүттей ұйып, құлақ түреді. Әсіресе, Қаналы төренің Күнтай атты бәйбішесі ұмсына түсіп, құлақ түргенде жаулығы сырылып, шашының көрініп қалғанын аңғармайды. Күй делебе қоздыра құлдыраңдап барып бітеді. Күнтай бәйбіше апыл-ғұпыл жаулығын түзейді. Мұны байқап қалған науша қыз күліп: «Менің күйіме ең беріліп тыңдаған адам Күнтай апамыз сияқты, сондықтан, бұл күйдің аты «Күнтай» болсын» — дейді. Ақылды қыздың қылығына риза болған Қаналы іөре қабақ серпіп, Науша қыздың алдына «зер бұйымыңды салып жүр» деп күміс сандықша қойдыртады.

Осы кезде Есбай отырып тіл қатады: «Апыр-ай, менен кейін күй гартылмаушы еді, дәуренім өтейін деген екен-ау!» деп, сол жерде «Өттің, дүние!» деген күйін тартады. Күй тереңнен толғап, күңірене дөңбекшіп, отырғандардың ойын сан-саққа жүгіртеді.

Сонда Тоғызбай күйші: «Сабыр, Есаға, сабыр! Өлмейтін өнердің алды-артында дүбірі қалың болмайтын ба еді. Мұндайда шүкірлік еткен жарасар» — деп, сол жерде «Әләйлім жалған» деген күйін шертеді.

Күй біткен кезде аңтарылған жұрттың ішінен біреу сез бастайды: «Ау, ағайын, осы біз мына Байұлының қолын олай-бұлай сермегеніне алданып қалған жоқпыз ба?» дейді. Бірінен-бірі өткен күйдің әсері суымай отырған жұрт дабыр-дүбыр болып қалады. Бірі — «Наушаның қолы шебер екен», келесісі — «Жоқ, Тоғызбайдың сарыны сұңғыла болды» деседі.

Өршіп бара жатқан дауға Қаналы төре басу айтады: «Жә, ағайын, - дейді, — бұл бір айта жүретін өнер сайысы болды. Осы жерде тегін тартылған күй жоқ, бәрі де кісіліктің сойылын соғып, жон-жобасымен тартылады. Олжаның үлкені сол болса керек. Дегенмен, кесім айтылып қойды. Енді мені екі сөйлетпей-ақ қойындар. Жеңіс Есбайдікі, құрмет туын көтеріндер! Ал, Науша мен Тоғызбай болса, олар да сый-құрметке әбден лайық екен. Риза етіп аттандыру мойнымызда болсын».

Кейін осынау күй сайысында тартылған күйлер ел ішінде «Үш ананың күйі» деген атпен тарайды. Қазіргі домбырашылар «Күнтай» күйін «Бұлбұл» деп, «Өттің, дүние!» күйін «Өтті-кетті» деп тартып жүр. Бұл да уақыттың оз дегенін болдыртпай қоймайтын бір «өктемдігі» болса керек.

Атыраудағы Тайсойған құмының ішінде Ақкөл деп аталатын ботакөз айдын бар. Ақкөлдің жағасы шүйгін, қамыс-құрағы бітік, шаруаға қолайлы. Осы көлді Рабай, Әбіт есімді екі кісі қатар жайлап жүреді. Қоңсылас болған соң, бір-біріне деген сый-құрметтен де кенде болмайды.

Төрт түлік малдың тісіне ілесіп күн көру ата кәсіп болғанмен, Әбіттің құс салатын да өнері бар екен. Бір-екі рет сәті түсіп, Әбіттіңжанына еріп, лашынның құс ілген өнерін көрген Рабай қатты қызығады. «Шіркін-ай, осындай бір құсым болса ғой» деп армандайды. Алайда, құрғақ арман құс бола ма, бір күні Рабай тәуекел деп Әбітке қолқа салады: «Әй, Әбіт, сен құстың тілін білесің ғой, құрқол болмассың, мына құсыңды маған бер, мен де қызықтайын. Қарымтасына бір үйір жылқым дайын!» дейді.

Бұл сәзге Әбіт күліп: «Әй, Рабай-ай, қызықсың-ау, лашынды құсқа бір салғаным бір үйір жылқы емес пе!» деп кете береді. Әбіттің бұл сөзін Рабай кеңіліне алып, «қап, мынау мені келеке қылды-ау» деп іштей қамығады. Осыдан кейін Әбіт пен Рабайдың арасы салқын тартады.

Күндердің күнінде бұл оқиға Есбайдың құлағына шалынады. Есбай Әбітпен де, Рабаймен де көңіл жарастырған дос болса керек, «қап, бұлары жарамаған екен» дейді де, бір орайлы кезде Ақкөлге келеді. Сол жерде Әбіт пен Рабайдың басын қосып отырып бір уәж айтады: «Бірің құсты сұрап ала алмай, бірің бұлдап бере алмай жүргендеріңді естідім. Құс қанша бұлды болса да, бар болғаны екі қанат, бір құйрық қана. Мал өлер, дүние тозар, мен сендерге өлмейтін, тозбайтын бір күй әкелдім. Мына фәни жалғандағы достығымыздың бір белгісі болсын» — деп күйін тартады.

