ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ

Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі мәдениеттері қола
дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен -Андрон мәдениеті, Беғазы-
Дәндібай мәдениеті деп аталған. Андронов мәдениеті - б.з.б. 2-мыңжылдықтың басында
Батыс Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалардың мәдениеті. Оған жататын
археологиялық мұралар алғаш 1914 жылы Ачинск қаласы маңындағы Андронов
деревнясының қасынан табылған.Андронов мәдениеті деп аталу себебі осыдан /16.502/ .
Ал Беғазы-дәндібай мәдениеті қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б.9-8 ғғ.)
Қазақстан жерінде өркендеген мәдениет болып саналады. Көне заманның жойқын
белгілері әсіресе Беғазы тауының бір тармағында (Беғазыбұлақ, Қаратал) сақталғандықтан
,Беғазы-дәндібай мәдениеті деп аталған.Беғазы-дәндібай мәдениетінің ерекшелігі ескі
қола мәдениеттің түрлері өзгеріп, соның негізінде оған ұқсамайтын жаңа мәдениет түрлері
қалыптасқан /17.226/.
Енді мәселенің методологиялық негіздеріне келейік. Методолгогиялық
мәселелердің дұрыс қойылуы ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды объективті түрде
терең зерттеуге жол ашады. Маркстік-лениндік методологияның ескіруіне байланысты
бұл мәселе өзекті бола түседі. Кеңестік тарихи зерттеулерде идеялық-методологиялық
бағытқа баса назар аударылды. Методология тарихнама саласындағы кез келген
жұмыстың айқындаушысы және жетекші арқауы деп саналды. Бірақ кеңістік кезеңде
методология мен философия, методология мен теория, методология мен методика
ұғымдары және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, өзара байланысының
дәрежесі туралы пікірталастар жүрді, олардың мәні айқын,анықтамасы нақты болмады.
«Барлық қоғамдық ғылымдар үшін дүние тану теориясы мен методы» деп жарияланған
тарихи материализм «ғылым бола тұрып, мұнымен бірге жұмысшы табының мүдделерін
тікелей білдіреді. Бұл мағынасында олпартиялық ғылым» деп көрсетілді. Бұл «партиялық
ғылымның» басты қағидаларының бірі қоғамдық-экономикалық формация ұғымы
негізінде, белгілі бір қоғамдық құрылысты жеке зерттеу ғана оның ішкі мәнін тереңірек
түсінуге мүмкіндік береді делінген /18.13/ .
Т.Омарбеков көрсеткендей кезінде «жоғарыдан» берілген идеологиялық
нұсқаумен жазылып келген, таптық және партиялық принциптерді басшылыққа алған
тарихымыз шын мәнінде халықтың тарихы болудан ғөрі партияның тарихы болуға күш
салды, ал бұл тарихымызды «сарай тарихына» айналдыратын жол еді. Оның үстіне біздің
тарихымыз маркстік-лениндік бес қоғамдық-экономикалық формация іліміне табан тіреп
арқа сүйеген тарихқа айналды / 19.17/ .
Ал енді бүгінгі егеменді Қазақстан маркстік-лениндік методологиядан бас тартып,
қазақ халқы ұлттық жаңару, топтасу процесін бастан кешіп,ұлттық мемлекетіне қол
жеткізген тұста өз тарихымызды жазудың жаңа методологиялық принциптерін
қалыптастырудың маңызы арта түсуде.Алайда тарихнаманың мұндай күрделі мәселесімен
бас қатырып жүрген зерттеушілеріміз саусақпен санарлықтай ғана.
Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде зерттеушілер қола дәуіріндегі Қазақстан
тарихына қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер жазып қалдырғанмен,
оларға тарихнамалық талдаулардың жасалмағандығы мәселенің методологиясын ашуда
қиындықтар туғызып отыр. Дегенмен зерттеушілер қола дәуірін кезеңдеуге байланысты
методологиялық принциптерді қалыптастыруда біршама еңбектенген.
