Зерттеу объектісіне
жүктеу/скачать 414 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірінші, қазақ елінде білім беру жүйесінің жағдайы, екінші ел ішінде мектеп ашу жайы, ондағы оқыту ісі, білімдар мұғалімнің тапшылығы, оқу құралының, тиісті программаның жоқтығы ;
| Төртінші топқа 1905-1907 жылдардағы орыс революциясының нәтижесінде ұлттық сананың оянуының нәтижесінде ұлттық дамудың тәуелсіз жолына ұмтылған 1907-1927 ж. аралығында қызмет еткен қазақ интеллигенциясын жатқызуға болады. Патша үкіметінің тек өз мүддесін ғана ойлайтындығын және одан әріге бармайтындығын түсінген соң қазақ халқының оянуының бірден- бір шарты ел ішінде білім беру жүйесін қалыптастыру деп есептеген бұл топ қаржы жағынан қиындықтың болатынын түсінгенімен, халықтың бұл істі қолдайтынына кәміл сенгендіктен бұл іске бел шеше кірісті. Ы.Алтынсарин өз заманының адамы болатын және ол саяси мәселелерден алыс, тек патшаға қызмет ете отырып, қазақ халқына пайда келтіруді ойласа, бұл топ өзінің саяси бағдарламасы бар және білім беру ісін саяси мәселеге айландырған топ болды. Олардың түпкі мақсаты Ресей империясы құрамында автономиялық басқаруға қол жеткізу, тіпті керек болса тәуелсіздікке де ұмтылу еді.
Жаңа толқын бұл істі бастау үшін және ұйымдастыру үшін енді қалыптасып келе жатқан қазақ баспасөзін пайдалануды жөн көрді. Алғашқы тәуелсіз қазақ басылымдарының беттерінде білім беру мәселесі ең басты тақырыптардың бірі болатын. 1907 жылы "Серке" газеті, 1913 жылы "қазақ" газеті, 1911 жылдың қаңтарынан бастап шыға бастаған "Айқап" журналында, 1911 жылы жарық көрген "қазақстан" газеті халық арасына тарай бастады. қазақ оқымыстылары баспасөзді педагогикалық ойды таратудың трибунасына айландырды. Олардың аталмыш жұмыстарын ашып көрсету үшін және ХХ ғ. басындағы ұлттық педагогиканың даму деңгейімен танысу үшін және халықтық білім беру жүйесін қалыптастыру үшін күрес барысымен баспасөз материалдары арқылы таныса аламыз. Бұл туралы Х.Досмұхамедов былай деп жазды: "По оканчании вуза я с 1910 года по день Февральской революции работал участковым врачом и отдал дань "народническому культуртрегерству", работал много раз по борьбе с чумой. Появилась в Оренбурге газета "Казах", во главе которой стали А.Байтурсынов и М.Дулатов. Газета выступала с определенной национально-демократической программой, сумела вокруг себя сплотить значительную часть учительства и учащихся татарских медресе Галия и Хусаиния и др.в гор. Оренбурге и Уфе; выпускала значительное количество брошюр, книжек культурно-просветительского характера. Значительная часть интеллигенции со средним и высшим образованием примкнула к "Казаху". Букейханов стал одним из главных руководителей "Казаха", принял платформу "Казаха", хотя активно не имел возможости участововать. т.