Заурбеков талғат талапбекұлы педагогикалық колледждерде бастауыш мектеп мұғалімдерінің математикадан дамыта оқытуға әдістемелік даярлығын арттыру

13.00.02 – Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі математика)

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Шымкент, 2010

Жұмыс М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде орындалған

Қорғау 2010 жылы «____» _____________ сағат ____ М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д14.20.01 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен жайы: 160012, Шымкент қаласы, Тауке хан даңғылы, 5, 342 ауд.

Диссертациямен М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады. (160012, Шымкент қаласы, Тауке хан даңғылы, 5 үй, 2-қабат).

Автореферат 2010 жылы «____» _____________ таратылды.

Ғалым хатшысы С.А.Жолдасбекова

Осыған байланысты, бiлiм беру жүйесiнің бастауыш буыны мұғалiмін математика пәнінен әдістемелік дайындау кезек күттiрмейтiн мәселе болып тұр. Орта арнаулы педагогикалық бiлiм беру жүйесiнде болып жатқан күрделi өзгерiстер, болашақ бастауыш сынып мұғалiмiн математикадан әдістемелік дайындауды практика жүзiнде қомақты ғылыми зерттеулерсiз жүзеге асыру мүмкiн еместiгiн көрсетедi. Сондықтан бұл жұмыста педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалiмiн математикадан әдiстемелiк дайындау педагогикалық бiлiм беру жүйесiнiң жаңа элементi ретiнде қарастырылады.

Педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне білім берудің негiзi болып студенттердің математикадан әдiстемелiк дайындығы есептеледi. Әдiстемелiк дайындық мақсат, мазмұн, әдiс, құрал және студенттердi оқытуды ұйымдастыруды қамтыған жүйе ретiнде қарастырылады. Қазiргi кезеңде педагогикалық колледждерде жүзеге асырылып жатқан мұғалiмдердi әдiстемелiк дайындау жүйесi жаңа сапалы өзерiстердiң болуын талап етедi. Ал, әдістемелік дайындық ғылыми зерттеудің жаңа әдістері мен құралдарын қолдануға бағытталған арнайы іс-әрекет. Орта арнаулы білім беру жүйесінде қоғам сұранысына сай әдістемелік жұмыстардың жаңа бағыттары, түрлері және мазмұны өзгеріп, жаңа вариативтік, әртүрлі деңгейлік беталыстары пайда болуда. Сондықтан, бұл зерттеу педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін математикадан әдістемелік дайындау жүйесiн дамыту мәселесiне арналады.

Педагогикалық колледждерде бастауыш сынып мұғалімдерін математикадан әдiстемелiк дайындау жүйесiнiң қазiргi жағдайларына талдау жасау нәтижесi, бiлiм беру ұйымдары қызметкерлерiнiң тарапынан қанағаттанбаушылық тудыратындығы, сол сияқты бұл мәселемен айналысатын ғалым-әдіскерлер де оларды жақтайтындықтары анықталды. Әдiстемелiк дайындықтың сапасы мен сипатына студенттердiң өздерi де толық қанағаттанбайды. Нәтижесiнде колледж студенттері мен түлектері пәндерді оқыту әдiстемесiн мектеп тәжiрибесiнде (дербес жағдайда оқушыларды дамыта отырып оқытуға, математикалық қабілеттерін дер кезінде арттыруға) жүзеге асыруға жеткілікті дәрежеде дайын емес екенін көрсетуде.

Бастауыш сынып мұғалімінің математикадан әдістемелік дайындығы – бастауыш сыныптарда қазіргі технологияларды пайдаланып, математиканы оқытуға теориялық және практикалық дайындығының үйлесімділігі, тұлғалық кәсіби қасиеттерін үздіксіз дамыта білу қабілеттері болып табылады. Сондықтан қазіргі жағдайда бастауыш сыныптарда білім беретін әдістемелік дайындығы жоғары мұғалімдердің қажеттігі, бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауда жаңа педагогикалық технологияларды қолдана білуін қалыптастыратын арнайы курстардың жеткіліксіздігі, әдістемелік дайындықты қалыптастыруға бағытталған әдістемелік оқу құралдарын пайдалану зәрулігі және математиканы дамыта оқытуға бағытталған әдістемелік дайындықтың тиімділігін анықтайтын тәжірибенің жоқтығы зерттеудің көкейкестілігін анықтайды.