Әбіт пен Рабай күйді тыңдап, көздеріне жас алады. Өткінші мен өміршеңнің парқын бажайлап, пендешілік қылықтары үшін қапаланады.

Есбайдың тартқан күйі ел ішіне «Бұлды құс» деген атпен тарап кетеді.
«Бес қыздың бел шешпесі»

1877 сиыр жылы Есбай күйші Алтынай күйшінің даңқын естіп, Орал облысыныңТайпақ ауданының жеріндегі Қабыршықты деген жайлауына келеді. Келсе, ауылға келін түсіп, той болып жатыр екен дейді. Ортадағы еңселілеу үйден шырқалған ән, сыңғырлаған күлкі естіледі. Есбай атын кермеге байлап, әлгі үйге кіріп келсе, әзілі жарасқан жастардың ән айтып, күй тартып, ойын-күлкімен мәз болысып отырғанын көреді.

Есбай елеусіздеу босаға жаққа тізе бүгеді. Сонсоң, «бұлардың ішінде Алтынай қайсысы болды екен» деп, бақылап отырады. Бір мезгілде сырттан: «Алтынай келеді, Алтынай келеді» деген дауыс естіледі. Алтынайдың атын естігенде үй ішіндегі жастар да ду етіп, қуанған шырай танытып, төрден орын сайлайды.

Кешікпей-ақ киіз үйдің сықырлауығы айқара ашылып, ішке бірінен бірі өткен сымбатты бес қыз кіреді. «О, Алтынай келді, жоғары шығыңыздар!» десіп, үй ішіндегі жастар жік-жаппар болады.

Бірақ, Алтынай бастаған қыздар отыруға асықпайды. Қыздардың бірі тұрып: «Жә, жоғары шық деп айту оңай, жалп етіп отыра кету одан да оңай. Шынымен күткендерің біз болсақ, «Бес қыз белің шешіп отыра қал» деп күй тартыңдар. Күй ұнаса отырамыз, болмаса кетеміз» деп бұлданады.

Өктем сөйлеп, өнерге ғана бас игелі тұрған қыздың Алтынай екенін Есбай жазбай таниды. Таниды да, тұғырда отырып тіленген қырандай бір бұлқынып жүрелей отырады. Сонсоң, домбыраны сұратып алып, асықпай құлақ күйін келтіріп, сұлу сырлы, сылқым күйді тайпалта жөнелді. Күй біресе еркелеп күлгендей, біресе сылқылдап сыр айтқандай, енді бірде «отыра қал, отыра қал» деп сөйлеп қоя бергендей тындаушысын таң-тамаша етеді.

Күй біткен кезде Алтынай риза көңілмен сыңғырлай күліп: «Бәрекелді, алыстан келген қонақтың темен отырып қалғаны қалай» деп, Есбайды қолтығынан демеп төрге шығарды. Содан той тарқағанша Есбайды жанынан ұзатпай сый-құрмет көрсетеді.

Есбайдың сондағы тартқан күйі ел ішіне "Бес қыздың бел шешпесі " деген атпен тарап кетеді.

Академик Жұбанов Ахметтің «адайлық күйлер» деген сөзінің астарында ұлттық музыка мәдениетіміздің құнарлы бір арнасын аңғартып өту байқалады. Шынында да, адайлық күйлер өз алдына өнегелі мектеп болғандай ғажайып құбылыс. Адайлық күйлердің шаппа-шап ситуация үстінде тууы, сонысына байланысты күйдің әуендік тілмен аңыз-әңгімесінде дарамалық қасиеттердің бел алып жатуы осынау күйшілік мектептің төл қасиетіне айғақ. Мұндай күйшілік мектептің табалдырығынан шын мәнінде шабытты тұғыр еткен біртуар тұлғалар ғана аттай алады. Ол тұлғалардың бойындағы ең жарқын қасиет -өнерді өмір салтына айналдыру. Яғни, өнер деңгейінде өмір сүргенде ғана кез келген сәтте асыл өнер қынаптан суырылған қылыштай көлденең тартыла алады. Одан да өткен ғажабы, нағыз өнер өмірді реттеп отыруға қызмет етеді. Шынайы өнер алдында ақылгөй дана да, адуын батыр да тоқтап, жолын береді. Міне, осынау тамаша рухани дәстүрдің жарқырай көрінген мекені ретінде Атырау алабын, Маңғыстау түбегін айтуға болады. Бір сәт көктей шолып, еске түсіріп көрейікші. Әрісі Асан, Қазтуған, Сыпыра бастаған тегеурінді жыраулық дәстүрдің екпіні тоқталмастан, өнегесі үзілместен берідегі Абыл /Өтембетұлы/, Махамбет, Шернияз, Сүгір/Мырзалыұлы/, Қашаған, Жаскілең, Нүрпейіс, Мұрын, Ьіғылман, Аралбай сияқты ақын-жыраулар арқылы жалғасын тапты. Уытты сын-сықағымен төңірегін ықтырған Бақтыбай, ән-жырымен тыңдаушысын тәнті еткен Аухат, Хиса, арқалы айтыстың майталмандары Бала Ораз, Білек қыз, міне бұлардың қай-қайсысы да нағыз өнердің алуан тарап өрістерін ұзартқан бұла дарындар, Әсіресе, Абыл /Тарақұлы/, Есір, Өришан, Ақтан, Нұрым сияқты ән-күй мен өлең-жырды қардай боратқан әмбебап өнерпаздар бұл өңірдегі қызу қанды, арқалы өнердің ұйытқысы болған. «Ал, кәне!» дегенде ат басын іркілмей жіберіп, аяқ астында асыл өнерді төгіп-төгіп тастайтын дәстүр бұл өңірдегі өнерпаздықтың үйреншікті өмір салтына айналған.