о. возник центр, объединивший и руководивший тем слоем казахского населения, который был разбужен 1-ой русской революцией. Газета давала руководящие статьи по политической жизни казахов, открывала дискуссии и была объединителем тогдашней политической мысли"1. "қазақ" газеті еңсені басқан езгіні ауыздықтаған, халқының рухын көтерген, теңдіктің жаршысы. Ал жаңа заман қырағылары тәуелсіздікке үндеген газеттің барлық нөмерін жетпіс жыл бойы ешкімнің назары түспейтін қапаста ұстап келді. қазақ баспасөзінің тарихында өзіндік орны бар "қазақ " газетінің теріс бағалануы ең алдымен оны шығарушылар мен газет айналасына топтасқан қаламгерлердің қазан төңкерісінен кейін жазықсыз жаламен сталиндік билеу системасының құрбандары ретінде саяси күрес аренасынан кетуі еді. "қазақ " газеті ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жинап, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да бос сөзден де іске қарай басамыз деп талап қыла бастаған уақытқа келді. Бұл тұтынған жолында " қазақ" газеті өз міндетін дөп атқарды " — деп қиын-қыстау кездің өзінде Мухтар Әуезов "Шолпан "журналында әділ бағасын берген болатын. Басылым қазақ ұлтының рухани көсемдері – Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтардың еңбегінің арқасында жарық көрген. Міржақыптың түрмедегі мерзімі бітуге таянғанда алыстағы Орынбордан ақынның серіктері Әлихан мен Ахметтің "қазақ " деген атпен қоғамдық-саяси газетті шығаратынын хабарлайды. Жергілікті өкіметтің рұқсаты болса да қаржының жетіспеуінен бұл газет шықпай қалады. 1912 жылдың 12 желтоқсанында Семей түрмесінен босанған Міржақып бірден Түркістанға қарай бет алады . Оның басты мақсаты—газеттің ашылуына қаржы жинау болды."1 Сөйтіп , ел ішінен қаржы жиналып, Мәскеуден арнайы құрал - жабдықтар алдырылады. 1913 жылдың екінші ақпанында Орынбор қаласында " қазақ" газетінің бірінші саны жарыққа шықты. Газет редакторы қазақтың белгілі ағартушысы әрі ғалымы Ахмет Байтұрсынов, екінші редакторы және жауапты хатшы Міржақып Дулатов, редколлегияның кеңесшісі Әлихан Бөкейхан болды. қаржыландырушы "Азамат "серіктестігі. "қазақ" бірінші санында оқырманға арнап Ахмет Байтұрсынов жазған "құрметті.оқушылар!" атты мақаласында газеттің қоғам өмірінде атқарар айрықша ролін айқындап өтеді. Мұнда газеттің аса бағалы төрт қасиеті сараланған : " Әуелі , газет –халықтың көзі, құлағы һәм тілі". Екінші, " газет жұртқа қызмет ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, оқығаны көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп , жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады . үшінші, газет — халыққа білім таратушы. Олай дейтініміз, газеттен жұрт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білімі молайып, зейіні өсіп, пікірі ашылып, парасаты жетікпекші. Төртінші, газет—халықтың даушысы. Ÿғни, газет арқылы халықтың сөзін сөйлеп , пайдасын қорғап , зарарына қарсы тұрып , қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады. Газет алғашқы номерінде-ақ ұлттық білім беру жүйесінің, ұлттық педагогиканың мақсатын айқындап берді. "қазақ енді бірыңғай, іргесі тұтас қалпында, бұл күйінде тұра алмайды. Арамызға әр түрлі жұрт кіріскенде солармен қатар, атымыз жоғалмай , қазақ ұлты болып тұра аламыз ба? ұлттың сақталуына да жоғалуына себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы тіл… Біз келімсек жұрттан кем болмас үшін оқымай тұра алмаймыз. Оқымасақ басқалармен қатар тіршілік ете алмайтынымыз сүттей ақ, күндей жарық"- дейді газеттегілер. "қазақ" газетіндегі оқу, ағарту