Зерттеудiң ғылыми-теориялық негіздері ретінде мына бағыттағы еңбектерді басшылыққа алдық:

• 
  қазiргi педагогикалық бiлiм беру жүйесiн құрудың әдiснамалық негiздерiн ажыратқан педагогтар мен психологтардың жұмыстары (В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, В.В.Давыдов, В.В.Краевский, Н.В.Кузьмина және т.б.);
  
• 
  мұғалiмнiң кәсiби қалыптасуының жалпы психологиялық ерекшелiктерi (Н.Ф.Менчинская, Л.М.Фридман және т.б.); мектеп оқушыларын оқытудың жаңа технологиясын дамыту (А.Г.Мордкович, В.М.Монахов, П.М.Эрдниев және т.б.);
  
• 
  педагогикалық оқу орындарында болашақ мұғалiмдерді математикадан әдiстемелiк дайындау жүйелерi (А.А.Столяр, З.И.Слепкань, О.Сатыбалдиев, Б.Қасқатаева және т.б.).
  

Алайда, бастауыш сынып мұғалімдерінің математикадан әдістемелік даярлықтары жайы арнайы зерттеу нысанына айналмай отыр. Жарық көрген еңбектерде математикалық білім беру тарихы және оның материалдарын педагогикалық үдерісте пайдалану, бастауыш сыныптарда математиканы оқыту жөніндегі ғылыми-әдістемелік ой-пікірлердің қалыптасуы мен дамуы, математиканы оқытуда ұлттық ерекшеліктерді ескеру және т.б. мәселелер сөз болады (А.Көбесов, Қ.Нұрсұлтанов, К.А.Өтеева, Б.М.Қосанов, Т.К.Оспанов, Р. Кенжебекова, Ж.Қайыңбаев, Г.Жетпісбаева, Ә.С. Кенеш және т.б.).

Бұл келтiрiлген зерттеулер бойынша мұғалiмге кәсiби бiлiм беру жүйесiн дамытудың жалпы мәселелерiне немесе әдiстемелiк дайындық жүйесiн дамытуға ықпал ететiн мәселелерге қатысты бiрақ зерттеліп отырған мәселенің ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда әлі де өз шешімін таппағандығына көз жеткіземіз.

Педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін математикадан әдiстемелiк дайындау жүйесi туралы алынған эмпирикалық деректер, педагогикалық колледждердегі бiлiм беру жүйесiндегi математикадан әдістемелік дайындау тәжiрибесiн зерттеу, онымен қоса көптеген ғылыми әдебиеттерге (монографиялар, мақалалар, бiлiм жүйесiнiң жұмысын реттейтiн құжаттар және т.б.) жасалған теориялық талдаулар, шешуiн iздейтiн бiрнеше қайшылықтарды ажыратуға мүмкiншiлiк туғызды. Олардың маңыздыларын жалпылама түрде былай баяндауға болады:

• 
  педагогикалық колледждерде пәндерді оқып үйренуге бағытталған әдiстемелiк даярлық жүйесi мен қазiргi бастауыш сыныптарда мұғалімдердің математикадан жүзеге асыруға тиiстi көпнұсқалы оқыту әдiстемесiнiң арасындағы қайшылық;
  
• 
  әдiстемелiк дайындық жүйесiндегi математикалық мазмұнды берудiң көп жағдайда тек пәндiк ерекшелiктерiн ескеретiн дәстүрлi әдiсi мен осы мазмұнның жалпы бiлiмдiк дамытушы мүмкiндiктерiн қолдана отырып, әртүрлi бiлiм беру жүйесiнiң мазмұнды сұраныстарының арасындағы қайшылық;
  
• 
  педагогикалық колледждер тәжiрибесiнде орын алған оқу үдерісi мазмұнының ерекшелiктерiн ескерудi нысана ететiн әдiстемелiк даярлық пен бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызметiнiң ерекшелiктерiн және олардың даму болашағын ескеретiн математиканы дамыта оқыту үдерiсiн жүзеге асырудың жаңа әдiстерiнiң арасындағы қайшылық.
  