Міне, осынау талғамы биік, мінезі шалт өнерді дәстүр еткен думанды орта Қалмамбетұлы Өскенбайдың да тербеліп өскен рухани тал бесігі. «Сегіз жасынан Хиуа, Маңғыстау маңына танылған Лекер, Мылқайыр күйшілердің қасына еріп, тәлім алады, ел аралап, өнерпаздармен кездеседі. Өнер қуып, замандас өнерпаздары - Тәңірберген, Жолды, Арал, Сәулебай, Жәкен, Көпеш, Қартабай, Сәттіғұл сияқты ақын, жыршылармен аралас-құрылас жүреді, бір-бірінен жыр-күй үйреніп репертуарларын байытады. Сол кезде жұрт назарын ерекше аударған Әділ, Шалтаман, Тастемір, Өтеулі, Досат, Тұрсын, Жылкелді сияқты әншілермен бір жүріп ел аралап, өнер көрсетіп, «адайдыңжеті қайқысы» /сал-серісі/ атанады. Олардың ішінде Өскенбайдың өзіндік шырқата шығындата салатын сазы болды деседі» - деп жазады белгілі ғалым Сыдықов Қабиболла /Сыдықов Қ. Сегіз қырлы өнерпаз. «Коммунисгік еңбек». 1965. 30 маусым/.

Қалмамбетұлы Өскенбайдың туған жері Маңғыстау облысының Ералиев ауданына қарасты Жетібай ауылы. Ертеректе бұл жерді Жетібай құдығы деп аталған. Өскенбайдың дүние салып, топырақ бұйырған жері Маңғыстаудағы Қарақия жотасының Доңаза деп аталатын тұсы. Сөз орайында Өскенбайдың азан шақырып қойған аты «Өскінбай» болғанын айта кеткен жөн. Кейін төңірегі Өскенбай деп атауды қалыптастырып, қазіргі ғылыми-зерттеу еңбектерде де Өскенбай аты негізге алынып жүр.

Өскенбайдың шыққан тегі Адайдың Құдайке деген бұтағы. Әкесі Қалмамбет дөңгелек қана шаруасы бар, момын адам болыпты. «Бойында қандай қасиет болған екен?» дегенде, кейінгі ұрпақтары Қалмамбеттің қанжығысы құр қайтпайтын мергендігін айтады. Сегіз қырлы, бір сырлы болып өскен Өскенбай әкесінің аңшылық өнерін де қапысыз меңгерген. Тіптен, бұл өнерді одан әрі дамытып, төңірегін атбегі, құсбегі, қақпаншылығымен тәнті екен. Алайда, Өскенбайдың даңқын шығарған оның күйшілігі мен әнші-ақындығы. Қалмамбеттен Өскенбай, Үлкенбай атты екі ұл, Көркей, Шырай, Ақжан атты үш қыз өрбіген. Осы бес перзенті де бірімен-бірі тай-таласқан домбырашылар болыпты. Демек, Өскенбайдың күйшілік өнерінің бастау қадамы өскен ұясындағы әдемі дәстүрде жатыр. Кейін Қалмамбет шаңырағынан түлеп ұшып, өнерге біржолата беріле ден қойғаны Өскенбай болған. Өзінің туып-өскен ортасындағы күйшілік-домбырашылық өнерді Өскенбай жеріне жеткізе меңгерген. Өзі сияқты өнерпаз баласы Мұраттың айтуында Өскенбайдың репертуарында екі жүздей күй болған. Міне, халықтың рухани мұрасын тал бойына сіңіріп, әрін тайдырмай, нәрін жоғалтпай келер ұрпаққа қол жалғау қашанда біртуар дарындардың еншісіндегі іс дейтініміз сондықтан.

Өскенбай өзіне дейінгі күйшілік дәстүрді терең меңгеріп қана қоймаған. Сол дәстүрге табан тірей отырып, ілгері дамытқан күйші. Өз төңірегіндегі Лекер, Жоламан, Дәуітәлі, Мылқайыр сияқты дәулескер домбырашылармен үзеңгі қағыса жүріп, талай-талай додалы тартыстарға түскен. Сондай-ақ, көршілес түркімен ағайынның ішінде Құлбай, Сапар-Мамбет, Өдеулі сияқты әйгілі күйшілермен араласып, небір шалт мінезді өнер сынына түскен. Осынау өнерпаз ортада Өскенбай күйшілігіне қоса, әнші-ақындығымен де мойын оздырып отырған. Себебі нағыз шабыт буған өнер сайыстарында Өскенбай тыңнан күй төгіп, ән шығарып, қанатты өнермен жеткізбей қалықтап кететін болған.Оның Балқасым биді жеңетін өлеңі, Ырзабек пен Бурабекбайды сынауы, Алмағамбет байдың кемшілігін бетіне басуы шын мәнінде суырып салма ақындық шалымына айғақ. Дәл сол сияқты, шабыт буып, шамырқанған сәтте күйді де төгіп-төгіп тастап отырған.Өскенбайдың «Жаңылтпаш», «Шоқай», «Кербез Айша», «Жирен жорға», «Жеті бұлбұл», сияқты күйлері де дәл осындай оқиғалы сәттерде туған. Мәселен, Өскенбайдың домбыра тартысына елтіген қыз қолындағы ыдысын түсіріп алғанда шығарған күй «Шөлмек сынған» деп аталған. Ұлықұмды ен жайлаған Сәнкі бай өрмектің тұсынан өтіп бара жатқан Өскенбайды сынап: «Мына өрмектоқыған қыздарымды күйге қосшы», -дегенде, сол жерде «Кербез Айша» күйімен бидің ырғағына қосылса керек. Сондай-ақ, Адайдың әйгілі «Жеті қайқысы» атанып, сал-серілік құрған қызық күндерінің бір белгісі ретінде «Жеті бұлбұл» күйін шығарған...

Міне, осы мысалдарының қай-қайсысы да Өскенбайдың өнерпаздық мінезі мен күйшілік қарымы жай ғана жеке бастың қылық-қасиетін айғақтап қоймайды. Күй тіліне көшкенде де қызуы суымастан әуен-нақысы айқын суретке ұласып, сол сәттегі тіл жетпеген сезімді одан әрі ұштайды. Сөз жоқ, бұл біртуар дарындардың бойында ғана кездесетін ғажайып құбылыс.

Өскенбай бақытты күйші. Оның өмірі мен ғұмыр кешкен ортасына айғақ күйлерін шашау шығармай өзінің бел баласы Мұрат бүгінгі күнімізге жеткізген. Өскенбай мен жұбайы Балбибіден Мұрат, Хамит, Ишан, Теңге деген балалар туған. Осылардың ішінде әкесінің күйшілігін мұра еткені Мұрат. Атырауда «Алты науайы» деп тартылатын куй бар. Бұл күйлер «Қарт науайы», «Тамшы науайы», «Бала науайы», «Тел науайы», «Шер науайы», «Қақпалы науайы» деген атаулармен тартылады. Ел арасында Өскенбайды, ағасы Үлкенбайды, қарындастары Көркей, Шырай, Ақжанды және баласы Мұратты асқан домбырашылықтары үшін «Алты науайы» деп атаған деген сөз бар. Демек, Мұраттың күйшілік даңқы әкесімен қатар шыққан. Жаңағы «Алты науайы» күйлерін тартатындар да осы бір үйден өрбіген алты домбырашы болса керек. Өскенбай 1925 жылы дүние салғанда Мұрат 21 жаста. Яғни, әкенің қадірін ғана біліп қоймаған, өнердің де парқын бажайлаған кезі. Содан да болу керек, Өскенбай күйлері қызуы басылмаған қалпы, әрі таймаған күйі бүгінгі тыңдаушыларының да құлақ құрышын қандырып келеді.

ДЕРЕК. Қалмамбетұлы Өскенбайдың күйлері: «Соқыр қыз», «Жаңылтпаш», «Қынжал», «Өрелі мая», «Шөлмек сынған», «Ықғайтөк», «Жеті бұлбұл», «Бала науайы», «Өмір күйі», «Ақ желеу», «Шоқай», «Кербез Айша», «Жирен жорға» т.б.

« Жаңылтпаш »
Өскенбайдың өскен ортасы қашаннан түрікмен ағайындармен жапсар жатқан соң да, дос көңілді аралас-құралас үзілмеген. Әсіресе, ер-азаматтар арасында біліштік-тамырластық қарым-қатынас орнығып, оның өзі алыс-берісі, әзіл-қалжыңы жарасқан дәстүрге айналған.