ісі жайында жазылған мақалаларды бірнеше тақырыпқа жіктеп, бөлуге болады. Бірінші, қазақ елінде білім беру жүйесінің жағдайы, екінші ел ішінде мектеп ашу жайы, ондағы оқыту ісі, білімдар мұғалімнің тапшылығы, оқу құралының, тиісті программаның жоқтығы ; үшініші, бастауыш мектепті тек ана тілінде оқыту мәселесі көтерілген, төртінші, шаһарларда оқып жатқан оқушыларға жәрдем көрсету, ортақ қаржы ұйымы құрылып, жарлы балаларға степендия төлеп отыру сияқты игі шараларға мұрындық болу. Редакция қазақ еліндегі білім беру мәселесінің жағдайына былай сипаттама береді:" қазақтың балалары қалай оқып жүр? Елде оқыса,он жыл оқып хат жазуды білмейтін ескі жолмен оқиды.Шаһарда оқыса,я сарт, я ноғай медреселерінде оқиды. Рус школында оқитыны русша кітап, үйренетіні русша жазу, қазақша көбі оқи да, жаза да білмейді.Мұсылман медреселерінде оқығандардың естігені әдеби тіл, оқығаны әдеби тілмен жазған кітап, жазғанда да сол кітаптардың тіліне салып еліктеу. Ол әдеби тіл деген қандай тіл? Араби, парсы сөздер көп кірген тіл. Неғұрлым араби, фарсы сөздер көп қосылса, неғұрлым қара халық түсінуге ауыр, тіпті түсінбейтін болса, соғұрлым әдебиырақ болады деп, тұтынған жолдан шыққан тіл. Бұл тіл халықтан тумаған, жаны жоқ тіл. Мұсылманша оқығандарымыз әдеби тілмен сөйлейміз, әдеби тілмен жазамыз, қазақша жазсақ әдеби болмайды деп қазақ тілімен жазуға ұялады, қорынады. Русша оқығандарымыз қазақ тілімен пікірімізді толық айта алмаймыз, жетпейді, русша жазғанымыз оңай дейді. қысқаша, русша, мұсылманша оқығандарымыз қазақ тілімен жазуға қорынып, біреуі русша жазады, біреуі әдеби тілмен жазады. Бұлардың өз тілінен қорынып жиренетін себебі не? Менің ойлауымша, бұл әдеттенуден бірі русша оқып, бірі әдеби тілмен оқып қазақша жазу әдетінде болмағандық."1 ХХ ғ. бас кезінде қазақ қоғамында әр түрлі мектептер жұмыс істеді. Бір ғана Торғай уезінде 39 мектеп болды, оның ішінде: 1- 4 класты қалалық, 1- 2 класты орысша-қазақша, 1-қолөнер(ремесленный), 1- 1 класты қыздарға арналған, 3- болосной, 1- медресе қасындағы орысша класс, 31- ауылный школ. Міржақып Дулатов осы 39 мектепте оқитын бір мыңға жетер-жетпес оқушылардың білім деңгейінің өте төмен екендігін жазады. "Школдың көбі ауылный школ болғанға, мұнан шыққан балалар ілгері орындарға барып оқымай ауылда қалса, орысша оқығанға септігі жоқ, бірер жылдан соң үйренгенінен айрылады. Торғай уезінде орысша оқу жайы һәм халықты қанағаттандырарлық школ шамасы осыдан көрінсе керек. Орысқа бағынғаннан бері Торғай қазағынан жоғары дәреже школ бітірген жалғыз - ақ жігіт" деп білім беру деңгейіне шолу жасайды.2 Патша үкіметінің бұратана халықтар үшін тек орыс тілді бастауыш мектептер ашу керек деген пікірі революция жылдары қатаң сынға алынғандықтан, 1906 ж. 31 март Ережесі бойынша бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуға рұқсат етілгенімен сөз жүзінде қалғандықтан 1907 ж. оқу министрлігінде осы мәселе қайта талқыланды. Бұл кеңеске аз ұлт өкілдері де шақырылды. қазақтан кеңеске ғабдолла Балғымбаев пен Отыншы Әлжанов қатысты. 1913 ж. бұл Ережеге тағы да өзгерістер енгізілді.