\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев

фенолфталеин тамызады. Ерітіндіде таңқурай жемісінің (малина) түсі пайда болады.

Бүл тэжірибелерден оқушылар қатты қүйіндегі заттар бір-бірімен эрекеттеспейді, еріген заттар арасында ғана алмасу реакциялары жүзеге асады деген қорытындыға келеді. Содан кейін ғана эр түрлі заттар ерітінділерінің электрѳткізгіштігі сыналады. Электролиттер және бейэлектролиттер жонінде түсінік беріледі.

Электролиттердің иондану механизмін түсіндіру үшін бүл қүбылыстағы су молекуласының ролі қарастырылады. Модельдерін, 9-сынып оқулығындағы 2-суретті (6-8), тақтаға сызылған сызбанүсқаларды пайдаланып, су молекуласының қүрылысы талданады. Су молекуласын түзуге сутегінің s-электроны, оттегі атомының 2/7-электрондары қатысады. р-электрондарының бүлттары гибридтеніп, бір-біріне 105“-қа орналасқан. Сутегі атомдарының бүлттарымен байланыс түзгенде 105° бүрышты пішіні бар молекула түзіледі. Электрон жүптары оттегі атомдары жағына ығысып орналасуына байланысты молекула полюстГ болады, оны шартты түрде +, -таңбасымен белгілейді.

Иондық кристалл торы бар заттарды суға еріткенде судың полюсті молекулалары оң иондарға теріс полюсімен, теріс иондарға оң полюсімен тартылады. Мүны қолдан жасалған жылжымалы

Бұдан соң оқулықты пайдаланып, қышқылдардың полюсті ковалентті байланысы бар молекулаларының иондарға ыдырау механизмі түсіндіріледі. Мұнда диполь - диполь әсерлесуі нэтижесінде қышқыл молекуласы ионданады, содан кейін гидраттанады. Қышқылдан бѳлінетін сутегі катионы (протон) су молекуласының құрамына еніп, гидроксоний ионын түзеді, отгегі мен протон донор-акцепторлы механизммен байланысады:

HCI+ Н2О-+Н3О Ч СГ

Қышқыл молекулаларының суда еру ерекшелігі ерігенге дейін натрий хлоридіндегі тэрізді иондары болмайды. Олар еру кезінде химиялық байланыс сипатының ѳзгеруінен түзіледі. Түзілген сутегінің ионы (протон) бос күйінде жүре алмайды. Қышқылдар ерігенде әрдайым гидроксоний ионы түзіледі, оңайлату үшін ғана сутегінің жеке ионы түрінде жазылады.

Электролиттердің иондарға ыдырау процесінің механизмін түсіндіргенде эрекеттің энергетикалық жағына назар аударылады. Иондық кристалдарды бұзу үшін энергия жұмсалады, иондар гидраттанғанда энергия бѳлінеді, ол оң және теріс зарядталған иондар гидраттану энергиясының қосындысына тең болады. Ерудің жалпы жылу эффектісі Q:

Q=(QK+ QA- ) - Qo

Ок+ QA- - иондардың гидраттану энергиясы, Qo кристалл тордың энергиясы.

Гидраттанган иондар пайда болуының мэні сусыз мыс (II) хлоридін еріту тэжірибесі арқылы түсіндіріледі. Мұнда баса назар аударатын мэселе сусыз мыс (П) ионының да, хлор ионының да түсі болмайды. Гидраттанган мыс (II) ионының түсі кѳгілдір болады. Мыс

0. 
   ионы мен су молекуласының арасында донор-акцепторлы химиялық байланыс түзіледі де, эр ион судың торт молекуласын
   

Электролиттердің иондарға ыдырауын қарастырудан оқуіпылар жасайтын қорытынды: 1) еріген немесе балқыған күйінде электролиттердің иондарға ыдырауы электролиттік диссоциация деп аталады; 2) иондарға ыдырау су молекуласының қатысуымен жүзеге асады; 3) иондар су молекуласымен гидраттану реакциясына түседі, соның нэтижесінде гидраттар түзіледі. Мэселен, күкірт қышқылы сумен моногидрат жэне дигидрат түзеді; 4) диссоциациялану кезінде еритін зат бѳлшектерінің арасындағы иондық жэне полюсті ковалентті байланыстар үзіледі, иондар мен су молекуласының арасында химиялық байланыс түзіледі.

