Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін құраудағы рөліне экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті бойынша)

Мемлекеттік бюджетте мынандай принциптер қалыптасқан және олар бюджеттің мәнін айқындай түседі:

- қаржылық орталықтандырылуы, яғни олардың бір ақша қаражат қорларында жинақталуы;

- жоспарлылығы, өйткені бюджет-теориялық және практикалық мағынасы бойынша болашақ кезеңге арналған қаржы жоспары;

- тепе-теңдігі, яғни бюджет құрылымы бойынша кірістер мен шығыстардан тұратындықтан тепе-теңдік немесе баланстылықтың болуы тиіс;

- мерзімділігі, яғни барлық жоспарлар тәрізді мемлекеттік бюджет белгілі бір мерзімде құрылады немесе біз оны қаржы жылы деп атаймыз (Қазақстан Республикасының қаржы жылы 1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейін).

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамында ең маңызды орынды салықтық түсімдер алады. Осылай, Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігіңің мәліметтеріне сәйкес 2004 жылы салықтар мемлекеттік бюджет кірістерінің 66.7% құрады, салықтық емес түсімдер (мемлекеттік меншіктен, мүліктен, мемлекеттің кәсіпкерлік іс-әрекетінен, әкімшілік жинақтар мен баждардан, айыппұлдар мен санкциялардан) 4.2% құрады, капиталмен жасалған операциялардан түскен кірістер 28.3%.

Салықтар мемлекеттің іс-әрекетін қаржыландырудың және оның аппаратын ұстаудың көзі болып табылады. Мемлекет осы тетіктерді қолдану арқылы ішінде болып жатқан экономикалық процестерге дәйекті ықпал етіп, олардың дамуын қоғамға тиімді бағыттарды итермелейді. Салық арқылы жиналған ақша қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүргізу мүмкіндігін береді.

Қазақстан Республикасында салықтардың келесі түрі бар: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері, әлеуметтік салық, мүлік салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық.

1 кесте мың теңге

1-ші кестеден көріп тұрғандай мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдер жылдан жылға артып отырғанын көруге болады, оның себебі салық механизмінің тиімді жұмыс жасауында. 2003 жылдың қортындысы бойынша мемлекеттік бюджеттің кірістерінде ең үлкен салықтық түсімдердің ішінде корпаративтік табыс салығы оның үлесі 26.3%, және ҚҚС 25.5% алып отыр.

Қазіргі таңда біздің елімізде нарықтық экономикалық қатынастардың белсенді даму жағдайында жергілікті бюджеттер мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске асыруда елеулі орын алуда. Жергілікті бюджет қаражаттары есебінен халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету шаралары жүзеге асырылады. Жалпы мемлекеттік ақшалай қаржыларды бюджет жүйесі буындарының арасында бөлінуі негізінде жергілікті бюджеттердің өз алдына дербестілік принципі қалыптасады. Осы принциптерге сәйкес жергілікті бюджеттердің кірістері бекітілген және реттелетін кірістерден құралады.

Жергілікті бюджет кірісіндегі салықтық төлемдерге экономикалық талдауды қалалық маңызы бар Алматы қаласы салық комитетінің деректері бойынша, жергілікті бюджетке толғымен түсетін салықтарға, оның ішінде бекітілетін салықтар бойынша түсімдер құрамында:

- жер салығы (673330,0 мың теңге немесе орындалу пайызы 91,1%-і),

- мүлік салығы (нақты 2389936 мың тг немесе орындалу пайызы -107,8%);

- көлік салығы (1030012,0 мыңтг немесе орындалу пайызы-102%-і),

- жеке табыс салығы (нақты 15849429,0 мың тг немесе орындалу пайызы -100,05%);

- әлеуметтік салық (22876505,0 мың тг немесе орындалу пайызы -105,6%);

- акциз (нақты 2146455,0 мың тг немесе орындалу пайызы -105,3%).

Ендігі кезекте Алматы қаласы бойынша жергілікті бюджетке бекітілген салықтардың үш жыл ішіндегі түсімдерінің сандық мәліметтерін қарастыратын болсақ.

2 кесте

Енді жалпы осы жергілікті бюджетке бекітілген салықтарды әрқайсысын жеке-жеке даралап талдайтын болсақ, бірінші кезекте жергілікті салықтардың түрақты көзі ретінде меншік салықтарына тоқталмақпыз және үш жыл ішіндегі түсімдерін қарастырайық.

Жер салығы 2005жылдың 12 айының қорытындысы бойынша болжамдалған 739367,0 мың теңгенің орнына 673330,0 мың теңгені қүрады немесе 91,1%-ке орындалды. 2002 жылмен салыстырғанда салықтың бүл түрі бойынша түсім 92153,0 мың теңгеге азайды.

3-кесте

2003 жылы жоспар болжамдалғаннан 1,9% артық орындалған, ал 2004 ж жоспар 1,9% орындалмай қалған. 2005жылы болжам 8,9% орындалмаған немесе 91,1% орындалған.

