ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МИНЕРАЛДЫ-ШИКІЗАТ РЕСУТАРЫНЫҢ РОЛІ

3.1. Қазақстан экономикасына қысқаша сипаттама

Қазақстан табиғат ресурстарына өте бай ел. Оның жер қойнауында Менделеев кестесінің 110 элементінің 99-ы айқындалған, 70-сі барланған, ал 60-ға жуығы қолданылуда. ТМД-ғы хромның - 94,2 %, бариттің - 81,7 %, фосфориттің - 64,7 %, молибденнің - 29,3 %, мыстың - 28,4 %, бокситтің -22,1 %, асбестің - 20,1 %, марганецтің - 13 %, көмірдің - 11,9 % қоры республика үлесіне тиеді.

Қазақстан ірі индустриялы аграрлы аймақ. Мұнды қуатты энергетика орталықтары, металлургия, отын химия және машина жасау өнеркәсіптері бар. Республика түсті және қара метал, уран, көмір, мұнай, астық, малшаруашылық өнімдерін өндіретін ірі өндіріс орны болып табылады. Оның кәсіпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, глинозем, синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль шинасы, минерал тыңайтқыштары, цемент, метал кесетін станоктар, қуатты трансформаторлар, ренген аппараты, ауылшаруашылық машинасы, трактор, экскаваторлар және т.б. шығарады. 1990 жылы республикада 87,4 млрд. квт.сағ. электр қуаты, 131,4 млн т. көмір және 25,8 млнт.мұнай, 6,8 балқытылған, болаттан 5 прокат өндірген, 11265 млн.кв.м мақта-мата, 69,6 – жібек мата, жүн мата – 34,2 млн шаршы метр, аяқ киім – 40,5 млн.пар, 31,2 млн.т – астық, 1,6 млн.т. – ет өнімдерін өндірді.

Қазақстан экономикасының дамуына оның аса зор табиғат байлықтары себеп болды. Олардың қорының молдығы мен көп түрлілігіне республика халық шаруашылығының кешенді дамуына әсерін тигізеді.

3.1. ²àçàºñòàíäà ¼íåðê¸ñiïòі» ïàéäà áîëóы

1891 æûëû íàóðûçäà ïàòøà ¼êiìåòi áàñºàðóäû» æàëïû ðåñåé-ëiê æ¾éåñiíå áiðæîëàòà ¼òóäi æ¾çåãå àñûðà áàñòàäû. 1861-1891 æûë-äàðäà¹û ðåôîðìàëàð Ðåñåéäi» ²àçàºñòàíäà¹û îòàðëûº îðûí àëóûí çà» æ¾çiíäå áåêiòòi.

²àçàºñòàííû» Ðåñåéãå ýêîíîìèêàëûº æà¹ûíàí ºîñûëóû ñîí-äàé-ຠ¼íåðê¸ñiï îøàºòàðûí º½ðóìåí àéºûíäàëäû. Ðåñåéäå êðå-ïîñòíîéëûº º½ºûºòû æîé¹àííàí êåéií ðåñåéëiê êàïèòàëèçìäi “êå-»iíåí” òàðàòó êåçå»i áàñòàëàäû. Å» àëäûìåí ðåñåéëiê ê¸ñiïêåðëåð ²àçàºñòàíäà º½ðûëûï æàòºàí òàóëû-çàóûòòàð¹à òàðòûëà áàñòàéäû.

²àçຠäàëàñûíäà¹û êåí îðûíäàðûíà ê¼ïåñòiê êàïèòàë äà íà-çàð àóäàðàäû. Àç¹àíòàé ñîìà¹à, ìûñàëû, Æåçºàç¹àí ìåí Óñïåíñê ìûñ êåí îðûíäàðû, ²àðà¹àíäû ìåí Ñàðàí ê¼ìið êåí îðûíäàðû ñà-òûëàäû. ÕIÕ ¹. ñî»ûíäà áið á¼ëiãi Ñîëò¾ñòiê-Øû¹ûñ ²àçàºñòàí àð-ºûëû ¼òåòií Òðàíññiáið òåìið æîëûíû» º½ðûëûñûíà áàéëàíûñòû Åêiáàñò½ç àóäàíûíäà¹û ê¼ìið êåí îðíû çåðòòåëåäi.

Ðåñåé êàïèòàëûí ²àçàºñòàíäà ïàéäàëàíóäû» îòàðëûº ñèïàòû áîëäû. Îë ²àçàºñòàííû» æàëïûðåñåéëiê íàðûººà øèêiçàò ê¼çi æ¸-íå åëäi» ¼íåðê¸ñiái äàìû¹àí îðòàëû¹ûíû» ¼íiì ¼òêiçó íàðû¹û ðå-òiíäå êiðóiíå àëûï êåëäi.

²àçàºñòàí ¼íåðê¸ñiáiíäå ñàëàëûº º½ðûëûìíû» ºàëûïòàñó åðåêøåëiêòåðiíi» áiði – ïàéäàëû ºàçáàëàð êåí îðûíäàðûí ðåñåéëiê æ¸íå øåòåëäiê ê¸ñiïêåðëåðìåí áiðëåñiï èãåðó áîëäû. Íຠøåòåë êà-ïèòàëû iñ æ¾çiíäå ò¾ñòi, ê¼ìið æ¸íå ì½íàé ¼íåðê¸ñiáiíäå ¾ñòåìäiãií îðíàòòû. Ñïàññê-Óñïåíñêiëiê, Àòáàñàð ìûñ, Ðèääåðëiê ïîëèìåòàëë ðóäíèêòåði, ²àðà¹àíäû æ¸íå Åêiáàñò½ç ê¼ìið êåíäåði ìåí Åìáiäåí ì½íàé ¼íäiðó ñîëàð¹à ºàðàéòûí áîëäû. Òàóëû-çàóûòòûº ¼íåðê¸ñiï-òå øåòåë êàïèòàëûíû» ¾ëåñi Ðåñåéäi ò½òàñòàé àë¹àíäà îäàí æî¹àðû åäi. À¹ûëøûí êàïèòàëû áàñûìäûº æà¹äàéäà áîëäû.

Å» iði «Ñïàññê ìûñ ðóäàëàðû» ìåí «Àòáàñàð ìûñ êåíäåði» àê-

öèîíåðëiê ºî¹àìäàðû áîë¹àí. Îëàð ê¼ïåñ Ðÿçàíîâòàð¹à ºàðàéòûí ê¼ïòåãåí á½ðûí àøûëûï ¼»äåëãåí êåí îðûíäàðûíû» íåãiçiíäå º½-ðûëäû.

Òàóëû-çàóûò ¼íåðê¸ñiái îøàºòàðûíû» áiði - ²àçàºñòàííû» ñîëò¾ñòiê-øû¹ûñû – Àëòàé áîë¹àí. Ðèääåðëiê ïîëèìåòàëë êåí îðûíäàðû ÕVIII ¹. ñî»ûíäà-ຠ¼»äåëå áàñòàäû. Àëòàéäà àøûë¹àí ðóäíèêòåð, Ðîìàíîâòàð ¸óëåòiíå ºàðàéòûí ìåòàëëóðãèÿëûº çàóûò-òàðäû íåãiçãi ðóäàìåí æàáäûºòà¹àí. ´»äiðiñòi» íåãiçãi ¼íiìi ñîë óàºûòòà ê¾ìiñ åäi. Êåíäi Àëòàé æåðëåði ïàòøà îòáàñûíû» êàáèíåò-òiê æåðëåð äåï àòàëàòûí æåêå ìåíøiãi áîëäû. Ðèääåðëiê êåí îðûí-äàðûìåí ºàòàð Çûðÿí, Çìåèíîãîð æ¸íå Åðòiñ ìà»ûíäà¹ûëàð äà àñà áåëãiëi áîë¹àí. "Îðûñ-Àçèÿëûº êîðïîðàöèÿñû" iði ê¸ñiïêåðëiê áið-ëåñòiê áîëà áàñòàéäû. Îíû» º½ðàìûíà Ðåñåé áàíêiëåðiíi» ¼êiëäåði – Îðûñ-Àçèÿ æ¸íå Ïåòðîãðàäòûº æåêå êîììåðöèÿëûº áàíê êiðåäi. Ïóòèëîâ ïåí Äàâûäîâ 1912 æûëû Ëîíäîíäà º½ðûë¹àí "Îðûñ áàñ êîðïîðàöèÿñû" iði ì½íàé êîìïàíèÿñûíû» äèðåêòîðëàðû áîë¹àí, îíû» á¼ëiìøåëåði Îðàë-Åìái àóäàíûíäà æ½ìûñ iñòåãåí. 1914 æûëû "Îðûñ-Àçèÿ êîðïîðàöèÿñû" ²àçàºñòàíäà åêi òàó-¼íåðê¸ñiïòiê: Ðèä-äåðëiê æ¸íå ²ûð¹ûçäûº àêöèîíåðëiê ºî¹àìäàðûí º½ðäû.