Жалпы Қазақстандағы қола дәуірін үш тарихи кезеңге бөліп қарастыруға болады
деп ойлаймыз. Олар:алдыңғы кезең (б.з.б XVIII-XVI ғғ.), ортаңғы кезең (б.з.б XV-XII ғғ.),
соңғы кезең (б.з.б XII-VII ғасырдың басы). Андронов мәдениеті қола дәуірінің алдыңғы
және ортаңғы кезеңіне, ал Беғазы-Дәндібай мәдениеті соңғы кезеңіне тұстас
келеді.Андронов мәдениетінінің ескеркіштерін кезеңдеуге бөліп ,топтастыруды бастаған
С.А.Теплоухов /4/ болды. Ол андронов мәдениетінің уақытын б.з.б. ІІ мыңжылдықтың 1-
ші жартысы және б.з.б. І мыңжылдықтың басы деп көрсеткен. 1930 жылы М.П.Грязнов
қола дәуірінің мәдениетін алдыңғы, ортаңғы, соңғы деп үш кезеңге бөлген. Автордың
ойынша алдыңғы қола дәуірі, Минусинск далаларынан бастап Қазақстанның далалық
6

аймақтарын, Батыс және Шығыс Сібірді қамтыған. Ал қола құралдары екінші кезеңде
пайда болған. Үшінші кезеңде, қатпарлы пышақтар және біздер пайда болған /20.158-
162/ .
1948 жылы К.В.Сальников андронов мәдениетінің үш сатылы кезеңдеуін ұсынды.
Ол мынандай үш кезеңге бөлген:федоров (б.э.д.2 мыңыншы жыл), алакөл (б.э.д. 11-9 ғғ.),
замараев (б.э.д. 8-7 ғғ.). Кейіннен жаңа мәліметтер бойынша бұл хронологияға мынандай
түзетулер енгізген: 1кезең, федоров - б.э.д.18-16 ғғ.; 2 кезең, алакөл - б.э.д.15-12 ғғ; 3
кезең, замараев - б.э.д.12-8 ғғ /1.10/ .
Ғалымдар арасында тарихты жазуда екі түрлі бағыт қалыптасқан. Алғашқы бағыт
формациялық бағыт, яғни әлі де бес қоғамдық-экономикалық формациялардан толық бас
тартпау бағыты. Екінші, жаңа бағыт өркениеттілік көзқарасты ұстанған /19.18/ .Тарих
ғылымдарының профессоры Т.Омарбеков монографиясында тарихымызды жазу ісінде
қоғам дамуына өркениетті көзқарасты басшылыққа алуымыз қажет дей келе
С.Е.Десницкий тәрізді ғұламалар ұсынған өркениетті көзқарастарға ерекше тоқталған.
Еңбекте С.Е.Десницкийдің көзқарасы былай көрініс тапқан: «Орыстың XVIII ғасырдың
екінші жартысындағы үлкен ағартушыларының бірі С.Е.Десницкий бүкіл адамзат
тарихын мынадай төрт кезеңге бөлді: жабайылық; бақташылық; диханшылық; сауда-
саттық». Т.Омарбеков бүгінгі сауда-саттық, яғни нарық кезеңін ең жоғарғы саты ретінде
қарастырып отырған Қазақстан қоғамының бүгінгі және өткені шынында да
С.Е.Десницкийдің тарихи даму сатыларымен үндесіп жатыр деген /19.19/ .
Ғалым тарихымызды жазуда таптық және бес формациялық принциптерден бас
тартып, өркениеттілік көзқарасты қабылдауда қандай методологиялық негізгі принципті
басшылыққа алу керектігін айқындауда ресейлік әріптестерінің пікірлерін көрсеткен.
Мәселен, олар тарихты жаңаша жазуда «Тарих-адам қызметі» деген методологиялық
принципті басшылыққа алуды ұсынған. Осыған орай Т.Омарбеков «Тарих-адам
қызметі»принципі сонымен қатар саяси, географиялық, ұлттық этностық,
жалпыадамзаттық көзқарастың бәрін аясына сиғызып жіберетін түсінік және бұл принцип
бізді маркстіклениндік «аурулардан» айықтыруы мүмкін деп баяндайды. Дегенмен, бұл
қағида ұлттық санамызды көтеруге, ұлттық мемлекетімізді нығайтуға тікелей қызмет ете
алады ма деген мәселені алдыға тарып,осыны ойластыруды жөн санаған. Осы арада ғалым
бүгінгі Қазақстанда қалыптасқан көпұлтты ахуал бұл қағиданы нақтырақ етіп «Қазақстан
тарихы-қазақ халқының тарихы» деп ықшамдап алуға мүмкіндік бере қоймайтындығын
айтқан. Сондықтан республика тарихын шынайы жазуда республикадағы өзімізден басқа
этностар тарихын да жазуды назарда ұстау керектігін ескерткен /19.20/ .