Бұл салық бойынша болжамның орындалмауы келесідей мынадай негізгі факторлардың әсерінен туындады:

1. көптеген кәсіпорындардың жер учаскесін жалға алып жүмыс істеулері әсер етті. Осының негізінде өткен жылда орташа шамамен 107424,5 мың тг салық төленбеді (оның ішінде ААҚ Алматының Халықаралық Аэропорты, ЖАҚ Бителеком, ПК Радуга, ЖШС Ақсай, ДЭУ Автобаза, ЖШС Промтехмонтаж, АТП-3 және т.б);

2. Біршама кәсіпорындар қаржылық жағдайының тұрақсыздығынан 2004 жылдың ағымдағы төлемдерінің сомаларын 2001 ж орташа жуық шамамен мынадай сома 17892 мың тг төленген;

3. Қ.Р Салық кодексінің 340 б. 7 тр енгізілуінің негізінде, жыл ішінде жер салығын есептеу мен төлеу бойынша міндеттемелер туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған күннен бастап отыз күнтізбелік күн ішінде ағымдағы төлемдердің есебін салық салу объектісінің орналасқан жері бойынша салық органына табыс етуге тиіс. Бірақ бірқатар салық төлеушілер жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерін уақытылы төлеуін жүзеге асырмайды;

4. Қ.Р Салық Кодексінің 324 б. 7 тр негізінде, діни бірлестіктер жер салығын төлеушілер болып табылмайды. Бұл түрі бойынша салықтық үтылу 4418 мың тг;

5. Алматы қалалық мәслихатының 14 сессиясының 2 шақыруының шешімінің негізінде автотұрақтар бойынша коэффициенттер он нан екіге дейін төмендетілді. Соның негізінде орташа шамамен салықтық ұтылу 3807 мың тг құрады.

6. Басқадай салықтық ұтылу — 16396 мың тг құрады. (Жерлерді мемлекеттік қорға қалдыру, және т.б).

Аталған салық бойынша түсімдерді көбейту мақсатымен келесідей іс-әрекеттер жүзеге асырылуда:

1. Алматы қаласы бойынша салық комитеті мен Жер ресурсын басқару комитеті арасында түрақты және жедел ақпаратпен алмасу қызметі жөнінде жоспар келісілген және бекітілген;

2. Алматы қаласы әкімінің шешімінің негізінде жер учаскілерін пайдалануға алған заңды және жеке түлғалардың жер салығы бойынша төлемдердің уақытында төленуіне бақылау жұмысы тұрақты жүргізілуде, аудандық салық комитеттеріне осы жұмыстарды күшейту мақсатымен шолу хаттары тарқатылған. №12-1 -7/7213 05.06.2002ж;

3. Тоқсан сайын жер ресурстарын басқару комитетінен аудандық салық комитетіне жер участкілерін сатып алған субъектілер жайлы ақпараттар беріледі. Соның негізінде олардың тиісті салықтарын төлеуге және уақытылы есепке тұруларына бақылау жүргізіледі және т.б іс-әрекеттер жүзеге асырылуда.

4. Сонымен қатар аудаңдық салық комитеттерінде: соның ішінде өндірістік емес төлемдер бөлімі және салық төлеушілермен жүмыс істеу бөлім қызметкерлерінің біліктілік деңгейін көтеру мақсатымен семинар сабақтары жүргізіледі (бұл сабақтарда: салықтық ставкалар, жер салықтарын есептеу мен төлеу мерзімдері, жер участкілерін пайдаланғаны үшін төлемдер, басқа да органдармен жұмыс істеу тәртібі жайлы мәліметтер айтылады).

Болжамның 2%-ға артық орындалу себебі Алматы қаласы салық және жол полициясын басқару органымен көлік салығын есептеудің дұрыстығына және уақытылы төленуіне бақылаудың күшейтілуі, төлем мерзімінің 01.07.2005ж. уақытына дейін аяқталуына және айлық есептік көрсеткіштің 2004 жылғы 919 теңге көлемімен салыстырғанда 971 теңгеге көбеюімен байланысты. Сонымен қатар мына мекемелердің есепті жылда салықты төлеудің негізінде:

1.ЭХО ААҚ "Қазақтелеком" — 2354,4 мың тг;

2. ААҚ "Автобус паркі № 6" — 3240,0 мың тг;

3."Кока-кола Алматы Ботлерс" — 2033,9 мың тг;

4. ЖАҚ "Алматы Пауэр Консолидейтед" — 4712,2 мың тг;

5. ЖШС "Янзар" --- 3945,4 мың тг;

6. ЖШС "Стандарт Ойл"— 4200,0 мың тг;

7. РШ Мем. Авиакомпаниясы "Беркут"-5 — 323,8 мың тг;

8. ЖАҚ"Эйр-Қазақстан"--І-17336,6 мыңтг;

9. ЖШС "Авиационная компания Саяхат" — 6829,2 мың тг;

10. ААҚ "Алматы Халықаралық аэропорты" — 2000,0 мың тг;

11."Алматы Қаржы-Сауда Банкі" — 133575,0 мың теңге.
Мүлік салығы
Салық органдарының бақылауында 25543 кәсіпорын бар, соның ішінде 15094 кәсіпорын салықты төлеуге тартылған. 2003 ж 1138 кәсіпорында тексеру жүргізілді. 125 кәсіпорында тексеру нәтижесінде бұзушылық табылған. Тексеру нәтижесінде қосымша 210976,9 мың тг есептелді, оның ішінде борышы төленген 19296,6 мың тг құрады.

2005ж. заңды түлғаларға салынатын мүлік салығы болжамдалған 1937693,0 мың теңгеден асып, нақтылай 2096556,0 мың теңгені қүрады немесе 108,2%-ке орындалды. 2004 жылмен салыстырғанда түсімдердің есімі 599258,0 мың теңге немесе 40% құрады.

Қаланың аудандары бойынша жоспардың орындалуын қарастыратын болсақ:

1. Алмалық ауданы — 107,1%

2. Әуезов ауданы — 107,3%

3. Бостандық ауданы—110,2%

4. Жетісу ауданы — 104,5%

5. Медеу ауданы — 112,6%

6. Түрксіб ауданы ---104,7%

Осы мәліметтерге негізделе отырып қаланың барлық аудандарында мүлік салығы бойынша болжам артық орындалғанын байқауға болады. Бұл өз кезегінде жергілікті бюджеттің кіріс базасын молайта түседі.