Ïàâëîäàðäàí Áàëºàøºà äåéiíãi Åêiáàñò½ç æ¸íå áàñºà äà ê¼ìið êåí îðûíäàðû «Âîñêðåñåíñê òàó-¼íåðê¸ñiïòiê àêöèîíåðëiê ºî¹àìû-íà» òèiñòi áîë¹àí. ÕÕ¹. áàñûíäà¹û ýêîíîìèêàëûº äà¹äàðûñºà áàé-ëàíûñòû îë áàñºà ºîæàéûíäàð¹à ¼òåäi. ̽íàé ¼íåðê¸ñiái ¼çiíi» å» àë¹àø ïàéäà áîëóûíàí áàñòàï ýêîíîìèêàíû» àñà ìîíîïîëèÿëàí¹àí ñàëàñû áîëäû. ÕIÕ¹. îðòàñûíäà Êàñïèé ìà»ûí ãåîëîãèÿëûº çåðòòåó áàñòàëäû. 90-æûëäàðû Åìáiäå «Ëåìàí æ¸íå Ê» áiðiíøi ì½íàé ¼íåð-ê¸ñiïòiê êîìïàíèÿñû º½ðûëäû. 1907 æûëû à¹ûëøûíäûº ê¸ñiïêåð-ëåð Ëåìàííàí æàë¹à áåðó øàðòûí ñàòûï àëûï «Îðàë-Êàñïèé ì½íàé ºî¹àìûí» º½ðàäû.

Åìái àóäàíûíû» àéíàëàñûíäà íà¹ûç äàó òóûíäàéäû. Îðûñ æ¸-íå øåò åë áàíêiëåðií äå ºàðæûëàíäûð¹àí ì½íàé ¼»äåóìåí àéíàëû-ñàòûí áiðºàòàð ºî¹àìäàð ïàéäà áîëàäû. Îëàð – «Îðûñ áàñ ì½íàé êîðïîðàöèÿñû», «Ðîéÿë Äàò÷ Øåëë» æ¸íå «Íîáåëü à¹àéûíäûëàðû-íû» ñåðiêòåñòiãi». Îðàë-Åìái àóäàíûíäà¹û ì½íàé ¼»äåóøi àêöèî-íåðëiê ºî¹àìäàð êàïèòàëûíû» æàëïû ñîìàñû 1917 æûë¹à ºàðàé 60 ìëí. ñîìäàé áîë¹àí.

Ðåñåéäi» ²àçàºñòàíäà¹û ýêîíîìèêàëûº ½ë¹àþûíû» îòàðëûº ñèïàòû – ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå øàìàëû êàïèòàë æ½ìñàï, àðçàí æ½-ìûñ ê¾øiíi» åñåáiíåí æî¹àðû ïàéäà àëó¹à ½ìòûëó åäi. Ìûñàë¹à, ê¼ìiðäi» ê¸ñiïêåðëåð ê¸ñiïîðûíäàðûí æàáäûºòàó¹à ºàæåòòi ì¼ëøå-ði ¹àíà ¼íäiðiëiï, òåê 12%-i õàëûººà ñàòûëäû. Ïàéäàëû ºàçáàëàð êåí îðûíäàðûí èãåðó òàó æ¸íå áàñºà äà æ½ìûñòàðûí æ¾ðãiçóäi» ºàðàïàéûì ò¸ðòiáií ñàºòàóñûç æ¾çåãå àñûðûëäû.

Å» áàé ðóäàëàð ¹àíà ¼»äåëiï, àë ºàë¹àíäàðû ¾éiíäi áîëûï ºà-ëà áåðäi. Åñêi, òîç¹àí æàáäûºòàð ìåí ¼íäiðiñòi» àðòòà ºàë¹àí ¸äiñòå-ðií ºîëäàíó êåçiíäå ìûñòû ê¼ïòåï æî¹àëòó, ûñûðàï ºûëóøûëûº îðûí àëäû. Îë êåéäå 20-30%-êå äåéií æåòåòií áîë¹àí. ̽íäàé «øà-

ðóàøûëûº æ¾ðãiçó» í¸òèæåñiíäå 1915 æûëû ìûñ áàëºûòó òîëûºòàé äåðëiê äî¹àðûëûï, ²àðñàºïàé ìûñ áàëºûòó çàóûòûíû» º½ðûëûñû òîºòàòûëàäû. Á½ë, ¸ði Ðåñåéäå ñî¹ûñºà áàéëàíûñòû ò¾ñòi ìåòàëäàð-¹à äåãåí ºàæåòòiëiê àðòºàí êåçäå áîëäû.

Áàðëûº ê¸ñiïøiëiêòåð òåõíèêàëûº æà¹ûíàí àðòòà ºàë¹àí ê¸-ñiïîðûíäàð åäi. Êåí îðûíäàðûí èãåðó ¼òå ºàðàïàéûì ¸äiñòåðìåí æ¾ðãiçiëäi. Ðóäíèêòåðäå, ìûñàëû, òåõíèêàëûº æàáäûº æîºòû» ºàñû áîëäû æ¸íå áàðëûº æ½ìûñòàð ºîë å»áåãiìåí àòºàðûëäû. ̽íäàé “¾íåìäåó” ñ¸òñiç îºè¹àëàð ñàíûíû» àðòóûíà ñåáåïøi áîëäû. ´òå àðçàí æ½ìûñ ê¾øií æàëäàó ì¾ìêiíäiãiíå èå áîëà îòûðûï, ê¸ñiïêåð-ëåð ²àçàºñòàíäà ¼íäiðiñòi» å» àðòòà ºàë¹àí ôîðìàëàðû ìåí ¸äiñòå-ðiíå ºàíà¹àòòàíûï, åøºàíäàé òåõíèêàëûº æà»àëûºòàð ìåí æåòiñ-òiêòåðäi ºîëäàíáàäû.

Àëàéäà, ¼íäiðiñòi» àðòòà ºàë¹àíûíà ºàðàìàñòàí, ê¸ñiïêåðëåð ¾ëêåí ïàéäà àë¹àí. Ìûñàëû, Ñïàññê ºî¹àìû ¸ðáið ¼íäiðiëãåí 1 ï½ò ìûñòàí 9 ñîìíàí òàçà ïàéäà òàïºàí. ̽íäàé æî¹àðû ïàéäàëûëûº îñû êîìïàíèÿëàðäû» àêöèÿëàð êóðñûíû» ¼ñóiíå ì¾ìêiíäiê æàñà-¹àí. Àêöèÿ áà¹àñû ê¼ðñåòiëãåí áà¹àñûíàí 300-600%-êå æî¹àðû áîë-¹àí. Àíûº áàéºàë¹àí òîíàóøûëûº ñèïàòû ñîíäàé-ຠ²ûð¹ûç áåí Ðèääåð òàó ¼íåðê¸ñiái àêöèîíåðëiê ºî¹àìäàðûíà äà ò¸í áîëäû.

²ûñ àéëàðûíäà ê¸ñiïîðûíäàðäû» ê¼ïøiëiãiíäå æ½ìûñ ì¾ëäåì òîºòàòûë¹àí. Àéòàðëûºòàé øû¹ûíäàð ìåí º½ëäûðàó, òåõíèêàëûº æàðàºòàíóäû» àðòòà ºàë¹àíäû¹û ìåí ºàæåòòi êîììóíèêàöèÿíû» áîëìà¹àíäû¹ûíà áàéëàíûñòû îðûí àëäû. Àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿ-ëàð ñîíäàé-ຠêåç êåëãåí á¸ñåêåíi áîëäûðìàó ìàºñàòûíäà ¾ëêåí æåð àëºàïòàðûí ºàìòûï àëó¹à òûðûñºàí. Ôîíòàí áîëûï àòºûëà¹àí ì½íàé¹à – æå»ië òàáûñºà ½ìòûëûñ, ìûñàëû, ýêîëîãèÿëûº æà¹äàé-äû» íàøàðëàóû ìåí êåí îðûíäàðûíû» åðòå á¾ëiíiï, òàóñûëóûíà àëûï êåëäi. Iði 11 àêöèîíåðëiê ºî¹àìíû» ì½íäàé ¼íäiðóìåí òåê ¾øåói ¹àíà àéíàëûñºàí. Àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿëàðäû» æ¾ðãiçãåí çåðòòåó æ½ìûñòàðûíû» æåòêiëiêòi ¹ûëûìè-ãåîëîãèÿëûº íåãiçäåìå-ëåði áîëìà¹àí. Içäåñòiðó æ½ìûñòàðûíû» áiðäåí-áið ñåáåïøiñi ì½-íàéäû» ñûðòºû áåëãiëåði åäi. ̽íàé æåð ¾»ãiðøåëåðiíäå ñàºòàë¹àí, ñîíäûºòàí äà òîïûð຺à ñi»iï, æåëãå á¾ëiíiï, øà»ìåí ëàñòàí¹àí. Îðàë-Åìái àóäàíûíû» ¼íåðê¸ñiïòiê òàðèõû ²àçàºñòàí áàéëû¹ûí îòàðëûº èãåðó àóºûìûíà, ¸äiñòåði ìåí ºàðºûíûíà ò¸í.