Олардың барлығы педагогикалық колледждерде кәсiптiк бiлiм беру мен әдiстемелiк дайындықты жүзеге асыру iс-тәжiрибелерiн зерттеу және арнайы орта педагогикалық бiлiм беру жүйесiн дамыту мәселелерi бойынша басылымдарды талдау негізінде айқындалды.

Көрсетiлген қайшылықтар бойынша педагогикалық колледждерде мұғалiмдi математикадан әдiстемелiк дайындау жүйесiн дамыту жолдарын зерттеу өзекті бір мәселе болып тұр.

Орта арнаулы математикалық бiлiм беру жүйесiндегi беталыстарды бейнелейтiн педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалiмiн математикалық әдiстемелiк дайындау жүйесiн дамыту мәселелерiнiң теориялық зерттеу жағдайы, бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқыту барысында барлық кешендi мiндеттердi шешуге дайын мұғалiмге деген сұраныстар бiздiң зерттеу тақырыбымызды «Педагогикалық колледждерде бастауыш мектеп мұғалімдерінің математикадан дамыта оқытуға әдістемелік даярлығын арттыру» деп таңдауымызға себеп болды.

- егер педагогикалық колледж студенттерінің математика пәні бойынша әдiстемелiк даярлық жүйесiн арттырудың негiзгi бағыттары ғылыми тұрғыда негiзделіп, оларды жүзеге асырудың әдістемесі ұсынылса;

• 
  педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалiмiн математикадан әдiстемелiк даярлау жүйесі бiртұтас бөлiнбейтiн үдерiс ретiнде қарастырылса;
  

1. Педагогикалық колледж студенттерін математикадан әдістемелік даярлаудың қазiргi жағдайын және оны жетілдіруге ықпал ететiн негiзгi деректерді анықтау.

2. Педагогикалық колледж студенттерін математикадан әдістемелік даярлау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын анықтау.

3. Педагогикалық колледждерде студенттердің математикадан оқушыларды дамыта оқыту әдістемесінің мүмкіншіліктерін айқындау.

4. Педагогикалық колледж студенттеріне және бастауыш сынып мұғалiмдерiне арналған математикадан дамыта оқыту әдiстемесін әзірлеу.

Жетекші идея: педагогикалық колледждердің оқу үдерісінде болашақ бастауыш мектеп мұғалімдерін математикадан дамыта оқыту олардың әдістемелік даярлығының артуына ықпал етеді.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: бiлiм беру жүйесiндегi ғылыми зерттеу әдiсi ретiндегi жүйелiлiк пен модельдеуге арналған психология мен педагогика саласындағы жұмыстар; педагогикалық технологияның негiзiн ашатын ғалым-педагогтардың жұмыстары; әдiскер-математик ғалымдардың ғылымды дамыту проблемалары бойынша жұмыстары және iзденушiнiң педагогикалық колледжде математиканы оқытудың әдiстемесi пәнінің оқытушысы ретiндегi педагогикалық және зерттеу жұмыстарының жеке іс-тәжiрибесi болып табылады.

Ұсынылған зерттеудің нәтижелері ретінде педагогикалық колледждерде математика мұғалiмiнiң әдiстемелiк дайындау жүйесiн дамыту жолдары туралы жалпы түсiнiктер мен әдiстер; даму бағытын анықтайтын ұстанымдар мен қағидалар. Мiне, осылар математиканы бастауыш мектепте дамыта оқытуға студенттерді даярлау жүйесін жетілдірудің теориялық негiзiн құрайды.