Мүлік салығы бойынша салықтық түсімдердің сандық көрсеткіші

Түсімдердің көбеюі келесі салық төлеушілердің негізгі құралдар алуымен байланысты:

1. "Алаш" 2005ж. - 21457,0 мың теңге, 2004ж -24758,0 өсім сомасы -3301,0 мыңтеңге;

2. "Ақ Бірлік" 2005 ж. - 25,0 мың теңге, 2004ж. - 28754 мың теңге, өсім сомасы - 3754 мың теңге;

3. "Цветмет" 2004 ж. - 19331,0 мың теңге, 2005ж. - 26789,0 мың тг, өсім сомасы 7458,0 мың тг;

Сонымен қатар Болжамның артық орындалуы мынағанда байланысты:

1. "Каспиан прогрессив технолоджи"- бұл мекеме жылдық салық соммасын ағымдағы жылдың басында түгелдей төлеп тастаған — 8146,4 мың тг;

2. Афк Ардагер — 1277 мың тг;

3. ГКП Водоканал — 4758,2 мың тг;

4. ААҚ Казкоммерцбанк— 14311,1 мыңтг.

Азаматтардың кәсіпкерлік қызметінде және жедел басқару құқығындағы қосымша мүлік объектілерін салық есебіне тіркеу нәтижесінде;

- бау-бақша қауымдастықтарын және гараждық кооперативтерін салық салуға тартумен;

- өткен жылдардағы салык берешегін өндіріп алу нәтижесінде болды.
Әлеуметтік салыққа тоқталатын болсақ:
Салық органдарының бакылауында 79477 кәсіпорын есепте түр, сонын ішінде 28218 кәсіпорын салықты төлеуге тартылған.

2005ж 1826 кәсіпорында тексеріс жүргізілді, онын ішінде 594 кәсіпорынында бүзушылык табылған. Тексеріс нәтижесінде косымша 295723,8 мың тг есепке алынды. 172397,8 мың тг төленген.

Әлеуметтік салық болжамдалған 21655301 мың теңгеден асып. нактылай түсімдер 22876505 мың теңгені кұрады немесе 105,6%-ға орындалды. Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 1395144 мың теңгеге немесе 6.5%-ға өсті. Бюджетке түсімінің артуы жаңа ірі салық төлеушілердің есепке тұруымен байланысты. Мысалы: ЖШС "ВІР8" - 10596,2 мың тг, Алматы қаласындағы филиалы "Казстройсервис" - 9429,8 мың тг_;

ЖАҚ "ЭЙР" - 13217,6 мың тг.

ААҚ "Альянс банк" - 1 1 33 1 ,7 мың тг.

ЖАҚ Корпорация "КУАТ - 1 1 128 мың тг ;

Салық бойынша берешекті 206845.0 мыңтеңге өндіріп алу. Тек осы жоғарыда аталған кәсіпорындар 2005 жылы 2004 жылға қарағанда қосымша 683346.0 мың теңге түсті. Салық органдарының есебін; 01.01.2004 ж 15287 жеке тұлғалар әлеуметтік салық төлеушілер ретінде тіркелген. 14001 салықты төлеуге тартылған. 2005ж 471 салық төлеушілерле тексеріс жүргізілді, 238-де бұзушылық табылған.

5-кесте

Қорытындылай келе, Алматы қаласының салық комитеті

2003 ж. бюджетке төленетін салық және басқа да міндеттердің барлық түрлері бойынша болжанған көрсеткіштерді орындауға қол жетті. Түсімдердің көлемі 2004 ж. салыстырғанда 10-45-ке өсті. Келесі салықтар, алымдар және төлемдер бойынша жоспар болжамдалған мөлшерден артық орындалды: табыс салығы, жеке және заңды тұлғаларға салынатын мүлік салығы, жеке және заңды түлғаларға салынатын көлік салығы, радио желілерін пайдаланғаны үшін төлем, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеу үшін алым, жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым, базарларда тауар сату құқығы үшін алым т.б.

Сонымен бірге Алматы қаласы бойынша жалпы соңғы екі жылдағы салықтық түсімдерді қарастыратын болсақ, оны келесі 8-кесте арқылы көрсетуге болады.

Алматы қаласы бойынша салықтар мен басқа да төлемдердің салыстырмалы түсімі (2004-2005 жж.)

Салық жүйесін құруда және салық механизмін жасауда дәстүрлі түрде мына оптималды салық салу принциптері қолданылады:

- салық ауыртпалығын үлестіру тең болу керек;

- тұрақтандыру және экономикалық өсу мақсатында салықтың қүрылымы салық саясатын қолдануда мүмкіндік туғызады;

- салық жүйесі әділетті болу керек және зандарға өз бетімен түсінік беруге рүқсат етпеу керек;

- салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті болу керек;

- салықты басқарудағы әкімшілік шығындар және салық туралы заң шығаруды сақтау минималды болу керек.

Әлемінің дамыған елдеріндегі салық механизмін құрудағы қиын проблема әр түрлі салықтарды қайта бөлу есебін көрсетеді, ал салықты өндіріп алуға байланысты, салық ставкаларының құрылымы, салық базасының анықтамасы және салықтың әсер ету саласы. Нәтижесінде экономикалық қайта бөлу кәсіпкерлердің және салық жүйесінің экономикасының әсеріне тәуелді. Бұл әсер сұраныс пен ұсыныс жағдайына, нарық құрылымына, жаңа салық жағдайын адаптациялау кезеңіне байланысты. Салықтық өзгерістер адаптациясы бағалардың өзгеруіне әкеледі, салық төлеушінің табысы мен шығындары әсер етіп, кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы бағытты анықтайды.

Салықтың регионалды аспектісін қарастырайық. Салық жүйесінің маңызды элементі болып қандай болмасын салықтардың механизміне кіріспе, оларды реттеу, орталықтандырылған және жергілікті органдарының үкіметінің арасында мемлекеттік қаржылық ресурстарды бөлу және қайта бөлу. Бұл механизм үш деңгейде жүзеге асады: федералды (үкіметтік), аумақтық (штат органдары) және жергілікті (муниципалитеттер).

Жоғарыда келтірілгендерден федералды құрылымның өзінде де (АҚШ, Канада, Германия) салықтық түсімдердің жартысы шоғырланады және федералды үкіметпен қолданылады. Бұндай бөлудің негізінде мынадай түсінік жатыр, мемлекеттің орталық органдарының жеткілікті экономикалық негізі болмаса, оның экономикалық негізі салыққана бола алады, онда мемлекет қамтамасыз етіле алмайды.

Орталық және жергілікті органдардың арасында мемлекеттік қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу механизмі, биліктің барлық деңгейіне салықтық міндтердің масштабы, оларды атқаратын функциясы мен принциптеріне сәйкес салықтық деректермен қамтамасыз ету елдердің конститутциялық құрылымымен анықталады. Елдегі үкіметтің қаншалықты деңгейде болуына қарай салық жүйесі екі немесе үш звенолы болуы мүмкін.

Федералды елдерде салық саясаты үш деңгейде өтеді: үкіметтік, аймақтық (штаттар, департамент, жер және т.б.) және жергілікті үкімет органдары (муниципалитет, графтік т.б.). Федералды бөлінбейтін мемлекеттерде (Франция, Жапония) екі деңгейлі салық жүйесі, ол жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтан құралған.

Кәсіпорындармен жеке кәсіпкерлердің жалпы салығы олардың табысынан 3/1 бөлігінен аспауы тиіс. Жергілікті органдардың бюджет табысының бір бөлігі салық түсімі негізінен құралады (Жапонияда 30%, Францияда 54%, АҚШ-та 65%, Германияда 28%) сонымен қатар орталық бюджеттен субсидиялармен дотациялар. АҚШ-та, мысалы, жергілікті үкімет органдарының субсидиясы, бюджет штатынан түсетін табыстың 33% құрайды, федералды бюджеттен дотация 7%, Ұлыбританияда мемлекеттік субсидияның жалпы сомасы 70% құрайды. Соңғы жылдары көптеген мемлекеттерде орталық бюджет тарапынан субсидиялармен дотациялардың бөлінбеу тенденциялары орын алуда.

Батыс мамандарының айтулары бойынша, әр түрлі деңгейдегі салық жүйелерінің қалыптасуы өзіндік салық салумен қатар біріңғай салықтарды бөлу арқылы да жүргізуге болады. Мысал ретінде ГФР-ді алайық, заңдарға сәйкес бұларда федерация мен жергілікті деңгейде бірдей салықтарды алуға болмайды. Яғни жергілікті органдар тек федеративтік деңгейде жоқ салықтарды алуға мүмкіндіктері бар. Ал көптеген мемлекеттерде жергілікті салықтар федералды салықтардың қосымшасы ретінде ғана алынады. Бұл салықтар федералды салықтардың белгілі бір пайызы мөлшерінде белгіленеді. Мысалы, Италияда жергілікті бюджетке жер салығы мен ауыл шаруашылық салықтарының бір бөлігі ғана түседі. АҚШ, Германия және Франция сияқты мемлекеттерде жергілікті билік органдары табыс салығын (жеке тұлгалардан және компаниялардан) және ҚҚС салу құқықтары бар (Германия және Франция). Сонымен қатар бюджетке түсетін қаражаттың белгілі бір мөлшері жергілікті прблемаларды шешу үшін қалып отырады. Бірақ бұл жерде айта кететін бір жайт, батыстағы жергілікті билік органдарьщың жүргізіп отырған автономды салық саясаты мемлекеттік салық саясатына қайшы келмейді. Соңғы он жыл көлемінде жергілікті органдардың мемлекет саясатында алар орны ерекшеленіп отыр. Бұл өз көрінісін мемлекеттік заңдармен заңнамаларда тапқан блатын. Мысал ретінде, американдық федералды билікпенен жергілікті билік органдарының әрекеттеріне негізделген. Федералды Үкімет пен штаттардың қарым-қатынастарының, әсіресе қаржы саласындағы ерекшелігі бұл жоғарғы билік органдарының жергілікті билік органдарының асырып отырған бағдарламаларына араласпау.

Дамыған мемлекеттерде экономиканың дамуының ең жоғарғы көрсеткіштері ретінде инвестициялар көлемі қарастырылады. Инвестициялық салымдардың өзгеруі ұлттық өндіріспен халықтың жұмыспен қамтылуының, сонымен қатар сұраныстың индикаторы ретінде болады. Жекеменшік капиталды ынталандыру мен өндірісті өркендету үшін қолданатын салық саясатында кеңінен қолданылып жүрген әдістердің бірі ол - корпоративтік салықтан (заңды тұлғалардан алынатын табыс салығынан) алынатын салықтардың жеңілдіктер жүйесі. Инвестициялық саясатты ынталандыру үшін

салық механизмін қолданатын негізгі құралдарына мыналар жатады:

• салық ставкаларының төмендетілуі;

• амортизациялық төлемдердің арнайыланған жүйесі, соның ішінде жеделдетілген амортизация;

• инвестициялық салымдарға арнайыланған салық жеңілдіктері немесе бұны "салық несиесі" деп атайды;

• әр түрлі сый ақылар, субсидиялар мен инвестициялық қорлар. Инвестициялық әрекетті салық тарапынан реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып бұл корпорацияларға салынатын салықтарға дифференсацияланған әдісті қолдану. Бұл жерде арнайы салық төлеушілер үшін, әр түрлі аймақтармен жекелеген салалар үшін салық жеңілдіктерін қолдану.