Методологиялық мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жөніндегі өзекті мәселелер
тарих ғылымдарының профессоры О.Х.Мұхатованың диссертациясында да орын алған.
Зерттеуші методологияның анықтамасын беруде ресейлік тарихшылардың пікірлеріне
сүйенуді жөн деп тапқан. Оның себебін методологиялық зерттеулерде ресейлік
тарихшылардың біршама белсенділік танытып, дәйекті көзқарастар білдіргендігімен
түсіндіреді. Мәселен, В.В.Журавлевтың мынандай тұжырымын келтіреді: «...тарихи
зерттеу методологиясы-бұл тарихи білімді дүниеге келтіру және олардың принциптерін
реттеу. Методология бұл тұста ғалымның қарамағындағы малай немесе құлдық ұруды
талап ететін патша емес. Яғни методологияны «не істесем де өзім білемін» деген
принципті ұстанып, оны біржақты дәріптеуге немесе елеусіз қалдыруға болмайды. Нағыз
тарихшы ең алдымен өмір бойы методологиялық жағынан жетіледі. Ол ғылымда
жинақталған методологиялық қазынамен бірге өседі, ал соңғысы ғалымның күш-
қайратының арқасында молаяды /26.17/ .Сонымен қатар Л.М.Спириннің: «Методология
белгілі бір мәселені зерттеудің ғылыми әдістемелері. Тарих ғылымындағы зерттеу
тәсілдері мен жолдары, яғни нақтырақ айтсақ методология математикадағыдай дайын
формула емес, ол өзін теориялық жетілдіруді және үздіксіз ізденістер арқылы
қалыптастыруды талап етеді. Методологиялық негіз оъективті,тарихи принциптерді
басшылыққа алып, шынайы деректерге сүйеніп, салыстырмалы зерттеу жүргізу
7

барысында зерттеушілердің ой-пікір түйіндеуі нәтижесінде қалыптасады. Принциптер
дегеніміз - ғылымның негізгі, жетекші ұғымдары. Олар тарихтың объективті заңдарын
оқып-үйренуден туындайды, соның нәтижесі ретінде саналады және осы мағынада
заңдылықтар іспеттес болады» деген пікіріне тоқтала отырып,зерттеуші өз тарапынан
заңдылық пен принциптердің айырмасын көрсетеді. Оның көрсетуінше заңдылықтар
объективті түрде зерттеушіден тыс әрекет етеді, ал принциптер-логикалық категория
болып саналған /26.18/ .
Кеңес дәуіріндегі тарих ғылымындағы маркстік-лениндік тарихилық, партиялық,
объективтілік принциптері кеңінен қолданылды.
О.Х.Мұхатованың ойынша кеңес одағының күйреуі және оның әкімшіл-әміршіл
жүйесінің ыдырауына орай ондаған жылдар бойы ғылымда, соның ішінде тарих
ғылымында үстемдік еткен маркстік-лениндік методология дағдарысқа ұшыраған. Автор
жоғарыда біз көрсетіп кеткен методологиялық принциптердің жаңа бағытта зерттеу
жұмыстарын жүргізуде барлығы бірдей қолданыла бермейтіндігін айтқан. Мәселен,
партиялық принциптін тарихи оқиғалар мен құбылыстарды зерделеуде жарамсыз деп
тапқан. Мұның себебін кез келген тарихи процесті әлеуметтік, таптық тұрғыда
қарастырып,партиялық принципте баға беру біржақты пікір, тұжырым түйіндеуге негіз
қалайтындығымен түсіндіреді /26.20/ . Бұл пікір қолдауға тұрарлық. Себебі тарихымызды
белгілі бір әлеуметтік топтың немесе таптың мүддесін қорғай отырып жазу үлкен
қателікке ұрындырады. Бүгінгі таңда бұл мәселеге біз толық көз жеткізіп отырмыз.
Сондықтан тарихилық және объективтік принциптердің тарихи оқиғалар мен
құбылыстардың шынайылығын көрсетуде маңызы артып отыр. Сонымен қатар заман
талабына сай ұлттық принциптер мен құндылықтар басшылыққа алынуы қажет. Біз қола
дәуіріндегі Қазақстан тарихының тарихнамасын талдауда тарихилық және объективтік
принциптерге сүйендік.

жүктеу/скачать 110.92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: