1. ҚАзақстандағЫ Қола дәуірі
жүктеу/скачать 110.92 Kb. Pdf көрінісі
|
| ҚОРЫТЫНДЫ
Көпжылдық археологиялық зерттеулер Қазақстан аумағындағы адамзат қоғамының тарихи дамуының негізгі кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік берді. Оның өз кезеңдерін палеолит пен неолит дәуірлерінен бастайтындығы анықталған. Ежелгі тайпалардың тарихи дамуындағы келесі кезең республиканың барлық аудандарынан ашылған қола дәуірінің жойқын мәдениеттерінен көрінеді. Бұл кезеңде тығыз қоныстанған және аз игерілген өзіндік мәдениеттің жетекші орталықтары айқындалып, бақташылық мал шаруашылығы дами түсті, Жезқазған, Қалба мен Нарым, Степняктағы көптеген мыс, қалайы, алтын кен орындары игеріле бастайды. Дәуірдің соңында мүлік теңсіздігінің алғашқы белгілері пайда болды, бұрынғы біртұтас рудан отбасылық жеке меншіктің бастауы-патриархалды отбасы бөлініп шығады. Қола дәуіріндегі тайпалар мәдениеті көшпелі мал шаруашылығы мен темірді өңдеуге көшудің алғы шарттарын қалыптастырды. Зерттеу жұмысымызда қола дәуіріне қатысты зерттеу еңбектеріне тоқталмастан бұрын мәселенің теориялық-методологиялық негізі қарастырылып, дәуірге жалпы сипаттама берілді. Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулердің объективті ерекшеліктерінің бірі теориялық мәселелер мәнінің көтерілуі болып табылғандықтан қола және қола дәуірінің теориясына көңіл аударылды. Сондай- ақ, оқиғалар мен құбылыстарды объективті түрде терең зерттеуге жол ашатын методолгогия мәселесі қамтылды. Методологиялық мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жөніндегі өзекті мәселелерді көрсетуде бірқатар қазақстандық зерттеушілердің пікірлері қарастырылды. Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде зерттеушілер Қазақстандағы қола дәуіріне қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер жазып қалдырғанмен, оларға тарихнамалық талдаулардың жасалмағандығы мәселенің методологиясын ашуда қиындықтар туғызды. Бірақ зерттеушілер қола дәуірін кезеңдеуге байланысты методологиялық принциптерді қалыптастыруда біршама еңбектенген. Қола дәуіріне жалпы сипаттама тарауы бойынша Қазақстан аумағындағы қола дәуірі қоныстары, тайпаларының мәдениеті, қола бұйымдары, шаруашылығы секілді маңызды мәселелер қамтылды. Археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған алуан түрлі материалдар, қола дәуірінің теориялық және практикалық маңызын анықтауға көп көмегін тигізген. Қоныстар мен обалардан қолға түсірілген материалдардың жүйелілігі қола дәуірінің ескерткіштерінің кезеңі мен хронологиясын жаңаша қарастыруға мүмкіндік береді. Андронов мәдениетінің зерттелуін қарастыру оның ауқымды да қайшылықты мәселе екендігін көрсетіп отыр. Осы уақытқа дейін пікір – сайыс туғызып келе жатқан мәселелердің бірі - андронов мәдениетінің қалай шыққаны болды. Бұл мәселені шешудің қиындығы бұдан бұрынғы неолит пен энеолит ескерткіштерінің жеткіліксіз зерттелуі себеп болып отыр. Зерттеушілердің көпшілігі андронов мәдениеті неолит мен энеолит дәуірлеріндегі Қазақстан даласының солтүстік аймағының және Орал сырты мен Батыс Сібірдің іргелес аудандарының мәдениет жағынан, әрі, шыққан тегі жағынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде құрылған деп есептейді. Андронов мәдениетіне қатысты талас тудыратын мәселелердің бірі- мерзімдік шегі мен кезеңін анықтау болып табылады. Осыған байланысты ең көп тараған көзқарас мынандайғ кезеңдер бірінен соң бірі келіп , отырған, соның өзінде неғұрлым ертеректе кезең ретінде федоров кезеңінен кейін алакөл кезеңі келеді, ал алакөл кезеңі андроновтық тайпалардың экономикасы мен мәдениетініңең дамыған шағы болып табылады. Екінші көзқарас бойынша, федоров пен алакөл уақытындағы ескерткіштері, бірақ өлке тұрғындарының әр түрлі топтарынан қалған. 12 Беғазы-Дәндібай мәдениетінің Оңтүстік Сібірдегі Карасук мәдениетінен бөлек, өзінше дербес дамығанын атап өтуіміз керек. Беғазы-дәндібайдың материалдық мәдениеті туралы аса бай ғылыми мәліметтер жиынтығы бұл мәдениеттің бастауын Оңтүстік Сібірден емес, Орталық Қазақстандағы көне металлургия орталығынан іздеу керек екенін және дәлірек айтқанда, оның Карасук мәдениетіне тигізген зор ықпалын айқын аңғартады. Қазақстандағы қола дәуірінің ауқымындағы зерттеулердің көпшілігі кеңес дәуірінде жарық көрді. Олар іргелі монографиялық зерттеулер, ғылыми мақалалар түрінде жарияланды. Бұл ғылыми зерттеулерде қола дәуірі әр қырынан қарастырылып, әр түрлі ой – пікірлер мен тұжырымдар айтылды. Бірақ бұл еңбектер тарихнамалық тұрғыдан толыққанды зерттелмеген. Біз тоқталып өткен зерттеушілер өз еңбектерінде қола дәуірінің хронологиясы мен кезеңдеуіне, сол тұста қазақ жерін мекендеген тайпалардың шаруашылығы, қоғамдық қатынастарына қатысты тұжырымдарды келтіреді. Дегенмен де бұл мәселелер тақырыптың мән – мазмұнын толығымен аша алмайды. Мәселе бойынша жазылып, жарияланған зерттеулер өте көп. Әйтсе де мәселе төңірегінде қалыптасқан теориялық тұжырымдамаларға тарихи тұрғыдан талдау жасалмаған. Сондықтан тақырыптың қарама – қайшылықтарын ашатын арнайы зерттеулер жазылып, жариялануы керек. Қорыта айтқанд қола дәуірін зерттеу мәселелері, тарихшы – зерттеушілер, ізденушілер алдына жаңа ғылыми – зерттеу міндеттерін қояды. Мәселеге байланысты ғылыми құндылығы жоғары еңбектер кеңес үкіметі тұсында қалыптасты. Ендігі жерде тарихымызды тың зерттеулермен толықтыру, жаңа ой – пікір таныту тарихшы – зерттеушілердің борышы болып саналады. 13 |