АҚШ-пен Батыс Европадағы инвестицияларды ынталандыру мақсатында қолданылып жүрген эканомикалық тиімді тәсілдерге тоқталып кетейік. Сонымен қатар бұл әдістер біздің салық заңнамамызда да қолданылуы мүмкін.

Жеделдетілген амортизация. Бұның мазмұны келесіден көрінеді: негізгі капитал үшін мемлекет тарапынан арнайыланған салық жеңілдіктері беріледі. Ал бұл өз кезегінде салық пен экономикалық амортизацияның айырмашылығын төмендетеді, және табысқа салынатын салық мөлшерін төмендетеді. Бұндай салық саясаты негізгі капитал айналымын жеделдетеді, сонымен қатар өндірісті техникалық жаңарту мен шығындардың жаңа түрлерін қолдануға мүмкіндік береді.

Салык несиесі. Негізінде инвестициялық салық несиесі бұл – жеке бизнестің салымдарын мемлекет тарапынан қаржыландыру, ол нысаны бойынша салық жеңілдігі. Ол жаңа техника мен технологияны енгізу, ескірген құралдарды шығаруға мүмкіндік береді.

Инвестициялық салық несиесі құрылғылардың соммасының пайызы есебінде және салық соммасы немесе пайдаға салынатын салық соммасы есебінен есептеледі. Бұндай салық жеңілдіктерін зерттеу жұмыстарына, ұсақ және орташа фирмалардың дамуына жұмсалатын инвестициялар, венчурлық компанияларды және т.б. салаларды ынталандыру үшін жұмсалады. Салық жеңілдіктері мен инвестициялау көп жағдайда жеңілдіктер жүйесіне айналады.

1980 жылдардағы АҚШ-тағы салық реформалары американдық корпорациялардың қаржылық ережелерін өзгертуге бағытталған болатын. Салықтық ынталандырудың негізгі құралдары келесілер болып табылады: табыстың салық салудағы заңнамалық ставкаларының төмендеуі (салық көлемі 46% дан 34% дейін кішірейтілді), негізгі қорлардың амортизациялық мерзімінің қысқартылуы, инвестициялық әрекетті ынталандырушы жеңілдіктер және американдық компаниялардың НИОКР- ды пайдалануы.

1986 жылдан бастап, АҚШ- тың салық реформалар заңына сәйкес табыс салығының корпоративтік салық мөлшері максималдық ставкасы төмендетілген болатын. Максималдық ставка 1987 жылдың 1 маусымынан 46%- дан 40%-дейін, ал 1988жылдың 1 маусымында 34%- дейін төмендетілген болатын. Бұл жерде көңіл болетін жай, салық салу жүйесіне енгізілген жаңартулар төлем көлемін 1987-1994 жылдары 117 млрд доллар құраған болатын, ал бұл өз кезегінде іскерлік белсенділікті көбейткен. Экономиканың тиімділігін арттыру мақсатында АҚШ-тағы 80 жылдағы жүргізілген салық- бюджеттік шаралар 1986 жылғы реформамен жаңа инвестицияларға салық жеңілдіктермен НИОКР саласындағы салық несилері бөлінбеген болатын. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін бір қатары сақталды, бұл негізінде ірі концерндермен кіші және венчурлық фирмаларға және мұнай- газ фирмаларына кірмейтін корпорациялар үшін жасалады. Жаңа занда кәсіпорынның қүрылғыларының жеңілдеттілген амортизациясына мұмкіндік берілген: 5 жылдық амортизация үшін, оның көлемі алғашқы 2 жыл ішінде 51%-дан 64%-ға дейін ұлғайады.

АҚШ-тағы корпорациялық салық салудың негізгі қағидасы болып бұл "тазаланған пайдадан" алынатын салық соммасы, бұл жерде барлық жеңілдіктер мен салықтар есептелгеннен кейін жасалады. АҚШ- та кеңінен жіңілдктілген амортизация әдісі кеңінен қолданылады. Ал бұл өз кезегінде машиналармен құрылғылардың эксплуатация барысында оның кең көлемі салықтық жеңілдіктер пайдаланумен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 1986 жылы салық реформаларының заңында мерзімімен амортизациялық әдістерінің негізгі қорларының топтамасы қолданылды. Ал бұл классификация бойынша шығару уақыты бойынша 8 негізгі классқа бөлінген болатын. Осы топтамаға сәйкес барлық жоғарғы техналогиялық құрылғылар, ЭЕМ және тағы басқа бірінші және екінші классқа жатқызылады және амортизация мерзімі 4 жылдан 10 жылға дейін.

АҚШ- тың әкімшілік бюджеттік басқармасының эксперттерінің бағалары бойынша 1988 жылында жеңілдетілген амортизацияны қолдану барысында, сомма 30,7 млрд АҚШ долларын құраған болатын.

Бұны салыстыру мақсатында 1987 жылы АҚІЫ- тың өндіруші және өңдеуші салаларындағы корпорациялардың соммасының көлемі 140 млрд долларға дейін жеткен. Бұндай салық саясаты шығындарға қарамастан, АҚШ өзінің өндірісті дамуына көптеген мүмкіндіктер жасады.

ҒТП-ның қазіргі таңдағы даму этаптары дамыған мемлекеттерде, оның жетістіктерін пайдалану үшін арнайланған салық жеңілдіктерін пайдаланып отыр.

Кейбір кезеңдерде бұндай фирмалар үшін "салық каникулдары" қарастырылады . Бұл жерде акциялары нарықтағы "Ноу-Хауды" ынталандыру үшін қолданады. Бұндай әдістер тиімділігін ескере отырып АҚШ үкіметі бірнеше рет салық ставкасын төмендеткен болатын. 1986-жылғы салық реформасымен капитал ұлғаюының ставкалары, табыс салығымен мөлшері 15 немесе 28%-ға дейін табыс деңгейіне тікелей байланысты.

Германиядағы салық реформасымен экономикалық өсуді ынталандыру шаралары ретінде нарықтық механизмнің активизацияларының бағыттарының алар орны ерекше. Реформалардың негізгі міндеті ретінде - инвестициялық жағдайды жақсарту , өндірісті өзіндік қаржыландыру, кіші және орташа фирмалардың жұмысын ынталандыру шаралары жөне жаңа тауарларды енгізу және т.б. Осы ережелердің орындалуы Германия фирмаларының өнімдерінің бәсекелестік қабілетін көтереді.

Соңғы жылдары көптеген елдерде жалпыға ортақ салық саясатынан өзгеше салық жүйелерін қолдана бастады, бұның мазмұны келесіден көрінеді: үкімет бірнеше кәсіпкерлік бағыттарды таңдайды ( салық белгісі бойынша, ғылымды қажет ететіндігіне байланысты, экологиялық жағдайына байланысты және т.б.). Бұлар көптеген салықтық жеңілдіктерге ие болады : салық салудың жеңілдетілген ставкалары, инвестициялардың жеңілдіктері, жеңілдетілген амортизацияға рұқсаттың болуы. Бұндай салық саясаты Францияда өткізілген. Салық жеңілдіктері келесідей салалар маңында шоғырланған: электроника, аэро-ғарыштық өндіріс, формацевтикалық өндіріс.

Бірақ бұндай саясаттың көптеген кемшіліктері де кездеседі. Бұндай саясат өз табиғаты жағынан инвестициялық саясат нарықтық механизмнен көрі орталықтандырылған реттеуге жақынырақ болады.

Сонымен қатар салық базасының қысқартылуына байланысты корпаративтік салық ставкасы, жалпы салық ставкасынан үлкен болуы керек. Ал бұл өз кезегінде жинақтауға мүмкіндік бермейді және де инвестициялардың көп бөлігі тек приоритетті салаларға ғана жұмсалады.

Қазақстан үшін дамыған елдердің бұрыннан қолданып келе жатқан әдісі - салықтық жоспарлау өте үлкен қызығушылық туғызып отыр. Салықты жоспарлауды макроэкономиканың құралы реттінде және кейбір нарық субъектілерінің салық менеджменттінің элементі ретінде қарастыруға болады.

Соғыстан кейінгі кезеңде дамыған елдерде экономикалық және әлеуметтік дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламаларын жүзеге асыру үшін экономикалық болжау негізінде жасалған бағдарламалар орын алды. Бұл жерде Германияның салық потенциалын жинақтаудағы бағдарламаларын айта кету керек. Сонымен қатар, Жапонияның да соғыстан кейінгі даму жолы да үлгі бола алады. Сондай концепция 1987 жылы КСРО- да жүзеге асыру үшін қарастырылған болатын.

Жапонияда әлеуметтік экономикалық даму үшін орта және ұзақ мерзімді бағдарламалар құрылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің көбісі жалпы жоспарға байланысты болжамдар жасайды. Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілердің мемлекетке деген көрсеткіші. Жапонияның көптеген болжамдары жүзеге асырылған болатын. Жапония үкіметімен зандық күші бар "ұлттық дамудың кешендік жоспары" бекітілген болатын. Ал оның мақсаты -мемлекеттің дамуын қамтамасыз ету.

Жапонияның экономикалық жоспарлануының күшті жағы әуелі экономиканың дамуында ұзақ мерзімді бағдарламаларды жасау және капиталдық салымдар саясатында арнайыланған құрылымын жасау және де өндірістің аумақтық орналасуы.

Жапонияның тәжірибиесі нарық жағдайында жалпы мемлекеттік жоспарлау өте тиімді екенін дәлелдеп берді.

Батыс елдерінде салықты жоспарлау мазмұны: заңмен бекітілген барлық құралдарды қолдану және өз салықтарын төмендету үшін қолданатын жолдар мен әдістерді іздестіру. Сонымен қатар батыста салықтық жоспарлау әр түрлі келеңсіз жағдайлардың алдын алу үшін жасалады. Осы аталған заңды салалардан тыс салықтық жоспарлаудың қарамағында салықты төлемеу, одан бас тарту, заң жүзінде салықтық қылмыс деп саналатын әрекеттер салықтан бас тартудың мөлшері, шеңбері әр мемлекетте әр қалай. Егер бір мемлекеттегі белгілі бір қиянаттар қылмыс деп саналса,басқа мемлекеттерде сондай қиянат аз заңға қайшы келмейді деп саналады.

