П. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы басқаруда алатын орны

П. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы басқаруда алатын орны

Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі мақсаты- бюджеттік тапсырмалардың сандық және сапалық көрсеткіштердің экономикалық негізін қамтамасыз ету және салық концепциялардың заңдық тәртібінде қабылданған және өңдеулерден елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Бұл мәселенің орындалуының бірінші қаржылық жолы (ағымдағы салықты жоспарлау) және келешектегі перспектива (салықтық болжау). Осымен байланысты салықтық жоспарлаудың тактикасы мен стратегиясы ерекшеленеді.

Салықтар бойынша ағымдағы бюджеттік тапсырманың өңделуі, тоқсандық салықтық түсімдердің анықталуы. Олардың шешімі салық салудағы стратегиялық мақсаттарды зерттеуде және олар үшін құқықтық жағдай жасайды. Бұл жағдайда салықтық болжаудың негізі болып, ғылыми зерттеу есептерінің нәтижесі және ағымдағы салық міндеттерін орындау барысында. Бұл мәліметтерді жинау және өңдеу олардың позитивті және неготивті жақтарын айтуға болады, оны инвестициялау темптеріне әсері, салалар қозғалымдағы құрылымына, табыстарды территоияларға деген сәйкестігі, корпорациялар мен тұрғындарға әсері.

Салықтық тактика - дегеніміз билік органдарының тәжірибиелік әрекет кешені және бюджеттің табыс баптарының жалпы құрылымын өңдеу, салықтық реттеумен бақылауды өткізу. Тактикалық қадамдардың сапалық мазмұны барлық деңгейдегі бюджеттердің уақыттылы және толық орындалуының дәрежесін көрсетеді.

Бюджеттік салықтың қарым-қатынасқа қолданылатын оперативті салықтық әдістердің араласуы, салықтың әкімшілік салықтық құқық бұзушылықтың алдын алады, және де бюджетті салықтық тексерулер нәтижесінде айқындалған төленбеген салық сомалары арқылы толтырады. Соның нәтижесінде салық жүйесінің тиімділігі анықталады және оның салықтық топтарымен жекелеген салық түрлері, осының барлығы қабылданған оптималды салық концепциясын куәландырады, яғни экономикалық шындылыққа сай салық салу процесін реттейтін салық кодексіне өзгерістер енгізу қажет. Ағымдағы жылдағы салық міндеттемелерін орындалуын қамтитын салықтық қатынастардың мазмұнын зерттеп талдау, стратегиялық салықтық жоспарлаудың (болжаудың) ұтымдылығын білдіретін негізгі шарт қызметін атқарады.

Стратегиялық салықтық жоспарлау (болжау) басқару теориясы мен тәжірибиесінде айырықша орын алады. Ол барлық дамыған елдерде экономикалық алдын көру тәсілі ретінде қолданылады.

Орта мерзімдік перспективаға салықтық болжамның өңделуі мыналарды қосады:

1. Территориялық меншіктің табыстылығына баға беру (аймақтардың қаржылық қамтамассыздандырылуы және бюджет тиімділігі, көрсеткіші қолданылады). Аймақтық мамандандырылуының салалардың техникалық қажеттілігін жаңарту, жалақының жағдайы, аймақтық ресурстар базасы, территориялық экспорттың- импорттың операцияларда қатысуы, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымның сапалылығы, транспорттық магистралдармен қамтамассыз етуі. Бұл мәліметтер аймақтың жиынтық табысының әдістемелік есептерінің мәліметтінің базасын құрады, оның экономикалық, қаржылық және салықтық поттенцияларын құрады.

2. Аймақтық экономикалық қарқынын ескере отырып, салықтық түсімдердің көлемін болжау. Бюджеттің барлық деңгейлерін қалыптастыруда бұл мәліметтер үлкен мағынаға ие, себебі оларда аймақтың қаржы ресурстарында, субсидия, субвенция, дотация және трансферттік қаржыларда деген қажеттілігін айқын көрсетеді. Аймақтың потенциясын білу салық салу режимінде жеңілдіктерді пайдалануды дәлірек рәсімдейді. Ол салық заңдылығын жетілдіру сұрақтарын шешуде қолданылады.

3. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін болжау, экономиканы құратын ресурстар мен мүлік түрлерін жоғарғы инвестициялау негізінде, қаржылардың үлесін анықтау, оны аймақтық меншікте қолдануда түскен және ішкі қажеттілікті қанағаттандыру үшін айналдырады. Меншік қатынастарына объективті қажеттіліктеріне түзету енгізу және жалпы мемлекеттік корпоративті және жеке экономикалық қызығушылықтарының механизмімен келісу.

Салықтық жоспарлау мен болжау қаржылық менеджменттінің негізгі базалық элементі деп қарастыруға болады. Бұл жағдайда қаржы менеджменті кең мағынада қарастырылады. Басқару позициясынан елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы.

Жалпы мемлекетің қаржы менеджменттінің құрамында негізгі позицияны бюджеттік салық менеджменті алады. Бұл басқару әрекеті, мемлекетік қаржы миистрлігі, есептеу комитеті және басқада басқару органдарымен жүргізіледі.

Жалпы мемлекеттік салықтық жоспарлаудың мақсаты, бюджетке салық төлеушілерінің салықтарының түсуін және қаржы ресурстарын анықтау. Бұл ресурстарды жоспарлауда басқару органдары мүмкіншілігінше жоғарғы деңгейде алуға бағытталады. Бұл процесс қоғам дамуына байланысты жалпы мемлекеттік тұтынушылардың өсуін есептеуге негізделеді. Қаржы қажеттілігінің өсу объективтілігін А. Вагнер енгізген. Көптеген себептерге байланысты мемлекеттік шығындардың өсу

тенденциясы анықталады: халықтың өсуі, қызмет салаларында қажеттіліктің өсуі, өндірістік салада халықтың білім деңгейінің өсуі.

Салықтар бойынша нақты тапсырмалардың өңделуі есепті жылға, бір қатар өзара байланысты әрекеттерді қосады:

- қалыптасқан экономикалық тенденция есебімен салықтық режим варианттарын іздеу;

- оптималды салық салу варианттына баға беру;

- алдағы салық режимдерінің негізділігі,

- салықтық табыстар проектісін есептеу, өткен жылдың бюджеттік орындалуына экспертиза өткізу нәтижиелері есебімен;

- үкімет пен парламент салықтық міндеттемелерді талқылау, олар бюджеттік жіктелуіне сәйкес болуы және бюджет табыстарының соңғы келісімі заңға сәйкес негізінде болуы.

Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге нақты салықтық түсімдердің есебіне үш принципиалды мағыналы қондырғылар үлкен маңызға ие.

1. Салық төлеушімен бюджет арасындағы қарым қатынастардың негативті және позитивті жақтарын жекелеп талдау;

2. Бюджет салық жүйесінде факторлық талдауды жүргізу, оның мақсаты жалпы салық жүйесінің әсерін, жекелеген салық түрлерінінің қаржы-шаруашылық көрсеткіштеріне керісінше;

3. Экономикалық фискалдық, бюджеттік және салықтық құбылыстардың пайда болу мүмкіншіліктеріне болжамалы баға беру, салық төлеуші мақсатымен бюджет мақсаты арасындағы аймақтық. Оларды толық жою немесе сәйкестендіру мақсатында кешенді шараларды өндеу.

Бүгінгі таңда салық ғылымы бюджеттегі салықтық түсімдердің көлемін болжау әдістерінің арнай тәсілін құрды. Тәжірибеде, салықты болжау мен жоспарлауда жалпыға белгілі және кеңінен қолданылатын дәстүрлі әдістер қолданылады: баланстық, экстрополяциялық, нормативті және тағыда басқалар.

Сонымен, табысты болжау бұл заңмен белгіленген салық пен алымдардың құрылымындағы бюджеттік табысты жоспарлау. Осындай болжаулар негізінен бюджеттік процесте қолданылады, яғни болашақ бюджеттік баланысты анықтау үшін, шығынды жіктеу, қарызды қаржыландыратын құралдар және үлестік принцип негізінде табысты үлғайту.