Ережелердің қабылданғанына қарамастан патша әкімшілігі орыс тілді мектептерге ғана қолдау көрсетті. Сондықтан да "қазақ" газеті ана тілінде сабақ жүргізетін бастауыш мектептер жүйесін құруға бар күшін салды. А.Байтұрсынов өзінің "Бастауыш мектеп", "Мектеп керектері" 1 деп аталатын мақалаларында ана тіліндегі оқулық, оқыту құралдары, ана тілінде оқытатын мұғалімдер мәселесін ең маңызды мәселе ретінде күн тәртібіне қойды. А. Байтұрсынов мақалада бастауыш мектеп қандай болу керек деген сауал қоя отырып, өзі жауап беруге тырысады. Бастауыш мектептердің негізі – ауыл мектептері мен ел ішіндегі орыс школдарының жетістіктері мен кемшіліктерін жіпке тізгендей етіп көрсетеді.Бірінің оқуға керекті құралдың жоқтығынан, оқыта білетін мұғалімнің аздығынан ақсап тұрғанын көрсетсе, екіншісін бітіргендер әрі қарай дамытпаса, шала білімді болып, білген орысшасын ұмытып, оқымаған адаммен тең болып қалатынын ашып айтады. А.Байтұрсынов бұл мақаласында бастауыш мектепте тек ана тілінде оқыту керек деген идеяны ұсынады. Ресейдің оқу министрінің жылына неше рет заң шығарып, ана тілінде оқытуға қиястық жасап отырғанын ашына жазады. Мұның соңында "түлкі бұлаң саясат" жатқанын, кейінгі ұрпақтың мәңгүрттеніп кететінін күні бұрын болжағандай болады Ахаң. Патша өкіметінің зымиян әрекеттерін әшкерелей отырып, сөз түйінін былайша тұжырымдайды: "Олай болса, мектеп арқылы қазақтың дінін, тілін, жазуын жоғалтып, орысша аударамын деген пікірден үкімет безіп, тиісті бастауыш мектеп екі жаққа да зиянсыз, пайдалы болуын көздеу керек." Басылымның келесі санында жарық көрген "Мектеп керектері" атты мақаласында "Мектептің жаны—мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақшы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білімді біліп шықпақшы . Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі –білімді, педагогика, методикадан хабардар, оқыта білетін мұғалім" - дей келіп , содан кейінгі мектепке керекті нәрселер – оқу құралдары мен бағдарламалар екенін баса ескертеді. Сондай-ақ, қазақ тілінде жазылған пән оқулықтарының жоқтығына қынжылыс білдіре отырып, бұл істің бастамасы басталғанын қуана хабарлайды. Бірақ "біткен іске сыншы көп дегендей " қызғаншақтардың оқымай-ақ, сын айтып жатқанын күйіне жазады . "қазақ "газетінде оқу—ағарту мәселесіне айырықша көңіл бөлген адамның бірі- газеттің жауапты хатшысы Міржақып Дулатов еді. Ол "Ақтөбе гимназиясы хақында " , "Оқушыларға жәрдем жамиғаты" , "Балаларға жұққаны"," Мектеп, медреселер мәселесі" , "Өнер мектебі" , "Торғайдағы мұсылманша оқу" т.б. мақалалар шоғырында халықты өнер—білімге жетелеуді мақсат етеді. Бұл мақалалардан –Міржақыптың ағартушылық—демократтық көзқарастары, ілгерішіл дүние танымы, ұлттық дамуды көксеген арман-мүддесі айқын көрінеді . "қирағат" кітабына алғы сөз ретінде жазылған " Мұғалімдерге " мақаласының үлкен әдістемелік, методикалық мәні бар. Мұнда мұсылманша, орысша білім алған мұғалімдердің айналып келгенде шәкірттерді қазақша оқытуда қандай тәсіл- амал қолдану керектігін бажайлап сөз етеді. Баяндап оқытудың жай - жапсарларын нақты текстен мысал келтіре отырып түсіндіреді. Жазушы қаламынан туған дүниенің сезінуге, естуге, көруге байланысын аша келіп, оқушы