Ер жігіт елдің елдік дәстүрінен шет бола ма, Өскенбай күйшінің де түрікмендер ішінде Құлбай, Сапар-Мәмбет, Өдеулі сияқты күйші достары, Сейіт-Мұрат, Қош-Мұрат деген ағайынды біліш-тамыры бар екен. Бірде жанына ерткен

Сол жерде Өскенбай дутардың үнін де құбылтып, өзінің қимылын да құбылтып, бұрын-соңды қазақ-түркімен естімеген ойнақы сазды құйқылжыта тартып шығады да, дутарды Құлыбай-бақшыға тастай салады.

Құлыбай-бақшы да кәнігі күйші ғой, ол да бір күйді тапыршыта тартып, ойнақтатып келеді де, дутарды Өскенбайдың алдына тастай салады.

Өскенбай да іркілмейді, тура алғашқы өз күйінің сыңарындай, құйтырқы қағысы мол екінші күйін бұлыңдата қағып шығады.

Осы кезде Мәмбет-пана:

— Ал, ағайын, менен бір сауға болсын! Бұл жолы біреудің жеңуін немесе жеңілуін көруді мұрат тұтпай-ақ қоялық. Екеуі де шалғыш екен! Төрелік тең болсын!- деп, күй айтысын тоқтатқан екен.

Өскенбайдың осы жолы тартқан екі күйі де ел ішіне «Жаңылтпаш» деген атпен тараған.

Есжан бірбет, басынан сөз асырмайтын мінезді адам болған. Осындай мінезімен беттескен бір бай соңына түсіпіжүріп, екі жылға соттатқан. «Бір айналдырғанды шыр айналдырады» дегендей, Есжан жауапты болып жүргенде оның көңіл жарастырған ғашығы, әйгілі күйші-домбырашы Ақбикеш ару ұзатылып кетеді. Кейін Есжан бір жиын-тойда Ақбикешпен ұшырасып, іштегі мұң-сырларын бір-біріне күй арқылы жеткізген. Бүгінгі домбырашылар Ақбикештің сыры деп «Айнам қалды» күиін, Есжанның мұңы деп «Қош аман бол, Ақбикеш» күйін шертеді.

Есжанның өмірінің айғағындай болып, керек десеңіз Есжанның емірге берген бағасындай болып әйгілі «Соқыр Есжан» күйі жетті. Бұл қазақтың күй өңіріне шырай беретін, мәңгі тозбас асыл мұра. «Соқыр Есжан» М.Төлебаевтың «Біржан - Сара» операсының алтын арқауы болған.
ҚАРАҚҮЛ
Қарақұл XIX ғасырдың екінші жартысында Орал облысында омір сүрген күйші. Бүгінгі күнге оның «Түс күйі» атты туындысы жеткен. Бұл күйді белгілі онер зерттеушісі Т.Мерғалиев 1964 жылы Мұқас Құсайыновтың орындауында нотаға түсіріп, «Домбыра сазы» атты кітабына (1972) енгізген.
БАҚТЫҒАЛИҰЛЫ ҚҰЛШАР
Құлшар Бақтығалиұлы Атырау, Маңғыстау аймағында XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген күйші. Айтыс күйлерінің ірі окілі. Ата қонысы Сам, Ақжігіт, Сыңғырлау деп аталатын жерлер. Шыққан тегі Кіші жүздің Адай руынан, оның ішінде Мал, Қырықмылтық, Есекей аталары болып келеді.

Құлшар күйлері әдетте өз басынан откен қызықты оқиғаға орай туындап отырады. Ондай оқиғалар әдетте күймен жауаптасу, күй өрелестіру, күймен емеурін ету немесе сол оқиғаны күйге салу түрінде көрініс тауып отырады. Мәселен, Құлшардың басынан өткен мына оқиға Маңғыстауда жиі айтылады.

Бірде Құлшар жолаушылап келе жатып шеліркеген соң бір үйге түссе, кемпір мен қыз отыр дейді. Сәлем беріп, шөліркеп келгенін айтады. Сонда кемпір: «Кез келген квлденеңді кәк аттыға ұсына берер шай жоқ, онанда өнерің болса көрсет!» - дейді. Құлшар болса: «Тыңдар құлақ болса, өнер жетеді. Онда шайыңды қамдай бер. Мен күй тартқанда ауылымның қыздары қамалап отырушы еді. Сол «Қыз қамаған» күйімді тартып тастайын!» деп, қолына домбыра алады.

Құлшардың күй тартысы кемпірдің делебесін қоздырады. Күй тартылып біте бергенде кемпір шыдай алмай: «Шырағым, алдымен сен кімнің алдында күй тартып отырғаныңды біліп ал. Бері бер домбыраны, астыңдағы атыңнан айырылғың келмесе. Бізде қыз болғанбыз, бұлғақтап күй тартқанбыз!» - деп, «Кербез Керік» күйін тартады.