Табыстың анықтамасын бергенде дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджетке табыстың түсім көлемі салық құрылымының өзгерісіне әсерін айқындайды. Табысқа әсер еткен өзгертулерді перспективті жақсартулар деп санауға болады. Мұндай есеп, заң органдарына жеткізімді, яғни енгізілген өзгертулер салық заңдылығында орталық және жергілікті басқару органдарының табысына әсерін айқындайды.

Қаржылық болжамда келесі әдістер қолданылады:

1. экстрополяциялық әдіс (немесе коэффициенттер) қаржылық көрсеткіштерді динамикалық қаулы негізінде анықтаудан тұрады. Есеп кезінде тұрақты түрдегі өсу немесе төмендеу түзету жетістіктер негізінде жүргізіледі.

2. кең тараған әдістердің бірі ретінде нормативтік әдіс, жоспарлы қаржылық көрсеткіштер бекітілген норма мен нормативтік актілер негізінде жүргізіледі.

Осы айтылған екі негізгі әдістен басқа болжауда кең орын алған баланыстық әдіс болып табылады. Программалық мақсаттық әдіс және кең түрде қолданылатын экномикалық-математикалық моделдеу әдісі.

Баланыстық әдіс шығыс пен қаржылық көрсеткіштер жоспарында өзара қүрылымдағы қайнар көздерімен келісімдік түрде жүргізіледі және де өндірістік, қаржылық көрсеткіштер. Қаржылық банланстың талаптарын сақтау өнеркәсіптен экономиканың барлық салаларын қамтып табыстары мен шығыстарының арасындағы қарама-қайшылықтарды алдын-ала ескертуге мүмкіншілік туғызады.

Программалық - мақсаттық әдіс қаржылық болжаудың ғылыми техникалық бағдарлама әдістерінің бірі ретінде нарық жағдайында дамыту, яғни әртүрлі деңгейде жүзеге асырылады. Есептің әртүрлі варианттылығы экономикалық-математикалық әдістердің қолданылуы кең түрде жүргізілуін қолайлы шешімердің таңдауына әкеліп айқындайды.

Қазақстан Республикасында табысты болжаумен Республикалық және облыстық бюджетті болжау осы бюджеттің табыс бөлімін айқындау қаржы министірлігіндегі табыстарды болжау департаменті айналысады. Департамент барлық табыс түрі бойынша бір жылға болжау жасауға міндетті. Департамент табыс бойынша болжау жасауда, барлық ұйымдардан соның ішінде министрліктерден ақпараттар мен мәліметтер жинайды. Қаржы министрлігінің табысын болжау әдісі өте кең, яғни жан-жақтылықты салық кодексіндегі және бүкіл мемлекеттің қаржы саясатында болған өзгерістер есепке алынбайды.

Болжауды құру әдістемесінде негізінен қаржы министрлігінде қолданылуы салыстырмалы түрде қарапайымдылыққа ие және де кесімді түрде бекітіледі.

Сонымен қатар ортақтандырылған болжам әрбір табыстың түріне байланысты табыстың жалпы сомасын құрайды. Бюджеттік департамент салықтық түсімдер бойынша өткен жылдың есеп негізінде мәліметтер береді, ол салық комитеті Қазақстан Республикасының экономика министрлігі бойынша ақпарат береді. Табысты болжау департаменті түбегейлі алғанда қиын әдісті қолданады, яғни кейбір табыстың түрі негізінде, нақты көрсете " айтса занды тұлғалардан алынатын табыс салығы. Сонымен мысал ретінде табысты болжау осы салықтан бөлек-бөлек сектордан құралады және жалпы табыстық болжауы олардың қызмет әрекетіне байланысты.

Осы кезде әрекет етуші жүйелік тәжірибеде табысты болжау. Біріншіден, ол салық кодексіне өзгертулер енгізуге мүмкіншілік бермейді. Екіншіден, бұл әдіс қаржы министрлігінде сектор ішінде қозғалысы кем есепке алынуы, олар облыстарда жүргізілуі мүмкін, яғни осы әдістің мүмкіншілік бермеуі және тудырмауы.

Осының өзі біздің республикамыз үшін "Бюджет жүйесі" туралы заңды 1999 жылы 1 сәуірінде қабылданғанға дейін үлкен мағынаға ие болды, оған дейін әртүрлі бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлу жүйесі түрақсыз болды.

Шаруашылық өмірге тигізетін салықтардың реттеушілік әсері әр жақты мінездемелерге ие. Қаржы шаруашлық салаларын салықтық реттеу, бюджет табыстарын реттеуден ерекшеленеді.

Бүгінгі танда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір буынына бекітілген. Осы мақсатпен Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі " туралы заңына реттеулі салықтардың аударымдары нормасы бекітілген. Салықтардың пайыздық аударым әдісі- дәстүрлі болып табылады.

Пайыздық аударымдар әдісі ол жоғары тұрған бюджетке бюджет аралық қарым-қатынас тәжірибесі трансферттік реттеуді енгізді. ("Трансферт" - сөзі латын сөзі - кейінге қалдыру, орнын ауыстыру). Трансферт дегеніміз аймақтарға қаржылық көмекті көрсетуді білдіреді, ортақтандырылған табыс базасын толтыруды қажет ететіндіктерге. Ол реттеуші салықтардан түсетін пайыздық аударымдар.

Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күштердің дамуы темпімен деңгейі, инвестициялық процесстер т.б.) салық ставкалары айырықша орын алады. Бұл процесстің теориялық мазмұны жеткізілген тепе-тендікті білдіреді. Нақты соманың беделдігі тәжірибиеде мағыналы болып табылады. Барлық экономистер үшін белгілі "Лаффер" әсері онда шектен асқан салықтық алымдар (жылдық жиынтық табыстан -35%) салықтық түсімдермен табыс соммасының төмендеуіне әкеледі. Сол себебтен бюджет жүйесінің ішінде салықтардың бөлінуі салықтарды болжау мен реттеуге тәуелді болып табылады. .

Салықтық реттеу - салық механизмі элементтерінің ішінде және мемлекеттік салық менеджменті саласында мобилді болып табылады.

Салықтық реттеу - бұл өндірісті дамыту үшін мемлекеттің жанама шаралар жиынтығының әсері, ол жалпы салық салу деңгейін төмендету немесе жоғарылату арқылы бюджеттік алымдардың нормасын өзгерту жолы арқылы.

Салықтық реттеудің мазмұны мен мақсаты, салық салу жүйесінің реттеушілік қызметінде қарастырылған. Салықтық реттеу әдістерінің мақсаттарымен салаларына байланысты, ол үшін өзара әрекет ететін салаларға бөлінуі мүмкін: салықтық жеңілдіктер жүйесі (преференциялар), санкциялық әдістер шарасы және бюджеттік салықтық тепе-теңдік әдістері. Бүгінгі таңда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір топтарына тіркелген (ҚР 1.04.1999ж. "Бюджет туралы заң" 7 және 11 бап). Олар өзіндік және тіркелген болып саналады, басқалары бөлшектеп сол немесе басқа бюджеттерге түседі. (реттеуші табыстар). Мысалға, корпоротивтік табыс салығы оның бөлінуі 50 % және 50 % болып табылады, ал мүлікке салынатын салық толығымен жергілікті бюджетке түседі.

Тиімді салық жүйесін құру үшін, оның ішкі экономикалық құрылымы ең алдыменен салық ставкаларының мөлшерін дұрыс қолдану қажет. Салық ставкаларының градациясы, салықтық реттеу жүйесінің негізгі бір буынын көрсетеді. Салық ставкаларының оптималды деңгейін есептеу процессі өте қиын және қүбылмалы болып табылады.

Сол себептен, салықтық реттеудің негізгі бір қүралы салық ставкасы болып табылады. Салық ставкаларын бекіту методологиясы және оның базасы өте маңызды сұрақ болып табылады.

Мемлекет бекітетін әртүрлі салық ставкалары, өндіріс шығындарын жоғарылатады (әлеуметтік бағдарламаларға арналған шығындар және т.б.).

Бұл жинақтық мүмкіншіліктерін кеміту, соған сай инвестицияға әсерін тигізеді, ол өз негізінде өндірістің өсуін кемітеді де ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып жатқан теория "Лаффер" қисығына негізделген. Ол салықтардан түскен бір табыс екі деңгейлі салық салуды береді - төмен және жоғары. Мысалға, мемлекет нөлдік табысты, салықтық ставкасы (Т) немесе 100% болған жағдайда алады. 100% салықтық ауыртпалық жағдайында өндіріс тұншықтырылады да келешек уақытта іс әрекетін тоқтатады.