Көптеген ірі компаниялар заңды салықты жоспарлау және заңсыз салықтан бас тарту үшін арнайыланған қызметкерлерді жұмысқа алады. Сонымен қатар олар көптеген басқа да жолдарды пайдаланады. Әрине салықтарды экономдау бұл кәсіпорынның басты мақсаты емес. Сонымен микродеңгейдегі салықтық жоспарлау салық тексерудің заңды тәсілі салық жеңілдетуге мүмкіндік беретін барлық заңды қолдану және салық міндетін қысқарту әдістері.

Жүргізілген зерттеу шетел практикасының салық механизмімен жұмыс істеу мынандай нәтиже шығаруға мүмкіндік береді. Салық құралдарын дұрыс қолдану арқылы нақты экономикалық мақсатқа жетуге және экономиканың тиімді дамуына мүмкіндік береді. Инвестицияны ынталандыруда салық

құралдарын белсенді қолдану, өндірістің техникалық дамуы және ғылыми техникалық зерттеулер Қазақстан үшін үлкен қызығушылық білдіреді. Бірақ дамыған мемлекеттердің тәжірибиесін қолданғанда ұлттық, тарихи, экономикалық және басқада ерекшеліктерін ескермей автоматты түрде көшіруге болмайды.

Нарықтық қатынастарының даму жағдайында экономикалық реформалардың басты мақсаты әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің кіріс көзінің жоғарлату проблемаларын шешетін нарықтық экономиканың негізгі құралы ретінде салық механизмінің тиімді пайдалану болып табылады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуін талдап зерттегенде салық салу механизмінің теориялық және практикалық проблемалары әлі шешілмегені анықталды.

Салық механизмінің тиімсіз аспектілерінің бірі негізінде салық жинау проблемалары жатыр. Соңғы жылдары осы проблемаларды шешу мемлекеттің салық саясатының басты мәселенің бірі ретінде саналады.

Салық төлеушілердің іс-қимылы салық салу базасының жиынтығы негізінде мінез-құлықтың құрылуы келесідей критерияларға жауап беру қажет:

- салықтарды жеңілдету және салықтардан жалтаруды мүмкін емес ету;

- салық төлеушілердің потенциалды мүмкіндіктерін өндіріске және өны өндіруге қамтып көрсету;

- қызмет нәтижесі салық төлемдерінің мөлшерінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін мінез-құлықтың тұрақтылығы болу керек, бұл салық төлеуден бас тартуға кедергі жасайды.

Потенциалды салық төлеушілердің салық жинау процесінде нақты қамтамасыз ететін салық салу базасының анықтамасы айқын болу қажет. Қазіргі таңца салық ставкалары жоғары екені бәріне белгілі. Олардың анықталуы кезінде тапшылықта тұрған кәсіпорындардың мүмкіншілігін ескермейді. Негізінен басқа елдердің қолданылып жүрген ставкаларын қабылдайды, бірақ сол елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын, халықтың өмір сүру деңгейін ескермейді.

Фискалдық саясаттың жаңартылуына ат салысу жұмысына Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің қызметінің бір түрі болып табылады. Салық саясаты мемлекет пен салық төлеушілердің қажеттіліктерін біріктіру керек. Бірақ, тәжірибиеде бұл мүлде бұлай емес. Салық заңдылықтары толық жетілмегені туралы көп жазып, көп айтады. Жылына бір неше рет өзгертіп отырған заңдылықтарды салықтырдың толық төленуіне және жетілуіне кедергі жасайды. Ол салық төлеушілерге де, кейінірек мемлекетке де зиян келтіреді. Салық зандылықтарының барлық өзгертулері болжам жасамай тұрған кезде жылына бір рет өзгертілуі тиіс. Осыған сәйкес болжам, шығындарды ескермей, тек қана тікелей есептеу әдісімен есептелінуі тиіс.

Салық механизмінің маңызды бір бағыты ТМД елдерімен және басқа елдермен ақпарат алмастыратын жүйе құру қажет. Ол Қазақстан Республикасынан тыс жерде жұмыс істейтін жеке тұлғалардың табысын анықтап отыру үшін және салықтардан жалтару үшін белгілі бір жағдай жасау керек.

Ішкі инвестицияларды ынталандырмайынша экономиканы көтеру мүмкін емес. Сол сияқты, Қазақстан Республикасының салықтық қарым-қатынастарды жаңғыртудың басты бағыттарын болжамдайды:

- Қазақстан Республикасының Парламент Мәжілісіне салықтық және кедендік заңдардың жаңғырту мақсатында маманды ассоциация және қоғам ұйымдарының өкілдері, заңгерлер, аудиторлардан тұратын тәуелсіз байқауларды тартуда комиссия құруды ұсынады;

- қаржы тапшылығына байланысты отандық және шетел инвесторлары мен өндірушілерін қолдауға бағытталған салық және кеден ісі жөнінде жұмыстарды жүргізу жүйесін құрастыруды ұсыну;

- Қазақстан Республикасының Үкіметіне салық және кеден заң актілерін жаңғырту жүмыстарын жүргізген кезде максималды түрде кәсіпкерлердің, тәуелсіз аудиторлардың, қоғамдық бірлестіктер мен құрылымдардың жұмыс тәжірибиесін үсыну.

Егер осы айтылған ұсыныстар іске асырылса, онда Қазақстан Республикасының салықтық қарым-қатынастары жақсы дамиды.