Сол жерде қыздың делебесі қозады: «Шеше, домбыраны маған берші. Кеше бір жігіт жаман атын жортақтатып келіп, менімен күй тартысамын деп қашып құтылып еді, бұл жігіт те зердесі болса жөнін табар!»- деп, «Атжортақ» күйін тартады. Қыз мұнан соң мысқылдай отырып: «Осы күйім мысын басқан әлгі жігіт қош айтысып жөніне кеткен сияқты еді, сөйтсем, сасып жүріп кебісін қалдырып кетіпті. Енді соны «Кебіс қалған» деп күйге салайын!»- дейді де, тағы да бір күй тартып береді.

Бұл екі ортада шай қамдауға сыртқа шыққан кемпір қайтып кірсе, домбыра кезегі Құлшарға тиген, күрпілдетіп бір күйді сапырып отыр дейді. Сонда кемпір «Апыр-ай, кезінде менен кейін күй тартылмаушы еді, мына жолаушы басынды-ау!» деп күйініп, домбыраны қолына алып, білегін көстеңдете қағып, қаққан сайын «әдірам қал!» деп қолын шығарып отырып «Сық-сақ» күйін тартып еді дейді...

Бұл сияқты оқиғалы айтыс күйлері Құлшардың өзі өңдеп, өзі жетілдіріп, тіптен оқиғаны өзі ойдан шығарып тартқан күйлері екені аян.

Құлшар күйлері бүгінгі күнге Өскенбай, оның балсы Мұрат арқылы жеткен. Құлшар өзінің «Төкпе», «Шелтіреш», «Жортақ» атты күйлерін кезінде Абылға үйреткен деректі А.Жұбанов келтіреді (А.Жұбанов. Ғасырлар пернесі. Ал., 1975.242-бет). Т.Мерғалиевтің «Домбыра сазы» атты кітабына (1972) Құлшардың «Қыз қамаған» күйінің нотасы берілген. Құлшар күйлерін келістіріп тартатын өнерпаз - Ізбасар Шыртанов.

Қазақтың XIX ғасырда өмір сүрген әйгілі күйшісі. Алтай, Тарбағатай, Баян-өлгий аймағындағы күйшілік мектептің орнығып, қалыптасуына ықпал еткен біртуар дарынды тұлға. Дәулескер домбырашы, даңғыл сыбызғышы болған. Домбыра мен сыбызғыда бірдей күй шығарған. Шыққан тегі - он екі ата Абақ Керей ішіндегі Байжігіт руы, оның ішінде Сайболат атасы. Топырақ бұйырған жері - Тарбағатайдағы Дөрбілжін қорымы.

Қайрақбай Шығыс Түркістандағы қазақтардың саяси-әлеуметтік өміріне сергек араласқан адам. Бейсенбі Дөненбайұлы, Қожеке Назарұлы сияқты әйгілі тұлғалармен бастас, қадірлес болған.

Қайрақбайдың мұрасын жеткізушілердің көрнектісі - күйшінің немересі Заманбек күйші. Заманбек 1946 жылы жасы ұлғайып дүние салды. Заманбектің атасына арнап шығарған «Қайрақбай» атты күйі бар. Бұл күй Абақ Керейлердің арасында Жұмажан күйшінің «Арманда» деген күйі деп тартылады.

Қайрақбай Шәлекенұлының бүгінгі күнгежеткен күйлері: «Ақсақ марал», «Мергеннің мұңы», «Дайын көлі», «Салкүрең», «Бұлғын-сусар», т.б. «Ақсақ марал» күйі белгілі домбырашы Қабылхақ Барлықовтың орындауында күйтабаққа жазылған.
ҚИТАР
Қитар - Атырау облысының Махамбет ауданындағы ел ішінде XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген күйші. Бүгінгі күнге оның «Той бастар Ақжелең» атты күйі жеткен. Той - томалақта Қитарға күй тартқызғанда, ылғи осы күйін беташар етіп тартады екен.

Бұлай болуы заңды да. Арал өзіне дейінгі күйшілік дәстүрді терең меңгеріп, Абыл, Есір, Есбай, Құлшар сияқты әйгілі күйшілердің күйлерін жеріне жеткізе тартатын болған. Олардың күйлерін жай ғана қайталап тартушы емес, сол ұлы дәстүрді ұштай түскен. Содан да болар, Аралдың күйлері екі-үш ұрпақтың қолынан қолына көшіп, көкірегінен көкірекке қонып бүгінгі күнге жетіп отыр.

Бұл ретте Аралдың төл шәкірттері ретінде Ә.Құлшарұлы, Ш.Еділұлы, Ш.Ыбырайымұлы, Б.Кендірбайұлы, Қ.Есқалиұлы, А.Сүйесінұлы, М.Өскенбайұлы сияқты күйші-домбырашыларды атауға болады. Бұл лектен кейін Арал күйлеріне қол жалғаған күйші-домбырашылар: С.Ордабаев, А.Жаңбыршин, М.Шамғұлов, І.Шыртанов, С.Шәкіратов, Р.Айдарова т.б.

Арал Тоғаниязұлына Маңғыстаудағы Мақан-ата қорымынан топырақ бұйырған.