Басты көңiл әдiстемелiк даярлау жүйесi мазмұнының түрлi үйлесiмдiлiгiн, теориялық оқыту мен студенттердiң мектептегi педагогикалық практикасының өзара байланыстарын, әдiстемелiк даярлық жүйесi шеңберiнде оқу үдерiсiн ұйымдастырудың тиiмдi формаларын анықтауға бөлiндi. Осыларды сараптау, зерделеу барысы нәтижесiнде математиканы оқыту әдiстемесi мен психология және педагогиканың ауқымында жатқан сұрақтарды ендiру есебiнен әдiстемелiк даярлық мазмұнын арттыру қажеттелiгi туралы болжам жасалынды.

Әдiстемелiк дайындық жүйесiн жалпы бастауыш математикалық бiлiм беру жүйесi және кәсiптiк бiлiм беру жүйелерімен үйлестiруге байланысты дамыту бағыттары зерттеліндi.

Педагогикалық колледждердегі әдiстемелiк даярлық үдерiсiне және оның нәтижелерiне қатыстарын бiлу мақсатында студенттер, мұғалiмдер, мектеп басшылары және әдiскерлердің жұмыстарына талдаулар жүргiзiлдi.

Осы кезеңде жоғарыда баяндаған өзгертулер нәтижесiн және жалпы бiлiм беру жүйесiндегi өзгерiстер беталысын есепке алатын, педагогикалық колледждердегі математика мұғалiмiн даярлау жүйесiн дамытудың ұстанымдары тиянақталды.

1. Педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалiмiнiң математикадан әдістемелік дайындау жүйесінің қазіргі жағдайын талдау арқылы, оны жетілдірудің мазмұнды сипаттамасы ұсынылды.

2. Педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш мектеп мұғалiмiн математикадан әдістемелік дайындау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары анықталды, оның өзіндік ерекшеліктері айқындалды.

3. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін оқушыларға математиканы дамыта отырып оқытудың мүмкіндіктері анықталды және әдістемесі әзірленді.

Сонымен қатар бастауыш мектеп мұғалімдерінің математиканы оқытуда қолданатын әдістемесін дамыту мәселелерінің тиянақталуы және педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш мектеп мұғалiмiнiң математикадан әдістемелік дайындау жүйесін дамытудың мәні, бағыттары және мүмкіндіктері анықталғандығы зерттеудің теориялық маңыздылығын құрайды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған: «Бастауыш сыныптарда математика сабақтарын дамыта оқыту» әдістемесі және «Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі» курсына қосымшалар ұсынылуымен сипатталады.

Педагогикалық колледждерде мұғалiмдердi дайындау мәселелерi бойынша бұрыннан жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижелерi, педагогикалық арнайы орта оқу орындарында бастауыш сынып мұғалiмiн математикадан әдістемелік дайындау тәжiрибесiнде болып жатқан өзгерiстер бiздiң зерттеуiмiздiң бағыты болып табылады.

Педагогикалық колледждердегі қазіргі кәсіби дайындық жүйесінде іске асыруға болатын студенттер үшін «Педагогикалық колледж студенттеріне математиканы дамыта оқыту» деп аталатын арнайы курстың жоспары ұсынылды және оның негізінде студенттер мен оқытушылар игеруге арналған «Бастауыш сыныптарда математиканы дамыта оқыту негіздері» атты әдістемелік оқу құралы дайындалды.

Ұсынылған әдістемені педагогикалық колледждердің бастауыш сынып мұғалiмiн математикадан дайындау практикасында тікелей қолдануға болады.

Зерттеудің нәтижелері мен эксперимент барысында дәлелденген қағидаларды жоғары және арнайы орта оқу орындарының, жалпы білім беретін мектептердің, лицейлер мен гимназиялардың оқу-тәрбие жұмыстарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру ісінде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсыналатын қағидалар:

1. Даму үстiндегi арнайы орта педагогикалық бiлiм беру жүйесiнде болашақ бастауыш сынып мұғалiмiнiң математикадан әдiстемелiк даярлығының мазмұндық сипаттамасының теориялық негiздемесі.

2. Болашақ бастауыш сынып мұғалiмiнiң математикадан әдiстемелiк дайындаудың жаңа дамытылған жүйесiнiң мазмұны және құрылымы туралы ғылыми негiзделген түсiнiк.