Казіргі кезде Қазақстанда өндірістің дамуына ғана емес сонымен бірге кез-келген бизнестің дамуына жақсы жағдайлар құрылған. Бүгінгі таңда шағын және ірі бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер келесідей негізгі проблемалармен қақтығысады: салықтар, заңдылықтардың тұрақсыздылығы, мемлекеттік органдардың қайшы келуі, сот жүйесінің дамымауы, несие берудің аздығы, қылмыс. Біздің ойымызша шағын және ірі кәсіпорындарға, жеке кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін енгізу қажет. Экономиканың тұрақтылығының жоқ болуы, өндірістің төмендеу жағдайларында белгілі бір қызмет түрлеріне салық каникулын, салықтық несие, салықтық жеңілдіктерін беру арқылы ынталандыру қажет. Біздің салық жүйеміз отандық өндірушілерді ынталандыру қажет. Өйткені, әлемдік тәжірибиеде көрсеткендей экономиканың өсуі шағын және ірі бизнестің дамуына байланысты болады.

Қазақстан Республикасының даму жағдайында үкімет шешімімен жаңа принциптерді құру және енгізуде шетел инвестицияларын ынталандыру және тарту маңызды орын алады. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу механизмін реформалау бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. Бұның басты мақсаты аталынған салаға инвестиция тартуды қамтамасыз ету болып табылады.

Қорытынды

Нарықтық экономиканың дамуы барысында салық механизмін тиімді пайдаланудан мемлекет кірістерінің құрылуы тікелей байланысты. Себебі салық механизмінің негізгі элементтеріне салықтық болжамдау мен жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау жатады. Осы компоненттерге байланысты салық жүйесінің дамуында жүзеге асырылады.

Сонымен салық механизмі деген категорияға мынандай нақты тұжырымдалған анықтама беруге болады, яғни: салық механизмі дегеніміз салықтық қатынастарды ұйымдастырудың әдістері мен ережелерінің жиынтығы, және ол арқылы бөлу және қайта бөлудің кең ауқымы мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорларын құру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеу мақсатында өз функцияларын жүзеге асыру болып табылады.

Салық механизмі құрылымы бойынша мынандай элементтерден тұрады:

- салықтардың түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);

- салықтарды жоспарлау мен болжамдау;

- салықтық реттеу;

- салық салу принциптері;

- салық зандылықтары мен құқықтары;

- салықтық бақылау;

- салық элементтері;

- салықтарды есептеу алу әдістері.

Салық механизмі арқылы біз салықты қашан, қандай мөлшерде, қандай мерзімде, кімге, қайда төлейтінімізді білумен қатар, салық салу обьектілеріне не жатады, салық көзі, өлшем бірлігі, салықтық айыппұлдар дегеніміз не деген сұраққа жауап аламыз.

Осы дипломдық жұмысты қорытындылай келе салық механизмін жандандыруға байланысты мынадай ұсыныстар жасап отырмын:

1) методикалық жағынан жаңа салық кодексі оқырманға бір оқығанға түсінуге қиын, сондықтан қандай да болмасын салық заңдылықтары мен нормативтік құжаттар оңайлатылған, түсінікті болу керек;

2) барлық экономиканың салалары бойынша және салық түрлері бойынша мониторингті жандандыру мен дамытуды қажет;

3)салық заңдарына өзгерістер жасау өте жиі жасалынады, соның себебінен салық механизмінің қызмет істеуі кәсіпкерлердің ынтасын жоюмен қатар бюджет кірістерін толтыруға кері әсерін тигізеді, сондықтан өзгерістер жылына әрбір жарты жылдықта бір реттен артық емес жасалуға тиіс;

4) салық төлеуші жеке тұлғалардың "салық мәдениетін" арттыру қажет, себебі қарапайым халықтың көпшілігі салықты не үшін қажеттігін білмейді;

5) салық комитеті қызметкерлерінің еңбек ақысын көбейткен жөн;

6) жергілікті атқарушы органдарға салықтарды бюджетаралық бөлінуге байланысты құқықтық мәртебесін арттыра түсуі қажет.

10-қаңтар, Алматы, 2006 жыл.

2. Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" заңы,

1- сәуір, 2003 жыл.

3. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы

"Республикалық бюджет туралы заңы", 15-желтоқсан,

2005 жыл.

4. Баймуратов У. "Национальная экономическая система"

Алматы, 2000ж.

5. Баймурзаев Р. Л.Аносова, Г.Жарылгасимова "Налоги

в Казахстане", Алматы, 2000 г.

6. Драбозина Л.А. "Финансы" Москва-2001ж.

7. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Дрыстанбекова С.С. "Финансово-кредитные проблемы экономики Казахстана"

Алматы,1995 ж

8. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. "Налоги и налогооблажение" Алматы, 1995 ж.

9. Құлпыбаев С.Қ. "Қаржы" Алматы, 2004ж.

10. Мельников В.Д., Ильясов К.К. "Финансы" Алматы, 2003ж.

11. Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налговых отношений" Санкт - Петербург 1997 ж.

12. Сейдахметова Ф.С. "Налоги в Казахстане", Алматы,2002 г.

13. Худяков А.И. "Налоговое право Республики Казахстан" Алматы

" Жеті жарғы".

14. Юткина Т.Ф. "Налоги иналогооблажение" Москва, 1999ж.

15. Ермекбаева Б.Ж. "Салықтар және салық салу" Алматы, "Қазақ университеті", 2003 ж. 8-12 бет

16. Шеденов О. "Салық - экономиканы реттеу құралы "

"Қаржы-қаражат"Алматы, 2003ж. №3

17. Елубаева Ж. "Салық жүйесін жетілдіру жолдары"

"Қаржы-қаражат" Алматы,2003ж. №5

18. Байдүйсенов А.Д. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2004ж. №4

19. Кусаинов К.К. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2003ж. №3

20. "Бухгалтер бюлетені" ресми газетінің 2005-2006ж. басылымдары.