Лаффердің қисығына сүйенсек, белгіленген шектен (Т) салық салудың нормасының жоғарлауы бюджет табыстарының соммасын өсіреді. Себебі нарықтық экономикалық агенттердің қызығушылығын тимейді.

Теория жүзінде оптималды салық ставкасы (Т) бар деген ойлар бар, ол мемлекетке максималды табыс әкелуге (Д_тах) және сол уақытта рентабелді кәсіпорындар үшін қуатты әсер тигізеді. Тауар өндірісін жоғарылату үшін мемлекет жоғарғы салық ставкасын бекітпеу керек (тиым салынған зона), ол өндірісті кеңейтуде тежеу жасайды, кәсіпорындардың өнім өндірісінің нәтижесіне деген қызығушыльіғын төмендетеді.

А. Лаффердің ойынша "егерде нарықтың сәттілігі жоғарғы және прогрессивті салықтармен кездессе, онда экономикалық белсенділік төмендейді". Салық ставкасын төмен белгілеу мемлекетке максималды табыс әкелмейді.

Салықтық реттеудің тәсілдері екі өзара байланысты салаға бөлінеді: салық жеңілдіктері және салық санкциялары. Бұл ішкі жүйелердің оптималды сәйкестілігі салық салуда икемділікті қамтамасыз етеді жән соңында салық саясатының нәтижелігін көрсетеді. Салықтық техниканың ағымдағы түзетулері экономикалық конъюктураның дамуына әсерін тигізеді. Инвестициялық процесстерімен сыртқы экономикалық әрекетті салықтық реттеу. Жалпы елдің шаруашылық комплексінің құрылымына позитивті әсер етеді.

Әлеуметтік салықтың тәжірибиеде салықты қуаттау жүйесінің бірқатар ұйымдастыру принциптерін өңдеп шығарған. Олардың негізгілері төмендегідей:

- салық жеңілдіктерінің қолдануы, менщік түріне, әрекет түріне, оның парламенттегі тобының субъективті бағалауына байланысты таңдамалы мінездемеге ие болу керек;

- салық жеңілдіктері, оның ішкі табиғаты бойынша әкімшілік жоспарлы мінездемеде қолдануы;

инвестициялық салық несиесі тек қана инвестициялық бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін салық төлеушілерге беріледі.

Жалпы мемлекеттің мағыналар:

- салық жеңілдіктерін қолдану бюджет табыстарына шығын жасамауы қажет не корпоротивтік не жеке тұлғалардың экономикалық қызығушылыққа әсерін тигізбеу керек;

- салықтық жеңілдік портфелін қалыптастыру тәртібін анықтау жалпы мемлекеттік деңгейде анықталады да ортақтандырылған билік заң тәртібіне бекітіледі;

- жергілікті деңгейде жеңілдікті қолдану жоғарғы заңдылықпен анықталады.

Сонымен, салықтық реттеу экономикалық негізделген жеңілдіктер жүйесі арқылы жүзеге асырылады, ол өзара келісілген стратегиялық әрекеттегі салықтық преференциялар комплексі арқылы жаңа және бәсекелестік деңгейі жоғары өнімді шығаруда шығатын қаржы шығындарын, технологиялық процестің модернизациялауды толықтырылады, шағын және орта өндірістік бизнесті қалыптастырады.

Салықтық механизмді жүзеге асыру салықтық бақылаудың мәліметтерсіз мүмкін емес. Мемлекет салықтық бақылауға тек қана фискалдық мәселелерді шешуге ғана үлкен мағына бермейді. Ол шаруашылық субъектілердің әрекетін әлеуметтік экономикалық реттеуде, экономикалық қылмыс деңгейін төмендетуде және құрамды тұрақтандыруда ерекше көңіл бөлінеді.

Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясының түрі болып табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуын атқарылуы нақты салықтардың бақылауы механизмі арқылы өтеді. Соныменен, салықтық бақылау қаржы сияқты салықтың және қаржылық тексерістер әрекеттерімен операциялармен байланысты шаруашылық субъектілердің әрекеттерінің сүрақтары және арнайы түрлерді қолдануды басқару. Оның ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтармен басқа да міндетті төлемдерді негізгі түрде мобилизациялауды өткізудің жиынтығы болып табылады.