²àçàºñòàíäû ýêîíîìèêàëûº îòàðëàó êîììóíèêàöèÿ æ¾éåñií æ¸íå áiðiíøi êåçåêòå ¼çåí ìåí òåìið æîë ê¼ëiãií äàìûòóäû òàëàï åòòi. Ñîë óàºûòºà ñàé áàéëàíûñ æîëäàðûíû» áîëìàóû iøêi íàðûº ïåí ñûðòºû ñàóäàíû» äàìóûí òåæåäi, æ¾ê íåãiçiíåí àò, ò¾éå æ¸íå ¼ãiçáåí òàñûìàëäàíäû. ÕIÕ¹. 60-æûëäàðûíàí áàñòàï Áàëºàøòà, Iëå ìåí Åðòiñòå êåìå æîëûí æ¼íãå ñàëó¹à ¸ðåêåò æàñàëûíäû. 70-æûë-äàðû òåìið æîëäà𠺽ðûëûñû áàñòàëäû. ²àçàºñòàííû» íåãiçãi òåìið æîë á¼ëiìøåñi 1600 øàºûðûì ½çûíäûººà ñîçûë¹àí, ¸ði îíû» 3-òåí

4 á¼ëiãi ²àçàºñòàí¹à òèåñiëi áîë¹àí Îðûíáîð-Òàøêåíò æîëû åäi. Æîëäàðäû» áîéûíäà ²àçàºñòàííû» Ðåñåéìåí æ¸íå Îðòà Àçèÿìåí áàéëàíûñ îðòàëûºòàðû áîë¹àí iði Ò¾ðêiñòàí, Àºò¼áå, Øàëºàð, ²à-çàëû æ¸íå Ïåðîâñê ñòàíöèÿëàðû ïàéäà áîëàäû.

Áiðiíøi ä¾íèåæ¾çiëiê ñî¹ûñ æûëäàðû áîëàøຠҾðêiñòàí-Ñi-áið òåìið æîëû áîéûíäà çåðòòåó æ½ìûñòàðû æ¾ðãiçiëäi. Àë 1914 æû-ëû æàçäà Àðûñòàí Øûìêåíò àðºûëû Æåòiñó æîëûíû» º½ðûëûñû áàñòàëäû æ¸íå 1917 æûë¹à ºàðàé îë Áóðíîå ñòàíöèÿñûíà äåéií æåòêåí. Æåðãiëiêòi ìàºñàòòà¹û òåìið æîëäàð íåãiçiíåí ïàéäàëû ºàç-áàëàðäû øû¹àðó ¾øií ñàëûí¹àí. Àëàéäà á½ë ¼íåðê¸ñiïòiê æîëäàð-äû» á¸ði äå ¾ëêåí iðêiëiñ, ¾çiëiñòåðìåí æ½ìûñ iñòåãåí, æûëæûìàëû º½ðàìäàð (âàãîí, ïàðàâîç) ìåí òåìið æîëäàð ò¼ñåìiíi» ìàòåðèàë-äûº-òåõíèêàëûº ñèïàòòà¹û ºèûíøûëûºòàð¹à áàéëàíûñòû òåç òî-çóû îðûí àëäû.

1917 æûë¹à ºàðàé ²àçàºñòàíäà æàëïû ½çûíäû¹û øàìàìåí 3 ìû» øàºûðûìäû º½ðàéòûí æåêåëåãåí, á¼ëåê òåìið æîë òîðàïòàðû áîë¹àí. ̽íäà¹û æàëïû æ¾ê àéíàëûìû 1913 æûëû 1114 ìû» òîí-íàíû º½ðàäû. Æîëäàðäû» º½ðûëûñû ºàçຠõàëºûíàí æåðëåðäi æàïïàé òàðòûï àëó¹à ¸êåëäi. ÕIÕ¹. àÿ¹û ìåí ÕÕ¹. áàñûíäà, òîëûº åìåñ ì¸ëiìåò áîéûíøà, øàìàìåí 40 ìû» äåñÿòèí æåð òàðòûï àëûí¹àí. ÕIÕ¹. àÿ¹û ìåí ÕÕ¹. áàñûíäà¹û ²àçàºñòàííû» ¼íåðê¸ñiï-òiê äàìó í¸òèæåëåði òóðàëû àéòàð áîëñàº, æåêåëåãåí ¼íåðê¸ñiï îøàºòàðû ¼ëêåíi» ò½òàñòàé ýêîíîìèêàñûìåí ¼òå íàøàð áàéëàíûñ-ºàíäû¹ûí àòàï ¼òó êåðåê. Áið æà¹ûíàí àë¹àíäà, êàïèòàëèñòiê ò½ð-¹ûäà ½éûìäàñòûðûë¹àí øàìàëû ê¸ñiïîðûíäàð áîëñà, àë åêiíøi æà-¹ûíàí, ºîë¼íåð ¼íäiðiñi ìåí ýêñòåíñèâòi ìàë øàðóàøûëû¹û îðûí àëäû. ´íåðê¸ñiïòiê ê¸ñiïîðûíäàðäû» ïàéäà áîëóû ²àçàºñòàí ýêî-íîìèêàñûíû» äàìóûíà àéòàðëûºòàé ¸ñåð åòïåäi, îëàðäû» øàðóà-øûëûº ¼ìiðiíäåãi ð¼ëi øàìàëû áîëäû. Îëàðäà ¼íäiðiëãåí ¼íiì øèêiçàò ò¾ðiíäå ñûðòºà øû¹àðûëûï, àëûí¹àí ïàéäà äà ²àçàºñòàíäà ºàëäûðûëìàäû. Êàïèòàëäû» áàðûíøà òåç àéíàëûìû ìåí æî¹àðû ïàéäà òàáó ìàºñàòûíäà ðåñåéëiê æ¸íå ñîíäàé-ຠøåòåëäiê, ê¸ñiï-êåðëåð äå ºàðàïàéûì ê¸ñiïîðûíäàð àøºàí. Ñîíäûºòàí äà àøûë¹àí ðóäíèêòåð, êåí îðûíäàðû ìåí òà¹û áàñºàëàðû äà ½çຠóàºûòºà ñî-çûëìàäû.

Ïàòøàëûº ¼êiìåò ²àçàºñòàí ýêîíîìèêàñûíà åíå îòûðûï ¼ð-êåíäåó ìåí äàìóäû ¸êåëäi. ´çiíi» æûðòºûøòûº “øàðóàøûëûº

æ¾ðãiçóiìåí” îë ¼ëêåäåãi ¼ðêåíèåòòi áà¹ûòòà ¼íåðê¸ñiïòi» äàìóûí

òåæåäi.

iíåí òàðàòó ìåçãiëi áîëäû.

Ñîíûìåí, ÕIÕ ¹àñûðäû» àÿ¹ûíäà Ðåñåé êàïèòàëèñòåði ²àçàº-ñòàíäà ¼íåðê¸ñiï ¼íäiðiñií ½éûìäàñòûðûï, ì½íäà ¼çäåðiíi» êàïè-òàëäàðûí ¸êåëå áàñòàäû. Á½ë ¾øií ¼ëêåäå ºîëàéëû æà¹äàéëàð áîë-¹àí åäi: æåð ìåí øèêiçàò àðçàí, æ½ìûñøûëàðäû» æàëàºûñû ò¼ìåí, áàñû àðòûº æ½ìûñ ê¾øi ìîë áîëäû.

Êåí ¼íäiðó ¼íåðê¸ñiái ¼ëêåíi» ¼íåðê¸ñiï ¼íäiðiñiíi» ìà»ûçäû ñàëàñû áîëà áàñòàäû. 1896 æûëû áið ¹àíà ²àðºàðàëû óåçiíäå 70-êå æóûº øà¹ûí ìûñ ðóäíèêòåði, 170 ê¾ìiñ-ºîð¹àñûí, 3 òåìið, 2 íè-êåëü-ê¾ìiñ, 4 ìûðûø ðóäíèãi, áàð äåï åñåïòåëåòií, áiðຠá½ëàðäû» æàðòûñûíàí ê¼ái æ½ìûñ iñòåìåéòiíäåð åäi. Àòáàñàð óåçiíäå 15 æåð-äåí ìûñ, ê¾ìiñ, ºîð¹àñûí ¼íäiðiëåòií, áiðຠì½íäà äà ðóäíèêòåðäi» áiðàçû òîºòàï ò½ðäû. ʸñiïêåðëåð êåí øàðóàøûëû¹ûíà êàïèòàëäà-ðûí æåòêiëiêòi åòiï æ½ìñàìàé, òåê ¼ëêåíi» å» áàé ðóäíèêòåðií ¹àíà æûðòºûøòûºïåí êåí øû¹àðòó æîëûìåí íå¹½ðëûì ê¼ï ïàéäà ò¾ñi-ðóãå òûðûñòû.

Ñiáiðäå àëòûí øû¹àòûí æåðëåð àøûë¹àí êåçäå Îìáû, Ïåòðî-ïàâë, ʼêøåòàó æ¸íå áàñºà àëòûí ¼íåðê¸ñiïøiëåðiíi» º½ëºû ²à-çàºñòàííû» ½ëàí áàéòຠäàëàñû ìåí òàóëû àóäàíäàðûíà àóäû.