балаларға ұлт рухын сіңіруді негізгі мұрат деп табады. Оқытудағы мақсат тек білім сіңіру ғана емес, жақсы тәрбие беру, ұлт ұлын өсіру екендігі айрықша тәптіштелетін жәйт. Бұрынғы қазақ арасындағы білім беру тарихына қатысты "Торғайдағы мұсылманша оқу" мақаласынан көптеген дерек табамыз. Миссионер Ильминскийдің шәкірті Алекторовтың медресе аштың деп Байту молда мен Бейіс хазіретті қудалағанына қарамастан, мұсылманша оқудың Торғай атырабында үзілмегендігін көреміз . Жаңаша оқыту талаптарын қоя отырып, кейбір молдалардың келеңсіз мінездері, шәкірттерді арқалатып қойып сабайтын әрекеттері сыналады. Басылым оқу мезгілін өзгерту туралы мәселе көтереді. Шәкірттерді жаз ішінде оқытудың зияндығын ашып көрсетеді. Сахараға білім сәулесін шашқан қасиетті шаңырақтың бәрі---Уфадағы "Медресе ғалияның" онжылдығына арнап жазылған мақалада осы оқу орнын ашқан Зияддин хазіреттің тарихи еңбегі ерекше аталып , қазақ шәкірттерін өсіріп, тәрбиелеудегі бауырлық қамқорлығы көрсетіледі де, енді осы ошақ қаражат жоқтығынан зардап шеккен кезде, қазақ баласы да қол ұшын берсін деген тілек айтылады. Елімізде нарықтық қатынастар орнағаннан кейінгі оқу жүйесіндегі өзгерістер ғасырдың басында-ақ көрініс бергенін "қазақ" газетінің беттерінен анық көреміз. Орынбордағы мұғалімдер мектебіне (1 жылға) түсуге талапкердің саны 80 адам болғанын А.Байтұрсынов "Орысша оқушылар"(1913,N26) атты мақаласында жазады. " Жаңадан аларлық қазына һәм степендия орны алтау-ақ екен. Келген сексен кісінің алтауынан басқасы ауқаты көтерсе өз жанынан оқымақшы " – деп баяндайды А.Байтұрсынов. Одан әрі өз қалтасынан ақшасын төлеп, оқып жатқандардың барлығын да жазады автор. қапалдағы қазақ байы Мамановтың өз медресесінде оқып жүрген зерек балаларды таңдап алып , жылына үш жүз сом ақша төлеп, оқуға жіберетінін көпшілікке үлгі ете сөйлейді . Сондай-ақ газет бетіне "Мұқтаж оқушыларға жәрдем беру комитетін ашу" мәселесін көтеріп, бұл іске газеттегілер мұрындық болады. Сондай-ақ қазақтың алғашқы меценаттары Маманов пен Тұрысбековтердің ел ішінде мектеп ашып, керек болса шаһарда оқып жатқан қазақ балаларына степендия төлеп, жақсылық жасап отырғанын үнемі дәріптеп отырған. "қазақ" газеті жер-жерде ашылған мектептерді, оқу орындарын қуана хабарлап отырған: Жиенғали құдайбергеновтің "Өнегелі мұғалім", Жиенғали Тілеубергеновтің "Мектеп ашылу", Міржақып Дулатовтың "Ақтөбе гимназиясы хақында" мақалалары осы мақсатта туындаған. "қазақ" газетінің жауапты шығарушылары осындай өткір ойларды ортаға салып, көкейтесті мәселелерді көтеріп қана қоймай, олардың шешімін тауып, игілікті іс-шаралардың жүзеге асуына ықпал етіп, қал-қадірлерінше ұйтқы болып отырған. Газет тігінділерін парақтап отырсаңыз, оған көзіңіз анық жетеді. Сөзіміз дәлелді, ойымыз дәйекті болу үшін бір мысал келтіре кетелік. қазақтың батыр қызы Мәншүк Мәметованың әкесі Ахмет Мәметов өзінің "Тәңір жарылқасын ! " атты хатында қаржы тапшылығынан "ғалия " медресесіне бара алмай тұрғанында "қазақ" газеті көмектескенін айтып, ризашылығын білдіреді. Осыған байланысты газет шығарушылардың " Басқармадан" атты хабарында мынандай нақты мәліметтер бар: " Ахмет Мәметовтің еліне қайтып кеткен хабары келген соң оған арналған 25 сом 44 тиынды медресе "ғалиядағы" мұқтаж үш қазақ шәкірті --- Жұмағали Бейсенбаев , Садық Төкебаев һәм Әли Баймұхамедовке бөліп берген едік . Енді Ахмет Мәметов басқарманың жіберген ақшасына сеніп, медресеге қайта келгендігі білінді .