3. Педагогикалық колледждерде бастауыш сынып мұғалiмiнiң математикадан әдiстемелiк даярлау жүйесiнiң даму бағыттарын анықтайтын жалпы және арнайы қағидалар.

4. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін әдістемелік даярлау жүйесіндегі дамыта оқыту әдістемесін қалыптастыру жолдары.

5. Осы жүйеге сәйкес біртұтас білімдік-кәсіптік бағдарлама негізінде студенттерді математикадан дамыта оқытуға арналған әдістеме мазмұны.

Жоғары педагогикалық білім беру жүйесінде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлаудың бай тәжірибесі жинақталып, даярлықтың мақсаты мен жолдары анықталған. Ал арнайы орта педагогикалық білім беретін оқу орындарында аталған мәселе әлі де толық шешімін таппағандығына біз зерттеу барысында көз жеткіздік.

Бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауға қоғамның әлеуметтік сұранысы - осы жастағы оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерінен туындайды. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына қойылатын талаптар мұғалімдерді даярлауға қойылатын талаптар деңгейіне байланысты айқындалады.

Педагогикалық колледждерде бастауыш сынып мұғалімінің психологиялық-педагогикалық, әдістемелік және арнайы даярлығы маңызды әлеуметтік міндет атқара отырып, студенттерде жалпы педагогикалық және әдістемелік білім мен біліктіліктерді қалыптастыруды көздейді. Себебі, ондай дайындық біріншіден, педагогикалық колледждерде бастауыш сынып мұғалімінің маман ретінде қалыптасу ерекшеліктерін анықтайды, оны басқа мамандарды даярлау саласынан ажыратып тұрады; екіншіден, ол кәсіптік даярлықтың барлық құраушыларын қамтитын жүйелі сала болып табылады; үшіншіден, педагогикалық колледждердегі оқу-тәрбие үдерісінің кәсіптік-педагогикалық бағыттылығын, жан-жақты дамыған мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастыру бағытын айқындайды.

Мұғалімнің әдістемелік дайындығы деп теориялық негіздерді, нақты білімді игеруге және бастауыш мектепте оқушыларға математиканы оқыту үдерісін жүзеге асыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған оқытуды түсінеміз.

Колледждерде бастауыш сынып мұғалiмдерiн математикадан әдістемелік дайындау арнайы ұйымдастырылған білім беру жүйесi арқылы жүзеге асырылады.

Педагогикалық колледждерде болашақ мұғалімдердің математикадан әдістемелік дайындау жүйесін және ұйымдастыруын талдау арқылы біз студенттердің бұрыннан қол жеткізген білімділік деңгейі және олардың танымдық бағыты ескеріле отырып, кәсіптік білім беру жүйесінің тұлғалық бағдар беруге бейімделуін басты сұрақтардың бірі деп есептейміз.

Тұлғаға бағдарлану қағидасы бастауыш сынып оқушыларының математикаға қызғушылығын арттыру, математикалық қабілеттерін қалыптастыру, логикалық ойлауларын дамыту арқылы орындалады. Бұл аталған міндеттердің оң шешімін табу, педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің математикадан әдістемелік дайындығын арттыру, атап айтқанда олар оқушыларды дамыта оқыту әдістемесін ұтымды игергенде ғана мүмкін болады.

Психологияда оқыту мен дамудың өзара байланысы туралы мәселе өте ертеден зерттеле бастаған. Көрнекті психолог Л.С.Выготский өз кезегінде осы проблеманы шешу жолдарын талдай келе, баланы оқыту мен дамытудың өзара байланысының негізгі үш бағытын көрсете келе, дамыту оқытуға, ал оқыту өз кезегінде дамытуға ықпал етеді деген қорытынды жасайды. Бұл жерде оқыту жаңа құрылымдардың ескі құрылымдарға бойлай енуі ретінде түсініледі, сондықтан оқыту дамытудың соңына ілесіп қана қоймай, жаңа туындылар аша отырып, оның алдында болуы керек.