ÕIÕ ¹àñûðäû» åêiíøi æàðòûñûíäà-ຠ¼ëêåäå, îíû» iøiíäå Àºìîëà æ¸íå Ñåìåé îáëûñòàðûíû» Áàÿíàóûë, ²àðºàðàëû æ¸íå Ïåòðîïàâë óåçäåðiíäå åä¸óið ê¼ìið ºîðû áàð åêåíi áåëãiëi áîë¹àí åäi. Òàñ ê¼ìið ¼íåðê¸ñiáiíi» äàìóû ìåìëåêåòòiê, ºî¹àìäûº ñ½ðà-íûìíû» àðòóûíà, ¼íåðê¸ñiïòi» ¼ðãå áàñóûíà, òåìið æîëäàð ìåí êå-ìå æîëäàðûíû» àøûëóûíà ñåáåïøi áîëäû.

Êåí-çàâîä ¼íåðê¸ñiái íåãiçiíåí Àºìîëà îáëûñûíû» Àºìîëà, Áàÿíàóûë æ¸íå ²àðºàðàëû óåçäåðiíäå æ¸íå Ñåìåé îáëûñûíû» ´ñ-êåìåí óåçiíäå øî¹ûðëàíäû. Æåêå àäàìäàð ½éûìäàñòûð¹àí æàðíàëû ñåðiêòiêòåðäi» ñàíû ê¼áåéäi. ̸ñåëåí, Àºìîëà îáëûñûíû» ʼêøå-òàó óåçiíäå 70-øi æûëäàðäàí áàñòàï àëòûí ¼íåðê¸ñiáiíäå Ïîäñîñîâ-òû», Ïåòðîâòû», à¹àéûíäû Øåâåëèíäåðäi», Áóòáðèíäåðäi» æ¸íå áàñºàëàðäû» ñàóäà ôèðìàëàðû ïàéäà áîëäû. 1878 æûëäû» ºàçà-íûíäà Ïåòåðáóðãòå Òþìåíü ê¼ïåñòåði Ë.Ä.Õîòèíñêèé ìåí Ì.Êà-òûìñêèéäi» àðàñûíäà óåçäå àëòûí øû¹àðó æ¼íiíäå æàðíàëû ñåðiê-òiê ½éûìäàñòûðó òóðàëû øàðò æàñàëûíäû. 80-øi æûëäàðäà Ðÿçà-íîâòàð, Áðîííèêîâòàð, Ìåíüøèêîâòàð, Ñóñëîâ æ¸íå áàñºàëàð ñå-êiëäi àêöèîíåðëåð æ¸íå øûºòû.

Ôàáðèêàëàð, çàâîäòàð ìåí Åðòiñ ¼çåíi áîéûíäà¹û ïàðîõîä-ñòâîëàð ¾øií ¼íåðê¸ñiïøiëåð òàñ ê¼ìiðäi Îðòàëûº ²àçàºñòàííàí ñàòûï àëûï ò½ðäû. 1885 æûëû "Ïîïîâòû» æ¸íå Ê äàëàëûº òàñ ê¼-ìiði" äåãåí ºî¹àì º½ðûëäû. Îíû º½ð¹àí Ñ.À.Ïîïîâ Åðòiñòåí 20 øà-ºûðûì æåðäåãi "Àéíàºñîð" äåãåí òàñ ê¼ìið øû¹àðàòûí æåðäi ºî-¹àì¹à îí æûë áîéûíà ïàéäàëàíó¹à áåðäi. ²î¹àìíû» íåãiçãi êàïèòà-ëû 125 ìû» ñîì áîëñà, îíû» 65 ìû» ñîìûí êàïèòàëäû ½äàéû ¼íäi-ðóãå áåðó áåëãiëåíäi.

60-øû æûëäàðäû» àÿ¹ûíäà, 70-øi æûëäû» áàñûíäà Îðòàëûº ²àçàºñòàíäà êàïèòàëèñòåðäi» êåí øû¹àðó ¼íåðê¸ñiáiíi» ¼íiìií áið-ëåñiï ¼»äåó ìåí ¼òêiçó æ¸íå ïàéäàñûí á¼ëiñó æ¼íiíäåãi áiðëåñòiêòå-ði øû¹à áàñòàäû. 1868 æûëäû» ºà»òàðûíäà Îìáû ê¼ïåñòåði Â.Ï.Êóçíåöîâ ïåí Ê.Ò.Êîòåíêîâ 125 ìû» ñîì êàïèòàëû áàð "Åðòiñ-Äåëåãåí" àêöèîíåðëiê êîìïàíèÿñûí º½ðäû. Åðòiñ-Äåëåãåí àêöèî-íåðëiê ºî¹àìû åêi æûë iøiíäå Âëàäèìèðñê ìûñ ºîðûòó çàâîäûí ñàëäû. Çàâîäòû» ºîðûòºàí ìûñûíû» øàìàñû 1870 æûëû 791 ï½ò áîëäû.

ʾìiñ ìåòàëäàð ê¼áiíåñå ïàòøà ¾êiìåòiíi» ìîíåòà ñàðàéûíà ¼òêiçiëiï ò½ðäû. Iði êàïèòàëèñò Ñ.À.Ïîïîâ ê¾ìiñòi» ¼òiìi àðòûï êå-ëå æàòºàíäû¹ûí åñêåðå îòûðûï, 1884 æûëû ²àðºàðàëû óåçiíäå ê¾-ìiñ ïåí ºîð¹àñûí ºîðûòó¹à "ʾìiñ ê¸ñiïøiëiãi ñåðiêòiãií" ½éûìäàñ-òûðäû. Îíû» íåãiçãi êàïèòàëû 100 ìû» ñîì áîëàòûí. ´íäiðiñòi áàñ-òàó ¾øií îíû º½ð¹àí Ïîïîâ ¼çiíi» êàïèòàëûíàí ñåðiêòiêòi» êàññà-ñûíà 50 ìû» ñîì á¼ëäi.

²àçຠäàëàñûíäà¹û êåí ê¸ñiïøiëiêòåðiíi» ñåðiêòiêòåði àøûëûï æàòºàí æ¸íå êåëåøåêòå àøûëóû ì¾ìêií ïàéäàëû ºàçáàëàð ºàçûëà-òûí ½ëàí-¹àéûð æåðëåðäi ¼ç ºîëäàðûíà àëäû.

Êåí ¼íåðê¸ñiïøiëåðiíå æåð ñàòó àðºûëû iði áàé-ôåîäàëäàð ê¼ï îëæà òàïòû. ̸ñåëåí, ²àðºàðàëû óåçiíii» ²½ìø¼ë òàñ ê¼ìið êåíi îðíûí ñåðiêòiêòi» èåìäåíãåíi ¾øií Ðàõûìáàé Ìûíûºïàåâ, Ìàøàòàé Ñàðìóðçèí äåãåí æ¸íå áàñºà ôåîäàëäàð¹à 375 ñîì ê¾ìiñ àºøà ò¼ëåíãåí. ²àçຠôåîäàëäàðû 50-øi æûëäàðäà ê¼ïåñ Óøàêîâºà ²àðà¹àíäû òàñ ê¼ìið êåíi îðíûí 255 ñîì¹à æ¸íå Ñàðàíñê êåí îð-íûí 114 ñîì¹à ñàòºàí. ʼïåñòåð Æåçºàç¹àí ìûñ êåíi îðíû æ¸íå áàñºàëàð ¾øií ºàçຠáàéëàðûíà 100 ñîì ò¼ëåãåí. Á½ë îðàñàí áàé êåí îðûíäàðû æûðòºûøòûº ò¸ñiëìåí ïàéäàëàíûëäû.

Òðàíñïîðò º½ðàëäàðûíû» áîëìàóû êåí øû¹àðó ìåí êåí-çàâîä ¼íåðê¸ñiái àêöèîíåðëåðiíå ¼çiíi» ¼íiìií ìîíîïîëèÿëûº æî¹àðû áà-¹àìåí ñàòóûíà ì¾ìêiíäiê òó¹ûçäû.

Áàðëûº æàðíàëûº ñåðiêòiêòåð êàïèòàëèñòiê ñèïàòòà áîëäû: îëàð iði êàïèòàëèñòiê ¼íäiðiñêå ê¼øó òåíäåíöèÿñûí áåéíåëåäi.

Êàïèòàëèñòiê ºàòûíàñòàðäû» äàìóû òîâàð àéíàëûìûíû» åä¸-óið ¼ñóiíå æ¸íå àºøà ºàðæûëàðûíû» ºîðëàíóûíà ñåáåï áîëäû. 1870 æûëäû» ºàðñà»ûíäà-ຠÌåìëåêåòòiê áàíê áàñºàð¹àí àêöèî-íåðëiê áàíêiëåðäåí, ¼çàðà êðåäèò ºî¹àìäàðûíàí, ºàëàëûº áàíêiëåð-äåí, ºàðûç áåðó-ñàºòûº ñåðiêòåðiíåí º½ðàë¹àí êðåäèò ìåêåìåëåði-íi» äàìû¹àí æåëiñi áîë¹àí åäi. Îëàð á¾êië Ðåñåéäi æ¸íå ²àçàºñòàí-äû ºàìòèòûí ¼ç á¼ëiìøåëåðií º½ðäû. Îñû áàíêiëåð ºàçàºñòàíäûº êåí ¼íåðê¸ñiïøiëåð Ñ.À.Ïîïîâºà, Ðÿçàíîâòàð¹à æ¸íå áàñºàëàð¹à êðåäèò áåðiï ò½ðäû.