Әрісі Атырау алабының, берісі Маңғыстау өңірінің күйшілік мектебін қалыптастырушылырдың көрнекті өкілдерінің бірі Есір Айшуақұлы. Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданында 1840 жылы дүниеге келіп, осы атамекенінде Жыңғылды ауылында (бұрынғы Куйбышев атындағы кеңшар) 1904 жылы дүние салып, «Сартөбе» қорымынан топырақ бұйырған. Шыққан тегі Кіші жүз ішіндегі Адай руынан, оның ішінде Шоңай бұтағы болып келеді. Шоңайдан Қожакелді, Мырзат, Жарық, Монша, Даң есімді бес бала туған. Даңның бәйбішесінен Бәйсеу, Барық, Раш, Дөнен, Құнан, Құлын есімді алты бала туады. Құнаннан Манату, Беген, Айшуақ есімді үш бала өрбіген. Айшуақтан - Есір жалғыз. Есірдің Сауыт есімді бәйбішесінен Есіл деген бір ұл, бәйбішесі қайтыс болған соң үйленген Қазына есімді екінші әйелінен Ырыс деген бір қыз көрген. Бұл екі баласы да 6-7 жас шамасында шетінеп, Есір перзетсіз өткен.

Маңғыстаудың көне көз қарттары Есірді Шоңай күйшісі, Шоңай мектебінің дәулескер домбырашысы деп отырады. Соған қарағанда Шоңай әулеті күйшілік-домбырашылық дәстүрден қол үзбеген болу керек. Есірдің өзі қарапайым шаруа адамы болған. Өмір бойы ұсталық, зергерлік өнерді кәсіп етіп, ауыл маңына егін егумен айналысқан. Ол тартқан шығырдың орынын ескі көң басынан әлі де көруге болады.

Есір өмір бойы домбыраны жан серігі етіп өтсе де, сыбанып топқа түсіп, өзгемен күй өрелестірген адам емес. Алайда, бір қуаныш, бір өкінішсіз өмір болмаған соң, басынан өткерген сезім-әсерін күй тіліне түсіріп, домбырасымен сырласып өткен. Бұл ретте, Есірді өзінің өмірін күймен бедерлеп кеткен өнерпаз деуге болады. Оның «Әлди бөпем» күйін Ырыс есімді қызын жұбату үшін тартса, «Жалдықара» күйі қойға да, тойға да мінетін, шығырға да, шыңға да салатын қара бестісі жоғалып табылғанда тартса керек. Ал «Күнтай» күйі немере ағасы Сам Даңұлының келіншегі Күнтай жеңгесінің қылық-қасиетіне арналған. Сондай-ақ, «Шоңай төре» күйі өзінің бірге өскен құрдасы әрі ағайыны Назарға қатысты дүниеге келген. Бірде таудан ешкі бағып жүріп Назар аяғын сындырып алады да, содан шойтып басатын сылтыма болады. Шертіп қағу арқылы тартылатын ырғақты күйдің сарыныан құрдасқа деген базынаны аңғару қиын емес.

Есір бір жылы ықтасын болсын деп, киіз үйін тау кеуегінің қалқасына тігеді. Жаздың жаңбырлы күндерінің бірінде кеуек құлап, бірінші әйелі Сауыт мерт болады. Бұл оқиға үшін қайын жұрты Есірді кінәлап, біраз қудаласа керек. Оның «Сайға бұқтым»күйі осы оқиғаға орай шығып еді дейді.

Ресей империясының Орта Азияны отарлауы, әсіресе, XIX ғасырда қарқынды болғаны аян. Әйгілі Хиуа хандығына 1714-17 жылдары А.Бекович-Черкасский жасаған экспедияның, одан кейін 1839-40 жылдары генерал-адьютант В.А.Перовский жасаған жорықтың ақыры, 1873 жылы генерал К.П.Кауфманның басып алуымен аяқталғаны тарихтан белгілі. К.П.Кауфманның әскері Маңғыстаудың Қаратау болысында соңғы қамданыстарын жасап аттанған. Бұл жерден қосымша 51 түйе алып, оларға бас-көз болып жүру үшін 9 қазақты жалдаған. Сол 9 қазақтың бірі Есір болады. Әрине, жорықтың аты жорық. Елден бөлініп, қосын айырып, қауып-қатері мол сапарға аттанып бара жатқан Есір үлкен толғаныспен «Тоғыз түйеші» «Қос айырған» күйлерін тартқан.

Орыс әскері қанша өңмеңдегенмен бола ма, хиуалықтар табан тіреп қар-сылық көрсетеді. Әсіресе, Көктөбе бекінісЗн қырғын шайқас болады. Осынау қанды қырғынды Есір «Көктөбе» атты күйімен бедерлеген.