«Дамыта оқыту» терминіне әдіскерлер сақтықпен, үлкен жауапкершілікпен қарайды. Баланы дамыту психикалық, ал оны оқыту әдістемелік үдеріс. Демек, баланың психикалық дамуын психология ғылымы зерттейді, ал дамыта оқытуды ұйымдастырумен математика әдістемесі айналысады және ол міндетті түрде психологиялық зерттеулер нәтижесіне сүйенеді.

Баланың психикалық ерекшеліктерін білмей, зерттемей оны дамыту мүмкін емес. Сондықтан біз белсенді ойлау қызметінсіз білімді саналы және берік меңгеру, біліктілікті толыққанды игеру және дағды дарыту мүмкін емес деген қорытындыға келеміз.

Педагогикалық колледждерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін математикадан әдістемелік даярлық жүйесін дамыту қағидаларын жалпы және арнайы деп бөлуге болады.

Арнайы қағидалар жүйенің жекелеген элементтерімен қатысты болады. Олар математика мұғалімінің әдістемелік даярлық жүйесін құрғанда, немесе тек оның қызмет етуінiң тетiктерiн жасағанда ғана қолданылады.

Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін математикадан әдістемелік даярлығын дамытудың жалпы қағидаларының біріншісі - әдістемелік даярлық жүйесінің тұлғалық бағдар қағидасы. Бұл қағидада бастауыш сынып оқушыларына математиканы оқытудың жаңа әдістемелік тәсілдері мен технологиясын меңгерген, жаңа заманның мұғалімі ретіндегі студентті кәсіби дамытуға бағытталады.

Осыған байланысты, студенттерді әдістемелік дайындау кәсіби-тұлғалық білім беруді дамыту болып табылады. Қазіргі бастауыш сынып мұғалімдерінің математикадан әдістемелік дайындығы студенттерден екі түрлі: бiлiмдiк және іс-әрекеттік білім жүйесін талап етедi. Біз бiрiншiсіне әдiстемелік-білімділік және әдістемелік - ой-өріс, ал екiншiсiне - әдістемелік ойлау мен әдістемелік - тәжірибені жатқызамыз.

Оқытушының әдістемелік білімділігі дегеніміз - математиканы оқыту үдерісін қазіргі ізгіліктілік бағдарға сай жүргізу. Ал әдістемелік ой-өріске – мұғалімнің математиканы оқушыларға оқытудың тұлғаға бағдарлануы және оны шешу жолының дамыта оқыту әдістемесін білуі жатады.

Әдістемелік ойлау - оқушыларға математиканы оқыту үдерісін ұйымдастырудың тиімді әдістерін табуға және оны дамытуға бағытталған ойлау стилінің қалыптасуы.

Әдістемелік тәжірибе - әдістемелік сауатты шешім қабылдай білу тәжірибесінің болуы.

Сонымен, қазіргі бастауыш сынып мұғалімдерінің математикадан әдістемелік даярлылығының мазмұны, екі бөліктен: білім жүйесі және іс-әрекет жасау құраушыларынан тұрады (Сурет 1).

Сурет 1 - Бастауыш сынып мұғалімдерінің математикадан әдістемелік даярлығы

Бірінші қағида - математикалық мазмұн құндылығының басымдылығы. Ол математикалық оқу материалын қарастырудың нақты бағытын анықтайды.

Екінші қағида - әдіснамалық бағдар қағидасы. Ол болашақ бастауыш сынып мұғалімінің математиканың әдістемелік жүйесіндегі математикалық мазмұнды қарастырғанда пайдалы.

Математикалық мазмұн бiр жағынан, математикалық шындықты бейнелеудің ерекшеліктері туралы ғылым ретінде математикалық дерексіздендіру, математикалық жаңа білімді алу жолдары, математиканың тілі және т.б. мәселелерден тұрады, яғни ол математикалық әдістер мәселесі болып табылады.

Аталған мәселердің барлығы да практикалық және теориялық есептерді шығару үшін математикалық білімді қолдануға бағдарланған, ал бұл олардың жалпы білім берушілік құндылығының мол екендiгiн көрсетедi.

Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің математикадан әдістемелік дайындығы жүйесін қарастырудың бөліп алынған қағидалары, қазіргі бастауыш мектептерде дамытылған математикалық білім берудің сұраныстарына сәйкес келеді.

Педагогикалық колледж студенттерін математикадан дамыта оқыту әдістемесін даярлауға қатысты тағы бірнеше қағидалар бар: мақсаттылық қағидасы, дамыту қағидасы, проблемалық қағида, әдіснамалық қағидасы, кеңейту қағидасы, модельдеу қағидасы, біртұтастық және бірлік қағидасы, бейімделу және даралау қағидасы.

Педагогикалық колледж студенттерін математикадан дамыта оқыту бойынша әдістемелік даярлығын жетілдіруге келесі білім топтары жатқызылуы тиіс: бастауыш математикалық білім беру жүйесінің ерекшеліктері (оның тарихы, қазіргі жағдайы, даму келешегі); математикалық білімді игеру тетіктері (жалпы жас және жеке бас ерекшеліктері); мектепте математиканы оқытудың әдістемелік жүйесі (математикалық оқытудың мақсаттары, мазмұны, әдістері, ұйымдастыру формалары); математиканы оқыту үдерісі кезеңдері (мативациялық кезең, мазмұнды игеру кезеңі, бекіту, бақылау және түзету кезеңдері); мұғалімнің математиканы дамыта оқыту бағытындағы кәсіптік қызметін жүзеге асырудың тәсілдері және құрамы.

Оқушыларды дамытудың бір мүмкіншілігі - оның ойлау қабілетін дамыту болып табылады, ал ол мұғалімнен оқушыларды логикалық ойлау тәсілдеріне (анализ, синтез, жалпылау, дерексіздендіру (абстракциялау), салыстыру, жіктеу т.б.) үйрету біліктілігін қажет етеді.

Педагогикалық колледждің студенттері - болашақ мұғалімдер, математикалық ойлау қабілетінің құраушыларын жақсы білуі тиіс: 1) форманы мазмұннан ажырата білу қабілеттілігі; 2) математикалық материалды жалпылай білу, бастыны ажырата білу, әртүрліліктен ортақ қасиетті аңғару қабілеттілігі; 3) сандық және белгілік символикалармен амалдар жүргізе білу қабілеттілігі; 4) тізбектелген логикалық пайымдау қабілеттілігі; 5) түйіндеу үдерісін қысқарту, ықшамдалған құрылымдармен ойлау қабілеттілігі; 6) ойлау үдерісінің қайтымдылық үдерісі (тіке ойдан кері ойға өте білу); 7) ойлаудың икемділігі, яғни бір ойлау операциясынан келесісіне ауысу, жаттанды ой мен үлгінің құрсауынан шыға білу қабілеттілігі; 8) математикалық жады (еске сақтау); 9) кеңістікті елестету қасиеті.

Біздің ойымызша, педагогикалық колледждерде студенттерді таңдамалы курстарда даралап оқытуға байланысты мынадай сұрақтар қаралуы керек: бастауыш сынып оқушыларының ойлау ерекшеліктері; мектепте қарастырылатын негізгі математикалық ұғымдарды дамыта отырып түрліше баяндаудың мүмкіншіліктері; сәйкес математикалық мазмұнмен жұмыс істегенде қолданылатын алғашқы логикалық тәсілдер, оқушылардың математикалық ойлау қабілеттерін арттыру жолдары; даралап оқыту мүмкіншіліктері және т.б.

Оқытудың тұлғалық-бағдарлық ыңғайы жағдайында оқушыларды жекелей оқытуды ұйымдастыра білу педагогикалық колледж студенттерінен тиянақты дайындықты қажет етеді. Жеке жұмысты сабақтың барлық кезеңдерінде, әр түрлі дидактикалық міндеттерді шешуде; жаңа білімдерді игеруде және біліктері мен дағдыларын бекітуде; өткенді қайталауға және қорытындылауға, жалпылауға, бақылауға, логикалық тәсілдерді иемденуде және т.б. пайдаланған орынды болады. Ал, мазмұнды тапсырмаларды дайындау технологиясына болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін педагогикалық колледж қабырғасында дайындау ерекше міндет. Зерттеу барысында біз құрастыраған «Нысанды тапсырмалар жүйесі» педагогикалық колледж студенттерінің дамыта оқу бойынша әдістемелік даярлығына қосылған қомақты үлес деп есептейміз.