Îòàðëûº ºàòûíàñòàðäû» ºàéñûáið íûøàíäàðûí ñàºòà¹àí ¼í-äiðiñòi» êàïèòàëèñòiê ñèïàòûíû» áàðëûº áåëãiëåði ²àçàºñòàííû» iði ò½ç ¼íåðê¸ñiáiíäå, ¸ñiðåñå Ýëüòîí, Áàñº½íøàº, Åëåê æ¸íå Êîðÿ-êîâñê ò½ç ê¸ñiïøiëiêòåðiíäå áîë¹àí åäi.

ÕIÕ ¹àñûðäû» 60-øû æûëäàðûíà äåéií Ýëüòîí ò½ç ê¸ñiïøi-ëiêòåði ò½ç øû¹àðàòûí ¼íåðê¸ñiïòi» íåãiçãi ïóíêòòåði æ¸íå Ðåñåéäi» iøêi íàðû¹ûíà ò½ç òàïñûðûï ò½ðàòûí ïóíêòòåð áîëäû. Áàñº½íøຠòåìið æîëû Âîëãà¹à æåòêiçiëãåí 1862 æûëäàí áàñòàï îëàðäû» ðîëi ò¼ìåíäåï êåòòi. 1865 æûëû ïàòøà ¾êiìåòi Ýëüòîí ê¸ñiïøiëiêòåðií æåêåëåé àðåíäàòîðëàð¹à áåðäi.

Åëåê òàñòû ò½ç øû¹àòûí ìà»ûçäû îðûí áîëûï ñàíàëäû. ²à-

æåòòi ìàøèíàëàðìåí æàáäûºòàë¹àí ðóäíèê 1873 æûëû ïàéäàëàíó¹à áåðiëãåí åäi. Ò½ç æåð áåòiíå 20 àòòûº ê¾øi áàð áó ìàøèíàñû æ¾ðãi-çåòií ìåõàíèçìäåð àðºûëû øû¹àðûëàòûí áîëäû. Ðåôîðìàäàí êåé-iíãi óàºûòòà ðóäíèê æûë ñàéûí øàìàìåí 1 ìèëëèîí ï½òºà äåéií ò½ç áåðiï îòûðäû.

Ñåìåé îáëûñûíû» Ïàâëîäàð ºàëàñûíà æàºûí æåðäåãi Êîðÿ-êîâ ê¼ëiíåí ê¼ï ò½ç øû¹àðûëûï ò½ðäû. ʸñiïøiëiê êiäiðiññiç æ½-ìûñ iñòåäi. ÕIÕ ¹àñûðäû» àÿ¹ûíäà Áàòûñ Ñiáiðäå ¼íäiðiëãåí áàðëûº ò½çäû» ¾øòåí åêiñi îñûäàí àëûíäû.

Ò½ç¹à äåãåí ñ½ðàíûìíû» àðòóû, ¸ñiðåñå ÕIÕ ¹àñûðäû» ñû îíæûëäûºòàðûíäà Áàñº½íøàº, Åëåê æ¸íå Êîðÿêîâ ê¸ñiïøiëiêòå-ðiíäå ò½ç øû¹àðó iñiíi» ¼ðãå áàñóûíà ñåáåïøi áîëäû.

Қазақстан өнеркәсібінің пайда болуы мен дамуы, өндіруші шаруашылыққа өту жүзеге асырылып, қоланы өндіру техноло-гиясын ойлап табылған тұстағы және руда өндіру мен балқыту орын алған ежелгі кезеңге қатысты. Ұзақ уақыт бойы қазақтар шаруашылық өмірінің негізі – экстенсивті көшпелі мал шаруа-шылығы болды. Қазақтың халық ретінде қалыптасуы мен қазақ мемлекеттігінің құрылған кезеңінен ХІХ ғасырдың ортасына дейін өнеркәсіптің бірден-бір формасы – үй кәсіпшілігі мен қолөнері еді. Әрбір ауыл немесе туыстас ауылдар тобы өздерін қоршаған орта мен шаруашылық тұрғысында өте нашар байланысқан, тұйық-талған жүйені білдіреді. Үй өнеркәсібінің техникасы ғасыр бойында дерліктей өзгеріссіз болып қала берді және дамудың өте төмен деңгейімен сипатталды. Мал шаруашылық шикізатының өте көп болуы – кәсіпшіліктің мамандануын – жүн, тері өңдеу және қазақ қоғамы мұқтаж болған әр түрлі тұтыну заттарын дайындауды анықтады. Үй кәсіпшілігінің барынша кең тараған түрлері: киіз басу, кілем, алаша тоқу, киімдер дайындау мен былғары, қой те-рісін өңдеу, киім-кешек, аяқ-киім, ат құрал-саймандарын, ер тоқым, теріден ыдыс-аяқтар жасап даярлау орын алған еді. Ағаш өңдеу кә-

сіпшілігі, нақтырақ айтқанда қазақ үй бұйымдарын, кереге, уық, шаңырақ жасап дайындау әжептәуір жақсы дамыды. Кейбір аймақ-тарда мыс балқытып, темірден орақ, пышақ, үй-іші тұрмыстық зат-тарын істеп шығарған.

Қазақтардың шаруашылық өмірінде әр түрлі кәсіпшілік: ба-лық аулау, аң аулау, арбакештік маңызды орын алған. Бірақ қол-өнермен дағды бойынша қазақ кедейлері айналысқан.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін өнеркәсіп пайда бола бастайды. Ре-сейлік капитализмнің «кеңейіп» дамуына қарай тауар-ақша қа-тынастары арқылы қоныс аударушылар қозғалысы мен жергілікті нарықтарға және пайда болған өнеркәсіптерге Ресейлік, сондай-ақ шетел капиталының ие болуы арқылы Қазақстан қарқынды түрде капитализм жүйесіне тартыла бастады. Натуралдық шаруашылық тез ыдырау сатысына енді. Үстемдік еткен патриархалды-фео-далдықпен қатар ұсақ тауарлы шаруашылық қалыптасып, ка-питалистік құрылыс пайда бола бастады. Ресейдің империализм сатысына өтуі Қазақстанның да өнеркәсіптік дамуын тездетті, мұнда өнеркәсіптік кәсіпорындар саны айтарлықтай өсті. Алайда бұл өнеркәсіптік кәсіпорындар капиталистік Ресей мен басқа да империалистік мемлекеттердің қажеттіліктерін қамтамасыз етті, сондықтан да Қазақстан әр түрлі шикізатты жеткізуші ретінде, өнім өткізу нарығы ретінде болды.

Отарлық үстемдіктің орнауы, өлкенің кәсіпорындар дамуы мәселелерін кері әсер етпей қойған жоқ, өйткені патшалық өкімет ауыр өндірісті ашып, ұйымдастыруға мүдделі болмады. Мұнда тау-кен өнеркәсібінің дамуы үшін өте бай негізінің болғандығына қарамастан ол өте баяу дамыды және егіншілік пен мал ша-руашылығының өнімдерін алғашқы өңдеу өнеркәсібімен (ұн тар-татын, нан пісіретін, сыра, арақ қайнататын, тары ақтау кәсіп-орындары) соңғы орынға ығыстырылды. Барынша кең тараған – жүн жуу, тері илеу, май шыжғыру, сабын жасау мен желім қайнату кәсіпорындары, мал соятын қасапханалар болды. Алайда бұлар біршама ұсақ қолөнер кәсіпорындары еді, мұнда жұмысшы саны аз, өндіріс сомасы шамалы болуымен қатар толықтай дерлік еңбек бөлінісі болмады. Техникалық жағынан нашар жарақтануы нә-тижесінде бұл кәсіпорындар қолда бар шикізатты 25-30-тен артық өңдей алмады, ал қалғандары жартылай өңделген немесе өң-делмеген қалпында орталыққа шығарылып, шет елге сатылды. Қа-

лыптасқан экономикалық жағдайлар аймақтың өндіргіш күштерінің дамуын тежеді, жаппай, қол еңбегі пайдаланылды. Мысалы, был-ғары өндірісінде механикалық двигателді машиналарды қолдану байқалмады, ал Батыс Еуропа мен Ресейдің ірі орталықтарында жұмысшыларды қалжырататын және дұрыс ұйымдастырылмаған теріні қолмен илеу тәсілі әлдеқашан машинамен алмастырылып, теріні тазарту тек қана барабанды тәсілмен жүргізілді, Берендорф машинасымен ұлтан, аяқ киім тауарлары өңделді. Жаңаша жетіл-дірілген тері илеу зауыттарын ұйымдастыруға жасалған әрекеттер сәтсіз аяқталды. Қазақстан тері илеу зауыттарының барлық жаб-дықтары негізінен күл салатын, тері илеу мен жууға арналған күбілерден және бояу қорытатын қазандықтардан тұрған.