Хиуа орыс әскеріне берілген соң, Маңғыстаудың 9 жігіті азаттық алады. Туған жерге аман-есен жету үшін асыға аттанады. Олжаның үлкені басымыздың амандығы деп, қуаныштарын бөліседі. Есірдің «Ақжарма» күйі осынау қанышты көңіл-күйдің айғағы. Бұл күйдің үш түрі бар,

Елге келгенде Есір немере ағасы Манатаудың дүние салғанын естиді. Бұл хабар Есірді қатты қайғыртады. Әкесі Айшуақ ертерек қайтыс болып, Есір әкесінің ағасы Манатаудың қамқорлығын көп көріп өссе керек. Әке орнына әке болған қимас жанға арнап «Манату» күйін тартады.

Жалпы Есір шығармашылығында осы Хиуа сапарымен орайлас туындаған бес күйдің орыны бөлек. Бұл күйлер өзінің әлеуметтік үнінің айқындығымен ғана назар аударып қоймайды, сонымен бірге Есірдің күйшілік қолтаңбасын біржолата даралап, оны қазақ күйшілерінің алдыңғы легіне шығарған туындылар.

Есір мүрасының бүгінгі күнге жетуіне адалдықпен қол жалғаған Атанғүл қарт, Арал Тоғаниязұлы, Шамғұл Ибрагимов. Мұрат Өскенбаев, Алым Жолдасбаев, Сержан Шәкіратов, Ізбасар Шыртанов, Исладин Шамғұлов, Төлемұрат Қожабеков, Аман Жүнібеков, Роза Айдарбеков қатарлы өнерпаздардың еңбегін айырықша атап өткен абзал.

Сөз орайында, өнер зерттеуші Т.Мерғалиевтің «Домбыра сазы» (1972) атты кітабында келтірілген «Бұлбұл» деген күйді ел ішінде Есірдің «Күнтай» күйі деп тартатынын, сондай-ақ «Жалдықара» күйін Есбайдың күйі емес, Есірдің күйі деп тартатынын ескерте кетуді парыз деп білдік.

ШӨМЕНОВ АМАН
Шөменов Аман 1902 жылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданына қарасты Жәмші ауылында дүниеге келігі, Балқаш қаласының маңындағы Бектау-Ата елді мекенінде 1984 жылы дүние салған. Аман Тоқырауын бойы күйшілік мектебінің өкілі. Домбыра тартып, күй шығару өнерін Ахметжан Сармантайұлы, Әбди Рысбекұлы, Мақаш Сәдуақасұлы, Әбікен Хасенұлы, Бегімсал Орынбекұлы сияқты күйші-домбырашылардың ықпал-әсерімен меңгерген. Репертуарында Тәттімбет, Тоқа, Манас, Итаяқ, Қыздарбек қатарлы күйшілердің шығармалары мол болған.

Аман тұрмыс жағдайымен ұзақ жылдар Қарағанды шахталарында еңбек еткен. Бірақ, бойына дарыған домбырашылық-күйшілік өнерін қақас қалдырмаған.

Аман Шөменов 1965 жылы Алматыда өткен халық өнерпаздарының республикалық байқауына арнайы шақырылып, оның орындауында 13 күй Қазақ радиосының алтын қорына жазылып алынады. Бұл күйлердің ішінде Аманның «Қараторғай», «Қоңыр жел», «Сары жорға», «Жастарға тарту», «Тракторшы қыз» деп аталатын күйлері де бар.

ӨСКЕНБАЕВ МҰРАТ
Мұрат Өскенбаев қазақтың белгілі күйшісі, дәулескер домбырашы, дәстүрлі күй өнерін насихаттауға зор үлес қосқан өнерпаз. Маңғыстау облысының Қарақия, Жетібай деп аталатын жерінде 1904 жылы дүниеге келіп, сол ата мекенінен 1979 жылы топырақ бұйырған. Өнер жолын 1934 жылы Түрікменстандағы Қарабұғаз қазақ театрында домбырашылар үйірмесін басқарудан бастаған. Сонсоң 1938-1948 жылдар аралығында Ашхабадқа қарасты Красноводск ауданында мәдениет бригадасын басқарады. 1954 жылы Ахмет Жұбановтың шақыруымен Алматыға көшіп келіп, 1965 жылы еңбек демалысына шыққанға дейін Қазақ филормониясында, «Қазақконцертте» домбырашы-солист болып қызмет атқарды.

Мұраттың репертуарында алуан тақырыпты қамтитын, тартылу өрнегі әр түрлі 300-ге жуық күй болған. Ол Боғда, Абыл, Есір, Есбай, Сәулебай, өз әкесі Мұрат сияқты әйгілі күйшілердің мұрасын еркін игеріп, сол мұраларды халықтың рухани игілігіне айналдыруға сүбелі үлес қосқан өнерпаз. Бойындағы аста-төк мол өнерді Е.Өмірзақов, Б.Бисенов, А.Қожабергенов, А.Өскенбаев сияқты шәкірттеріне мұра еткен. Оның «Ақын аманаты» (1986) жинағына енген жыр-толғаулары жұртшылыққа кеңінен таныс.