Соның үшін біз оған басқармада мұқтаж оқушыларға деп жиылған ақшаның қалдығы 20 сом 11 тиынды жібердік ". Осынау қысқа ғана хабардан-ақ талай нәрсені аңғарып, көп жайтқа қанығуға болады. "қазақ" газетін шығарушылар оқу-ағарту, ғылым, білім мәселелеріне көп көңіл бөліп, осы бағыттағы мақала-материалдар мен жағымды жаңалықтарды, жақсылық хабарларды үзбей жариялап тұрған. Олардың қатарына Әлихан Бөкейхановтың "Оқу-ағарту ісі", үкімет тарапынан қазақтар үшін берілген (гимназия мен университетке )орынға оқушылар даярлау және қазақ студенттеріне стипендия төлеу мәселелерін көтерген " Ашық хаттары","Мұғалімдер жиналысы", "Оқу министірінің есебі" , "Оқушыларға жәрдем қауымы ","Рухани мәдениет қарауылынан" атты мақалаларын, ғұмар қарашевтың "Білім жарысы қақында ", Ахмет Бірімжановтың "Ескеретін іс" , Сәбит Дөнентаевтың "Керекті өтініш", Тайыр Жомартбаевтың оқу-ағарту мәселелерін, оқу құралдарын бастырып шығару проблемаларын көтерген материалдарын , Нәзипа құлжанованың оқушы қазақ қыздарына қаражат жинау туралы "Елге барғанда" тәрізді мақалаларын жатқызуға болады. Бұл жұмыста олардың бәріне жеке-жеке тоқталып жату мүмкін емес, әрине. Дегенмен, осынау көл-көсір материалдарға қарап отырып, сол кезеңдегі оқу-ағарту ісіндегі іркілістер мен ізденістерді айқын бағамдауға болады. Газеттің жауапты шығарушылары қазақ халқының өнері мен мәдениетінің төмен дәрежеде болуы – оқу-білімге жете көңіл бөлмеуінен екенін тайға таңба басқандай дәлелдеп береді. Сондықтан олар жас ұрпақты өнер - ғылым жолына түсіріп, оқу-білімге шақыруды басты мақсат етіп қояды :"Басқа жұрттардың жастарына қарасақ бәрі де өнерпаз болып, түрлі-түрлі пайдалы істер істеп, заманның төріне қарай бірінен-бірі қалмай білімін асыруға тырысып жатыр . Жұртта білім болса, байлық, құрмет, барша рахат та табылмақшы.Егерде білім, өнер жоқ болса, дүниедегі кеңшіліктің бәрінен де құр қалып, көрінгенге жем болып, шөліркеп, азып-тозып бітпекші."1 – дей келіп, қазақ жастарына дүние- байлыққа , жалған атақ пен аз күндік мансапқа қызықпай, жалқаулық пен тоғышарлыққа ұрынбай, елдің ертеңі мен ұлттың жарқын болашағы үшін адал қызмет етіп, ерінбей тер төгейік деген жалынды сөз, салмақты ой –пікірлермен аяқтайды. Жоғарыда сөз еткен жағдайларды тұжырымдай келіп айтарымыз, халқымыздың рухани көсемдері сол кезеңдегі ең көкейтесті мәселе –оқу-ағарту ісіне ерекше маңыз беріп, халықтың мемлекеттен тәуелсіз білім беру жүйесінің қалыптасуына қолдау көрсетіп, жанашырлық танытты. ғылым - білім жаңалықтарын насихаттап, алғашқы қазақ ағартушыларының озық ойларын іс жүзіне асыру жолында қомақты үлес қосты. Революцияға дейін екі - ақ процент қазақ сауатты болды деген фактінің жалғандығын дәлелдейтін осындай деректер іздестіре берсек , тарих қойнауынан табыла беретініне сенімдіміз. жүктеу/скачать 414 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|