Жүн жуу өндірісі ең оңай, күрделі емес кәсіптің бірі еді. Жергілікті жерлерде агенттер жүн сатып алып, жалға алынған бірнеше десятин жердегі кішігірім арық немесе бұлаққа жақын орналасатын жүн жуатын орындарға өткізген, онда жүн тазар-тылып, сортталып, жартысы өңдеуге қалдырылып, қалғаны Ресейге шығарылған.

Кәсіпорындар құрылысы тұрақты жұмысшы мамандарының пайда болуына жағдай жасады, көбінесе ер азаматтардың еңбегі пайдаланылған. Әйелдер мен жас жеткіншектер, әдетте маман-дықты қажет етпейтін, еңбек ақысы төмен қосалқы жұмыстарда істеген. Мысалға, ересек жұмыскердің орташа еңбек ақысы 77 тиынға теңелген, әйелдердікі 41 тиын, жас жеткіншектердікі 28 тиын болған. Көп ұлтты жұмыс мамандары: қазақ, орыс, қырғыз, дұңған және тағы басқасы ұсақ кәсіпорындарға бөлініп, ұйым-дастырылмады. Жұмысшылардың мұқтаждықтарына, дәрігерлік көмекке, өмірді сақтандыруға жұмсалатын шығындар өте аз болды және барлық шығындардың мөлшермен 0,2-ін құрады, кәсіп-орындардың көпшілігінде жұмыс күні 10-12 сағатқа созылған.

Айта кету керек, Түркістан өлкесінде капиталистік қаты-настардың енуі мен дамуына, тау-зауыттық өнеркәсібінің пайда болуына темір жол құрылысы үлкен әсер етті. 1875-1876 жылдары ұзындығы 512 шақырымдық Орынбор темір жолы салынды. ХІХ ғасырдың соңында Солтүстік Қазақстан аумағы бойынша 180 км-ге созылған Сібір жолының, 1901-1906 жылдары 1736 шақырым ұзындықтағы ірі Орынбор-Ташкент темір жолының құрылыстары аяқталды. Ал 1906 жылы Ташкент-Орынбор екінші темір жолының ашылуына байланысты экономикалық тұрғыда әсіресе Сырдария облысы табысқа жетті, оның бұрын орталықпен мүлдем байла-ныссыз болған Әулиеата, Шымкент, Перовск, Қазалы уездері ба-рынша капиталистік нарыққа тартыла бастады. Осы жол бойынша 1912 жылы облыстан Ресейге 968287 пұт күріш, 1032069 пұт мақта, 428952 пұт жүн, 98595 пұт қой және аң терісі, 292050 пұт тері мен басқа да өнімдер шығарылған. Бір ғана Әулиеата уезінің Мерке ауданынан Еуропалық Ресейге 135633 пұт, сомасы 150715 сом болатын әр түрлі өнімдер шығарылған.

Åëiìiçäi» æåòiñòiãi ò¾áiíäå ä½ðûñ º½ðûë¹àí ñòðàòåãèÿëûº æîñ-ïàðäû» áàðûíà æ¸íå îíû» øàðòòû ò¾ðäå îðûíäàëóûíà áàéëàíûñ-òû. Áàñøûëàð ê¾íäåëiêòi ¸ðåêåòòåðiíäå ê¼ïòåãåí ½ñຠæ¸íå iði, áåë-ãiëi æ¸íå æà»à, ê¾ðäåëi åìåñ æ¸íå ê¾ðäåëi ïðîáëåìàëàðìåí ø½¹ûë-äàíóäà. Îñû æà¹äàéäà îëàð æå»ië æ¸íå äà¹äû æîëäàðìåí ïðîáëåìà-ëàðäû øåøóãå ½ìòûëäû. ͸òèæåñiíäå òó¹àí æà¹äàéëàðäû ðåòòåó ¾øií áàñøûëàð îëàðäû» ò¸óåëäi áîëó¹à ì¸æá¾ð áîëàäû, àÿ¹ûíäà äà¹äàðûñºà ½øûðàéäû. Õàëûºàðàëûº ò¸æðèáå áîéûíøà ½çຠìåð-çiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàó ºî¹àìäû æ¸íå ìåìëåêåòòi ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº ñàÿñè, ¹ûëûìè-òåõíèêàëûº ïðîáëåìàëàðäû øåøóãå ò½æûðûìäàëàäû.

Ñîíûìåí à¹ûìäû ¸ðåêåòòåðäi ½çຠìåðçiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðìåí ½øòàñòûðó êåëåñi ì¾ìêiíäiêòåð òó¹ûçäû:

- ñòðàòåãèÿëûº ìàºñàòºà ñ¸éêåñòiëiãií áàºûëàó;

- æà¹äàéäû» æåòåãiìåí æ¾ðìåé, îíû ðåòòåó;

- ê¾íäåëiêòi ¸ðåêåòòåðäi ìà»ûçäû ì¸ñåëåëåðäi øåøóãå áà¹ûò-òàó;

²àçàºñòàííû» äàìó ñòðàòåãèÿñûí 2030 æ. äåéií àíûºòàó êåëå-ñi æà¹äàéëàðìåí ò¾ñiíäiðiëåäi: áiðiíøiäåí, ðåñïóáëèêàäà áþäæåòêå ò¾ñåòií êiðiñòi» ¾ëêåí á¼ëøåãi ì½íàéäàí ò¾ñåòií òàáûñòàð. Àë ¹û-ëûìè-òåõíèêàëûº áîëæàó áîéûíøà, 2030 æ. äåéií ì½íàé æ¸íå ãàç-äû æàëïûëàé áàñºà ýíåðãèÿ ê¼çäåðiìåí àóûñòûðó áàéºàëìàéäû æ¸-íå ì½íàé¹à áà¹à ò½ðàºòû áîëàäû. Á½ë ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòºà íå-¹½ðëûì ä¸ë º½ðó¹à ì¾ìêiíäiê áåðåäi; åêiíøiäåí, 30 æûë áið ½ðïàº-òû» ¼ìiðiíi» ¸ëåóìåòòiê áåëñåíäi êåçå»i; ¾øiíøiäåí, äåìîãðàôèÿ-ëûº º½áûëûñòàð, æà»à êàïèòàëäû» ½äàéû äàìóû, äàìóäû» èíäóñ-òðèàëäû-òåõíèêàëûº êåçå»äåði äå åñêåðiëãåí. °ëåìäiê ò¸æðèáå áîé-ûíøà åëäåð àòàï àéòºàíäà 30 æûë àðàñûíäà åëåóëi í¸òèæåãå æåòåäi.

²àçàºñòàííû» 2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñû êåëåñi ñòðàòå-ãèÿëûº æîñïàðëà𠺽ðó æ¾éåñiíå íåãiçäåëåäi:

- ¸ð 5 æûëäà àíûºòàëûï îòûðàòûí 30 æûëäûº ½çຠìåðçiìäi ñòðàòåãèÿëûº æîñïàð;

- ½çຠìåðçiìäi æîñïàðëàðäû» àë¹àøºû êåçå»äåðií àéºûíäàó ìàºñàòïåí 10 æûëäûº äàìó æîñïàðû;

- ìåìëåêåòòiê îðãàíäàð¹à äåðåêòi æ¸íå ìiíäåòòi ñèïàòû áàð 5 æûëäû» ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàð;

- 1998 æ. áàñòàï ìèíèñòðëiêòåðäi» æ¸íå ìåêåìåëåðäi» æ½ìûñ-òàðûíû» æûëäûº ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðû.

Ñîíûìåí, äàìó ñòðàòåãèÿñû ò¼ðò êåçå»äåð áîéûíøà iñêå àñû-ðûëàòûí – áà¹äàðëàìà º½æàòû:

I. 1998-2000 æ.æ. – Àë¹àøºû, (íîëüäiê) êåçå». Á½ë êåçå»äå àãðàðëûº ìàºñàòòàð¹à æåòó æ¸íå ñòðàòåãèÿëûº îðûíäàëóûí òåêñåðó àðºûëû ò½ðàºñûçäûº äàìó ñàòûñûíàí, ò½ðàºòû äàìó ñàòûñûíà ê¼-øó æ¾çåãå àñûðûëàäû. Ìûñàëû, æåêåøåëåíäiðó àÿºòàó 1998 æ. îð-òàñûí, ºàðæû ñåêòîðûí ðåôîðìàëàó – 1998 æ., ò¼ëåì äà¹äàðûñòà æîþ, àóûë ê¸ñiïîðûíäàðûí ðåôîðìàëàó – 2000 æ. áåëãiëåíãåí. Îñû êåçå»äå ýêñïîðòòûº ì½íàé º½áûðëàðû iñêå ºîñûëàäû.

II. 2001-2010 æ.æ. áåñ æûë æ¸íå îí æûëäûº ñòðàòåãèÿëûº æîñïàðëàð¹à íåãiçäåëãåí áiðiíøi êåçå». Á½ë êåçå»íi» ìiíäåòòåði: æå-äåë ¸ëåóìåòòiê (êåäåéëiê, æ½ìûññûçäûº) ì¸ñåëåëåðäi øåøó; å»áåê - ºàðæû ñûéûìäû ¼íäiðiñòåðäi äàìûòó; èíôðຽðûëûìäû äàìûòó æàáäûºòàðûí iñêå ºîñó, ýêîíîìèêàëûº ¼ñóäi æåäåëäåòó, ºîëàéñûç äåìîãðàôèÿëûº ¼çãåðiñòåðäi æîþ, ºî¹àìäà îðòà òîïòû ºàëûïòàñòû-ðó ½ñûíûëàäû.

III. 2011-2020 æ.æ. åêiíøi êåçå» òåõíîëîãèÿëûº ¼íäiðiñêå ê¼-øóìåí, àäàìäàðäû» äàìóûíà èíòåíñèâòi èíâåñòèöèÿ æ½ìñàóìåí, èíôຽðûëûìäû æåòiëäiðóìåí áàéëàíûñòû. Îñû øàðàëàðäû» àðºà-ñûíäà êåëåñi æåòiñòiêòåð ê¼çäåëiï îòûð:

- èíòåíñèâòi ýêîíîìèêàëûº ¼ñó;

- ºóàòòû æàëïû à¹àðòó ïîòåíöèàëäû º½ðó;

- äåìîãðàôèÿëûº ñàÿñàòòû áåëñåíäiðó;

- èíôðຽðûëûìäû æ໹ûðòó;

- ýêîëîãèÿëûº ïðîáëåìàëàð¹à åðåêøå ê¼»ië á¼ëó.

IÓ. 2021-2030 æ.æ. ¾øiíøi êåçå» ¹ûëûì æåòiñòiêòåðií êå»iíåí ïàéäàëàíàòûí ¼íäiðiñòåðãå æàëïûëàé ê¼øóäi æ¸íå ýêîëîãèÿëûº òà-çà æàí-æàºòû ¼íäiðiñ ê¸ñiïîðûíäàðûíà áåë á½ðóäû, ²àçàºñòàííû» ýêñïîðòºà øû¹àðàòûí ¼íiìäåðäi» ò¾ðëåðií ê¼áåéòóãå ê¼çäåéäi. Á½ë êåçå»äå àëäû»¹û ºàòàðäà¹û ¸ñêåðè ê¾ø ºàëûïòàñàäû.

Ñîíäûºòàí, åëiìiçäi» ½çຠìåðçiìäi äàìó ìàºñàòû ò¸óåëäi ¼ð-êåíäåãåí æ¸íå ñàÿñè ò½ðàºòû ²àçàºñòàíäû ºàëûïòàñòûðó. Îñûìåí ºàòàð ½ëòòûº áiðëåñòiêòi, ¸ëåóìåòòiê ¸äiëåòòiêòi ñàºòàé îòûðûï, áàð-ëûº õàëûºòû ýêîíîìèêàëûº ¸ë-àóºàòûí ê¼òåðó.

Ñòðàòåãèÿíû» áàñòû ýêîíîìèêàëûº ìàºñàòû – åëiìiçäi» õà-ëûº øàðóàøûëûº º½ðûëûìûí æàéñûç ýêîëîãèÿëûº æà¹äàéäà áið-û»¹àé øèêi çàòòàð ¼»äiðóäåí, ýêîëîãèÿëûº òàçà àãðàðëûº-èíäóñ-òðèÿëûº åëäåðäi» ºàòàðûíà åíãiçó.

Åëiìiçäi» 2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñûíäà ²àçàºñòàí Ïðå-

çèäåíòiíi» ºîéûë¹àí ìàºñàòòàð¹à æåòêiçåòií êåëåñi 7 (æåòi) ½çຠìåðçiìäåðãå æåòi áàñûìäûºòû iñêå àñûðó ºàæåòòiãií àòàï êåòòi.

1. µëòòûº ºàóiïñiçäiê, ÿ¹íè àóìàºòûº ò½òàñòû¹ûí òîëûº ñàº-òàé îòûðûï, ²àçàºñòàííû» ò¸óåëñiç åãåìåí ìåìëåêåò ðåòiíäå äàìó-ûí ºàìòàìàñûç åòó.

2. Iøêi ñàÿñè ò½ðàºòûëûº ïåí ºî¹àìäûº òîïòàñóû.

3. Øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» äå»ãåéi æî¹àðû, äàìû¹àí íà-ðûºòûº ýêîíîìèêà¹à íåãiçäåëãåí ýêîíîìèêàëûº ¼ñó.

4. ²àçàºñòàí àçàìàòòàðûíû» ðûíîê äåíñàóëû¹û, áiëiìi ìåí ¸ë-ºóàòû.

5. Ýíåðãåòèêà ðåñóðñòàðû.

6. Èíôðຽðûëûì, ¸ñiðåñå ê¼ëiê æ¸íå áàéëàíûñ.

7. ʸñiáè ìåìëåêåò, ÿ¹íè iñiíå àäàë ¸ði áàñòû ìàºñàòòàðûìûç-¹à ºîë æåòêiçóäå õàëûºòûº ¼êiëäåði áîëó¹à ºàáiëåòòi ²àçàºñòàííû» ìåìëåêåòòiê ºûçìåòøiëåðiíi» æ¸íå îñû çàìàí¹à ûºïàëäû êîðïóñûí æàñàºòàó.

Ñòðàòåãèÿ ýêîíîìèêàëûº æà¹ûí ºàðà¹àíäûºòàí òåðå»iðåê ¾øiíøi, áåñiíøi æ¸íå àëòûíøû áàñûìäûºòàð¹à òîºòàëàéûº.

Ýêîíîìèêàëûº ¼ñó øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» äå»ãåéi æî¹àðû æ¸íå îðòà áèçíåñòi áàðëûº æåðäå ºîëäàó íåãiçiíäå îòàíäûº æåêå-ìåíøiê ñåêòîðûí äàìûòó ìåí áiðãå äàìû¹àí íàðûºòûº ýêîíîìèêà-¹à íåãiçäåëiíåäi.

²àçàºñòàííû» ½çຠìåðçiìäi áîëæàóûíäà ïàéäà áîëàòûí æà¹-äàéëàð¹à òåç ºàëûïòàñó¹à ºàáiëåòi áàð øà¹ûí æ¸íå îðòà ê¸ñiïîðûí-äàðûíäà ÆI´-äi» (æàëïû iøêi ¼íiì) 40-50% ¼íäiðiëói ºàæåò.

Ýêîíîìèêàëûº ¼ñóãå ºîë æåòêiçó ¾øií ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàò-

òû» êåëåñi îí íåãiçãi ºà¹èäàëàðûí ñàºòàó ºàæåò.

1. Ìåìëåêåòòi» ýêîíîìèêà¹à àðàëàñóûíû» øåêòåóëi áîëóû. Ìåìëåêåòòi» ìiíäåòi øà¹ûí æ¸íå îðòà áèçíåñòi áåëñåíäi ºîëäàé îòûðûï íàðûºòûº åðåæåëåðäi º½ðó îëàðäû ñàºòàóäû ºàìòàìàñûç åòó. Áiðàºòà, ¼òïåëi êåçå»äå, íàðûº ¸ëi äàìè ºîéìà¹àíäûºòàí ìåì-ëåêåòòi» ýêîíîìèêà¹à àðàëàñó ð¼ëi ºàæåòòi äå»ãåéäå áîë¹àíû æ¼í. Ñîíäûºòàí æàºûí êåëåøåêòå ìåìëåêåò íàðûºòûº ºàòûíàñòàðäû» º½ºûºòûº æ¸íå íîðìàòèâòi áàçàñûí º½ðó¹à, ìîíîïîëèÿ¹à ºàðñû ê¾ðåñó ñåíiìäi øàðàëàðäû æ¾ðãiçóãå, ºàæåòòi èíôðຽðûëûìäû äà-

ìûòó¹à ºàìòàìàñûç åòóãå áåëñåíäi ºàòûñóû æ¼í.

2. Èíôëÿöèÿíû, áþäæåò òàïøûëû¹ûí ò¼ìåíäåòó æîëûìåí, µëòòûº âàëþòàíû æà¹äàéäà æ¸íå ºîðëàíóäû» æî¹àð¹û íîðìàñû íåãiçiíäå ìàêðîýêîíîìèêàíû ò½ðàºòàíäûðó.

3. Áà¹àíû íàðûºòàíäûðó á½ë ²àçàºñòàíäà àÿºòàë¹àí ïðîöåññ.

4. Æåêå ìåíøiê èíñòèòóòòàðûí æåðãå äåãåí º½ºûºòû», ñîí-äàé-ຠìåíøiê º½ºûºòàðûí æ¸íå êåëiñiì-øàðòòàðäû» îðûíäàëóûí ºîð¹àéòûí çà» æ¾éåñií º½ðóäû» åñåáiíåí íû¹àéòó.

5. ʸñiïîðûíäàðäû æåêåøåëåíäiðó. Á½ë ïðîöåññ íåãiçiíäå àÿº-òàë¹àí. Áiðàºòà åíäi àêöèÿëàðäû» àéíàëûìû ïðîöåñií ä¸ë ðåòòåó æ¸íå ñòðàòåãèÿëûº ñèïàòòà¹û ê¸ñiïîðûíäàðäà àêöèÿëàðäû» ìåìëå-êåòòiê ïàêåòòåðií îðûíäû ïàéäàëàíó ºàæåò.