Бюджетке уақытылы және толық салықтардың төленуімен есептелінуінің толық тексерістердің өткізілуі, бірінші орынды салық органдарына заң арқылы берілген құқықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар ревизиясын өткізу.

Салық органдары өткізетін салықтық тексерістерді камералды және құжатты болуы мүмкін.

Камералдық салықтық тексеріс, салық органдарының орналасқан жері бойынша жүргізіледі, салықтық декларациялар, есептеулер, бухгалтерлік есептер, баланстар, түсініктеме хаттар және салық органдарына берген салық төлеушілердің құжаттарымен мәлімдемер негізінде жүргізіліді.

Камералдық тексеріс салық органдарының қызметкерлерімен олардың қызмет міндеттемелеріне сай, басшының арнайы шешімінсіз жоғарыда көрсетілген құжаттардың тапсырылған күннен бастап үш ай ішінде өткізіледі. Сонымен қатар салық органдары, салық төлеушілерден қосымша мәліметтерді талап етуге, түсініктемелермен құжаттарды алуға, салықтың бюджеттке дұрыс есептеліп және толық уақытылы төленгенін дәлелдейтін құжаттарды талап етуге құқылы.

Камералды тексерістердің негізгі мақсаты болып:

- салық төлеушінің салықтық есептері мен есептеулерінің сақталуын қамтамасыз ету, алу және тексеру;

- бухгалтерлік есеппен есептеулердің уақытылы тапсырмағаны үшін қолданылатын салық санкцияларына байларысты дұрыс аударымдардың болуына тексеруді жүзеге асыру;

- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдерді есептеу сүрақтары бойынша салық төлеушілерді қабылдау.

Камералды тексерістің алдындағы мақсаттардан шыға, жұмысты өткізу кезеңдері төмендегі кезеңдерге бөлінеді: камералды тексерісті өткізуге дайындық, тексерісті өткізу,тексеріс нәтижелерін рәсімдеу, шешімдерді қабылдау және оның орындалуын бақылау.

Тексеруді өткізу дайындығы төмендегі кезеңдерді қосады: - тексерілген кәсіпорынның мемлекеттік кәсіпорындар рестіріндегі мәліметтерді құрылтайшы қүжаттар мәліметтерімен салыстыру, құрылтайшылардың өтініші, кәсіпорынның құрылуы туралы шешімнің жарлығы немесе құрылтайшы келісімі, кәсіпорынды мемлекеттік тіркегені немесе басқа да тіркеуші құжаттарды тіркегені үшін берілетін куәлік. Салық органдарындағы кәсіпорын құжаттарының жуықтығы, оның құрылғанын білдіретін құжаттарды, тексеруші салық төлеушілерден немесе кәсіпорынды тіркеген ұйымнан алуға міндетті;

- алдағы өткізілген тексерістер негізінде табылған кемшіліктер мен қажеттіліктерді талдау;

- аванстық төлемдердің дұрыс жасауын қадағалау, ал төлемдер бойынша анықтамаларды есептегі деректермен салыстыру арқылы тексеру жүргізу. Егерде мәліметтер сәйкс болмаған жағдайда, тексеруші оның себебін анықтап, оны жоюға бұйрық беру қажет;

- есепті жылда өткізілген тексерістердің нәтижесіндегі қосымша аударымдар мен салалар туралы мәліметтерді салық төлеушінің шотындағы көрінісімен салыстыру;

- бюджетке төленген нақты төлем сомалардың мәліметтерін қорғау, нақты түсімдер сомасын салыстыру шоттағы бейнемен, регистрлармен есеп кітабымен, есептек кезеңнің көрсетілген салықтық есептеулердің аванстық төлемдер және сомалардың өсуін талдау, камералды және құжаттық тексеру нәтижесіндегі есепті кезеңдегі қосымша есептеулер;

- салық ставкаларын дұрыс қолдануын тексеру.

Камералды тексеріс бухгалтер есеп-қисап қүжаттары негізінде салық базасының дұрыс анықталуы мен бюджетке төленетін халық сомасын салық төлеуші өзі толтырады.

Камералды тексерістің басталуы, салық бойынша бухгалтерлік есеп-қисаптың уақытылы тапсыруымен басталады. Камералды тексерісті өткізудің негізгі кезеңі болып, салық төлеушінің салықты есептеумен төлеу үшін қажетті бухгалтерлік есеп-қисаптың салық органына мерзімді тапсырылуы. Тексеруші нормативтік құжаттарда қарастырылғандай нақты бухгалтерлік есептің түрінің барлығын міндетті түрде салыстыру.

Камералды тексерістің келесі этаптарында (тексеріс нәтижесін рәсімдеу және шешімдерді, қабылдау және оның орындалуын бақылау) құжаттық тексерістің кезеңдеріне ұқсас болып келеді. Салық кодексіне сай тексеріс нәтижесінде табылған қосымша салықтық есептеулерді, салық органы талапқа сай тиісті салық сомасымен өсім ақыны талап етуге бағыттайды. Тәжірбиеде салық органдарының жұмысында құжаттық тексерістің екі түрі қоланылады: кешендік және тақырыптық, кешендік тексерулер салық комитетінің жылдық жоспары негізінде және тоқсандық (айлық) бекітілген тексерулер графигі негізінде өткізіледі.

Қазақстан Республикасның салық кодексіне сай күнтізбелік жыл ішінде бір мезгілде бір салық түрі бойынша екі және одан артықрет тексеру өткізуге тиым салынады.

Тақырыптық тексерулер салық полициясымен басқа да құқықтық органдар өткізген қарама-қарсы тексерулердің оперативті құжаттары негізінде жоғары тұрған салық органдарының шешімі бойынша өткізіледі. Тақырыптық тексерулердің объектісі болып заңды тұлғаның қаржылық-шаруашылық қызметтерінің сұрақтары және бухгалтерлік есеппен салықты төлеуге байланысты мәселелер болып табылады.

Құжаттық тексеру тікелей кәсіпорында және қызметті тұлғалардың барлығымен өткізіледі. Түнгі уақытта құжаттарды алу және кәсіпорыннан тыс жерде тексеру жүргізу заңмен тиым салынған. Бірақта салық органдарына, кәсіпорындардан салық салу объектісін кеміткен немес табысты жасырғанын куәландыратын құжаттарды алуға құқық береді, егерде оларды өзгертуге, құртып жіберуге және тағыда басқа қажетті негіз болған жағдайда.

Қазақстан Республикасының салық кодексі салық инспекциясымен салық полициясына аяқ асты тексерулердің келесі жағдайаларын қарастырады.

1. соңғы салықтық тексеру, салық төлеушінің өзінің міндетін орындамаған немесе заң бұзушылықтарды дәлелдейтін деректердің барлығы;

2. салық төлуеушінің қаржыларының болуына күмәндар туғызатын деректер болса;

3. құжаттық бекітілмеген мүлік пен басқа да салық салу базасының өсірілуі туралы дәйектердің болуы;

4. табысты өткізуде және баланс баптары бойынша шығындарды өткізуге заң бұзушылықтық болу;

5. салықты немес алымды төлеуде, салық декларациясымен басқа қажетті құжаттардың көрсетілуі;

6. салық салу объектісін жасыру немесе салық төлеушінің тексеруді өткізуге кедергі жасау фактілерінің болуы;

7. алдағы жүргізілген бақылау немесе басқа да тексерістің өткізілуі тәртіпті бұзғаны немес оның қорытындысы жалған мәліметтерден құрылуы және басқа да жағдайлардың болуына негіздік бар болу.

Құжаттық тексерудің өткізу мерзімі және бақылау тобының құрамын анықтау үшін тексерілетін объектілердің көлем мерзімі және әрекет ерекшелігі қарастырылады.