Айтылғандардың негізінде электролиттік диссоциациялану теориясының неғізгі қағидалары түсіндіріледі.

0. 
   Электролитгер ерігенде оң жэне теріс зарядталған иондарға ыдырайды, оң иондар зарядтарының қосындысы теріс иондар зарядтарының қосындысына тең болады.
   

0. 
   «Ион» гректің «кезеген» деген мағынаны білдіретін сѳзінен шыққан. Иондар - заряды бар атомдар немесе атомдар тобы. Олар ерітіндіде ретсіз қозғалып жүреді. Тұрақты электр тогын ерітінді арқылы ѳткізгенде оң зарядталған иондар катодқа тартылады да катиондар, теріс зарядты иондар анодқа тартылатындықтан аниондар делінеді.
   

0. 
   Катодта жэне анодта электр тогының эсерінен тотығу жэне тотықсыздану процестері жүзеге асады.
   

0. 
   Электролиттік диссоциациялану - қайтымды процесс. Иондардың концентрациясы артқанда иондануға кері процесс - мольдену жүзеге асады. Электролит ерітінділеріне массалар эсері заңын қолдануға болады.
   

Иондар электрондық құрылысы жэне қасиеттері жағынан атомдарға ұқсамайды. Бұл түсінікті нақтылау үшін натрийдің атомы мен ионы, хлордың атомы мен ионы салыстырылады.

+„N a	I s W 2р® 3s’	+„Na^ ls’’ 2s’’2p‘’
+iiNa	2ё, 8ё, 1ё,	+!№■" 2ё, 8ё
Натрий атомы		Натрий ионы

+17CI 2ё, 8ё, 7ё, +17СГ 2ё, 8ё, 8ё

Хлор атомы Хлор ионы

Хлор атомы сыртқы қабатына бір электронды қосып алып, хлорид ионға дейін оңай тотықсызданады. Хлорид ион электрон қосып алмайды, тотықтыргыш қасиет кѳрсетпейді.

Электролиттік диссоциацияланудың негізгі қағидаларымен танысқан соң барлық электролиттер иондарға толық ыдырай ма деген мэселе туады. Бұл мэселені шешу үшін диссоциациялану дэрежесі туралы үғым қалыптастырылады. Ол үшін түз жэне сірке қышқылының концентрациялары бірдей ерітінділерінің электр ѳткізғіштігі сыналады. Түз қышқылында электр шамының жарық жанғаны байқалады, демек оның ерітіндісінде электр тогын тасымалдайтын иондардың кѳп болғаны. Концентрлі сірке қышқылының электр ѳткізгіштігін сынағанда электр шамы жанбайды. Біртіндеп су қосқанда, алдымен шамның жанғаны, соңынан жарығының күшейгені байқалады. Концентрлі қышқылда иондар аз болады, сүйылтқанда иондарға ыдыраған молекулалар саны кѳбейіп, электр ѳткізгіштік артады. Тағы да біраз электролиттердің электр ѳткізуін сынау арқылы оқушылар эр түрлі электролиттер ерітінділеріндегі иондар саны бірдей болмайтынына кѳз жеткізеді. Олардың мѳлшерін белгілеу үшін диссоциациялану дэрежесі үғымының енгізілгенін айтады.

Диссоциациялану дәрежесі туралы білімді бекіту үшін жаттығулар орындалады. Оларда берілген ерітіндіде иондардың массасы немесе концентрациясы бойынша диссоциациялану дәрежесі табылады немесе мольдік концентрациясы, кѳлемі жэне диссоциациялану дәрежесі керсетілген ерітінділердегі иондардың массасы, т.б. анықталады.