6. Àøûº ýêîíîìèêà æ¸íå åðêií ñàóäà º½ðó. Á½ë æà¹äàéäà (êå-ëåñiíi åñêåðó ºàæåò) áiçäi» ½ëòòûº ºàìòàìàñûç ºàçið æàñ ¸ði ¸ëñiç, ñîíäûºòàí îíû ºîð¹àó æ¸íå íû¹àéòó ìåìëåêåòòi» ìiíäåòi.

7. ´çiìiçäi» ýíåðãåòèêàëûº æ¸íå ¼çãå äå òàáè¹è ðåñóðñòàðû-ìûçäû èãåðóäi æàë¹àñòûðó. Îíû» ìàºñàòû – ýêñïîðòòàí ýêîíîìè-êàëûº ¼ðëåóìåí ºàòàð åëäi» ñàÿñè ò½ðàºòûëû¹ûíà, ñîíäàé-ຠîíû» ½ëòòûº ºàóiïñiçäiê ºàìòàìàñûç åòóãå æ¸ðäåìäåñåòií òàáûñ àëó.

8. Øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûí òèiñiíøå ºîð¹àó. ²àçàºñòàí òàð-òûë¹àí øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûíû» ê¼ëåìi ìåí ñàïàñû áîéûíøà áàñòû îðûí¹à øû¹óû ¾øií íàºòû iñ-ºèìûë ºàæåò. Øåòåë èíâåñòè-öèÿëàðû íåãiçiíåí òàáè¹è ðåñóðñòàðäû èãåðóãå, èíôðຽðûëûìäû äàìûòó¹à, àéìàºàðàëûº iði ê¼ëiê æ¸íå èíôîðìàöèÿëûº îðòàëûºòàð ñàëó¹à æ½ìñàëàäû. Á½ë áîëñà ýêîíîìèêàëûº ¼ñóäi, ¸ëåóìåòòiê ¼ðiñòi äàìûòó¹à, æ¸íå ²àçàºñòàííû» õàëûºàðàëûº ºî¹àì¹à èíòåãðàöèÿëà-íóûí ºàìòàìàñûç åòåäi.

9. ľíèåæ¾çiëiê ò¸æiðèáåäåí òóûíäàï îòûð¹àí ²àçàºñòàí ¾øií òåõíîëîãèÿëûº ñòðàòåãèÿíû ºàëûïòàñòûðó.

Á½ë ºà¹èäà å»áåêòi ºàæåò åòåòií ¼íäiðiñòåí êàïèòàëäû òåõíî-ëîãèÿ ìåí ¹ûëûìäû ºàæåò åòåòií ¼íäiðiñòåðãå áåò á½ðóäû ê¼çäåéäi.

Áiðàºòà æàºûí àðàäà ²àçàºñòàíäà ì½íàé-ãàç ê¼ëåìi åä¸óið ¼ñå ò¾ñóäi æ¸íå ºàçáàëàð øû¹àðàòûí ¼íåðê¸ñiïòi» ê¼ëåìi ¼ñå ò¾ñåäi. Ñîíäûºòàí òåê øèêiçàòºà áà¹äàðëàí¹àí åë èíôðຽðûëûìäû, øà-¹ûí ñàëàëàðûí, ºûçìåò ê¼ðñåòó ñàëàñûí, òóðèçìäi äàìûòó ºàæåò.

10. ´íäiðiñòi äèâåðñèôèêàöèÿëàó. ²àçiðãi êåçäå ²àçàºñòàíäûº øèêi çàòòàðäàí áàñºà ¼íiìäåð ¸ëåì íàðû¹ûíäà á¸ñåêåëåñòiêêå ºàái-ëåòi æîº, îñûíû» í¸òèæåñiíäå ðåñïóáëèêà øèêiçàò º½ðûëûìäû ¼í-äiðiñêå º½ëäûðàóäà. Ñîíäûºòàí ìåìëåêåò äèâåðñèôèêàöèÿíû» ï¸ð-ìåíäi èíäóñòðèÿëûº ñàÿñàòûíà êiðiñiï, íàçàðäû ìàêðîäå»ãåéií ìèêðîäå»ãåéãå àóäàðó¹à òèiñ.

Áàñòàïºû, í¼ëäiê êåçå»äå (1998-2000 æ.æ.) ýêîíîìèêàëûº ¼ñó êåëåñi áà¹ûòòàðäà æ¾ðåäi:

- ºàòà» ìîíåòàðëûº ñàÿñàòòû ¾çäiêñiç æ¾ðãiçó. Èíôëÿöèÿ äå»-ãåéií 1998 æ. 10%-òåí, 2000 æ. 5% àñûðìàó ê¼çäåëóäå.

- åëiìiçäå æàïïàé èíâåñòèöèÿëûº æà¹äàéäû æàºñàðòó ¾øií çà» øû¹àðóäû æåòiëäiðó;

- øåòåë èíâåñòèöèÿñûí áåëñåíäi òàðòó, îëàðäû» ê¼ëåìi æ¸íå í¸òèæåñi òóðàëû õàëûººà áàÿíäàï îòûðó.

- ²àçàºñòàí ä¾íèåæ¾çiëiê ñàóäà ìåêåìåñiíäå (ÄÑÌ) åíåäi.

Ýíåðãåòèêàëûº ðåñóðñòàðû.

Áiðàºòà, àë¹àøºû êåçå»äå ðåñïóáëèêà ¼çiíi» iøêi ºàæåòòiëiãií ºàìòàìàñûç åòå àëìàéäû. ιàí ñåáåï ºàæåòòi èíôðຽðûëûìíû» æîºòû¹û. Àë ºàæåòòi ºàòûíàñ æîëäàðäû», º½áûðëàðäû» æîºòû¹û ì½íàé æ¸íå ãàçäû ñûðòºû íàðûººà ýêñïîðòòàóäû äàìûòà àëìàé ò½ð. Á½ë áîëñà ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº æîñïàðëàóäû îðûíäàó ¾øií òàáûñ òàáóäû» ì¾ìêiíøiëiãií ê¾ðò ò¾ñiðóäå.

2030 æ. äåéií äàìó ñòðàòåãèÿñûíäà ýíåðãåòèêàëûº ðåñóðñòàðäû ïàéäàëàíóäû» êåëåñi áà¹ûòòàðû ê¼çäåëãåí.

Áiðiíøiäåí, õàëûºàðàëûº òåõíîëîãèÿíû, íîó-õàóäû æ¸íå êà-ïèòàëäû òàðòóäû æàºñàðòó ¾øií áàñòû õàëûºàðàëûº ì½íàé êîìïà-íèÿñûìåí ½çຠñåðiêòåñòiêòåð ½éûìäàñòûðûëäû. Êîíòðàêòòàðäà ²à-çàºñòàííû» ì¾ääåñií, ýêîëîãèÿñûí, ¼ç àäàìäàðûìûçäû» æ½ìûñïåí ºàìòûëóû ìåí äàÿðëàíóûí, ¸ëåóìåòòiê ìiíäåòòåðií øåøó ê¼çäåëåäi.

Åêiíøiäåí, ì½íàé ìåí ãàç ýêñïîðòû ¾øií º½áûð àðíàëàðûíû» æ¾éåñií º½ðó. Îñûíû» àðºàñûíäà ðåñïóáëèêà áið ñåðiêòåñòåí (Ðå-ñåé), æ¸íå áið ò½òûíóøûíû» ìîíîïîëèÿëûº áà¹àñûí ò¸óåëäi áîëó-äàí º½òûëàäû.

¶øiíøiäåí, îòûí ðåñóðñòàðûí ïàéäàëàíó æ¼íiíäåãi ñòðàòåãèÿ ¸ëåìäiê ºàóûìäàñòûºòû» iði åëäåðiíi» ì¾ääåñií ²àçàºñòàí¹à, îíû» ëåìäiê îòûí ¼íäiðóøi ðåòiíäåãi ð¼ëiíå áà¹ûòòàó. ²àçàºñòàííû» ì½íàé-ãàç áèçíåñiíå À²Ø, Ðåñåé, ²ûòàé, Æàïîí æ¸íå Áàòûñ Åâ-ðîïà ìåìëåêåòòåði ºàòûñàäû.

Ò¼ðòiíøiäåí, øåòåë èíâåñòèöèÿëàðûí òàðòó àðºûëû iøêi ýíåðãåòèêà èíôðຽðûëûìûí º½ðó ìåí äàìûòó, iøêi ºàæåòòiëiê ïåí ò¸óåëñiç á¸ñåêåëåñòiê ïðîáëåìàëàðäû øåøó.

Áåñiíøiäåí, ðåñóðñòàðäàí ò¾ñåòií êåëåøåê êiðiñòåðäi áàðûíøà ¾íåìøiëäiêïåí ïàéäàëàíó æ¸íå îëàðäû» áið á¼ëiãií ½ðïàºòàðûìûç ¾øií