Қоғамдық тәртіпте тексеруді жүргізу бағдарламасы келесі сұрақтарды қамтиды:

- бухгалтерлік есеп-қисапта табыстың (шығынның) және өнімді өткізуден түскен табыстың (жұмыс, қызмет) дұрыс көрсетілуі, негізгі табыстар, кәсіпорынның басқада мүлікімен табысының (шығысын) көрсетілуі;

- өндіріске және өнімді өткізуге (жұмысты және қызметті) мәнінен нақты шығындарды есепте дүрыс көрсетілуі;

- салық есептерінің салық салу объектісінің және салық салу айналымының дұрыс есептелуі жеңілдіктердің дұрыс қолдануы;

- салықтар мен аванстық төлемдердің бюджетке толық және уақытылы аударылуы;

- ұлттық экономикалық кейбір салаларынан салықтарды есептеумен бюджетке төлеу тәртібінің ерекшелігі.

Құжаттық салықтық тексеру жоспарлы және аяқ асты болуы мүмкін. Жоспарлы тексерудің өткізілуі салық төлеушінің аудандық немесе қалалық салық органдарына тексеруді бастауға үш күн қалғанда қол құжаты беріледі. Аяқ асты салықтық тексеру салық төлеушінің қол қүжатысыз салық комитетінің бастығы немесе оның орынбасарының арнайы шешімі арқылы жүргізіледі.

Құжаттық салықтық тексеру, жұмыс уақытында және салық төлеушінің жұмыс уақытында өткізіледі. Алдымен кәсіпорынның қаржы нәтижесінің дұрыстығы салық салынатын табыстың дұрыс есептелуі. Себебі бюджетке төленетін көптеген салықтардың түрінің көзі табыс болып табылады.

Алғашқы кұжаттармен тіркеу құжаттарының тексерілуі арнайы әдістер арқылы жүргізіледі, олар жалпы және таңдамалы болып табылады.

Жалпы тексеруге әдетте жауапты операциялар (негізінен кассалық және банктік операциялар), сонымен қатар бухгалтерлік есептегі мәліметтерді басқада құжаттармен салыстыру.

Қүжаттық салықтық тексеруде басқада құжаттар тексеріледі.

Таңдамалы бақылау екі түрде жүзеге асырылады: жыл шегінде жекелеген айлар немесе тексерілетін кезең болмаса әрбір ай және тоқсан құжаттарын тексеру.Таңдамалы тексеру тек күрделі мінезге ие құжаттарды ревизиялауға өткізіледі.

Салықтық тексерудің уақытына қарай былай бөлінеді: алдын- ала, ағымдағы және кейінгі бақылау.

Алдын - ала бақылау салықтық түсімдерді жоспарлау кезінде, салық төлеушілердің санын анықтауда, соның ішінде ең негізгі және күрделілерін, тексерудің түрлері мен әдістерін анықтауда жүзеге асырылады.

Ағымдағы бақылау салық органдарының негізгі әрекеті болып табылады және салық төлеушіні құжаттық және комералдық тексерілуін қорытады. Оны есепті кезең мен қаржылық жыл ішінде өткізеді, оны өткізу мақсаты, салық тәртібімен салық міндеттемесін орындамаудан салықты төлеуден қашу жолын жою үшін өткізіледі.

Кейінгі бақылау есепті салық кезеңімен бюджет жылының аяқталуымен өткізіледі. Жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардың сандық және сапалық орындалуы оның төмендеу немесе жоғарлау дәйектері қарастырылады. Кейінгі бақылау алдын-ала бақылауға талдау негізінде қызмет етеді және келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша әрекеттерді қарастыруға мүмкіншілік береді.

Салықтық тексерудің аяқталуымен байланысты, салық органдарының қызметкерлері тексеріс барысындағы жүргізілген әрекеттердің барлығын қарастырып салықтық тексеру актісін құрайды. Қазақстан Республикасының заңдарына сай барлық заң бұзушылықтар айқындалады. Тексеріс нәтижесі рәсімделеді.

Салық төлеушінің мониторингі, салық төлеушінің қаржылық -шаруашылық әрекетін бақылау жолы арқылы жүргізіледі, оның мақсаты нақты салық салу базасын анықтау және тауарлардың өзіндік құнын валюталық және Қазақстан Республикасының нарықтық бағаларының қолданылуын анықтау.

Салық төлеушінің мониторингі республикалық және жергілікті деңгейде жүзеге асырылады. Республикалық мониторингіне жататын салық төлеушілердің тізімін өкілетті мемлекеттік орган анықтайды. Мониторингіне жататын салық төлеушілер өкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіп бойынша салықтық есеп береді.