Біз зерттеу барысында педагогикалық колледж студенттерін бастауыш математика курсы бойынша дамыта оқыту сабақтарына дайындау мәселесіне жан-жақты сараптама жүргіздік. Педагогикалық колледж студентінің математика сабағына дамыта оқыту бойынша дайындауда бастапқы берілгендерге талдау жүргізу (біздің қолымызда не бар? сұрағына жауап ізделінеді), мақсатты немесе соңғы нәтижені анықтау (біз неге қол жеткізгіміз келеді?), сонан соң осы нәтижеге жету тәсілін анықтау (біздің қолымызда бардан, бізге керектіні қалай аламыз?) керектігі айтылады.

Дамыта оқыту әдістемесін әзірлеуге арналған психологиялық-педагогикалық қағидаларын құрудың түрлі ыңғайларын басшылыққа алып, біз педагогикалық колледж студенттеріне «Бастауыш математика курсының әдістемесі» пәнінен «Сабақ, құрылымы және оны ұйымдастыру» тақырыбына дәріс оқығанда, қосымша ретінде Л.В.Занков тұжырымдағын қазіргі кездегі дамыта оқытудың дидактикалық қағидаларына тоқталып, олардың мазмұнын ашып көрсеттік: қиындықтың жоғары деңгейіндегі оқыту қағидасы, тез қарқынмен оқыту қағидасы, оқытуда теориялық білімнің жетекші рөлі қағидасы, білім алу үдерісін жете түсіну қағидасы, барлық балаларды дамытуда, әлсіздерді қоса алғанда мақсатты және жүйелі түрде жұмыс істеу қағидасы.

Математика сабағының ішкі құрылымын тапсырмалар (жаттығулар) жүйесі анықтайды. Оларды орындау барысында бала математикалық нысандардың елеулі қасиеттерімен, олардың өзара байланыстары және өзара қатынастарымен, жаңа ұғымдармен танысады, өз дамуында алға жылжи отырып біліктілік пен дағдылар иеленеді. Оқу тапсырмалары арқылы дамыта оқытудың түрлі міндеттері шешіледі: мативациялық, дамытушылық, танымдық, дидактикалық, бақылаушы.

Біз педагогикалық колледж студенті меңгеруі тиісті тағы бір әдістемелік біліктілікті көрсетеміз – дамыта оқыту сабағының мақсатына қол жеткізуді ескере отырып, тапсырмаларды жете түсінушілікпен құру және бір жүйеге біріктіру. Бұл біліктілікті дамыта оқыту қағидаларының аналогиясы бойынша «сабақтағы әдістемелік үдерісті жете түсіну және басқару біліктілігі» деп атауға болады. Осылайша жете түсіну негізінде студент сабақтың ішкі құрылымының тапсырмалар жүйесін дұрыс құрастыра алады.

Педагогикалық колледж студенттерін дамыта оқытуға бағдарланған оқу тапсырмаларын (жаттығуларды) жіктей білуге үйретудің маңызы зор.

Дидактикада оқу тапсырмалары әртүрлі негіз бойынша жіктеледі: білім, біліктілік және дағдыны қайта жаңғыртуға; жаңа материалды оқып үйренумен байланысты; білім және білікті бекіту мен қолдануға; қайталауға; бақылауға.

Баланың танымдық қызметінің сипатына орай тапсырмалар келесідегі түрлерге бөлінеді: көшірмешілік, машықтанушылық; шығармашылық.

Тапсырманың әдістемелік мақсатының ең бастысы, оның математикалық мазмұнын анықтауында. Ол мазмұн сол сыныпқа сәйкес оқыту бағдарламасына тәуелді болады. Мысалы, 1-сыныптағы математикалық тапсырмалардың мазмұндық жіктелуін қарастырайық.