Дәріс 8. Азаматтық құқықтағы мерзімдер

8.1. Мерзімдердің азаматтық құқықтағы түсінгі мен мазмұны

8.2. Талап қою мерзімінің ұғымы мен түрлері

Мерзімдердің азаматтық құқықтағы түсінігі мен мазмұны

Заңдармен, мәмілемен белгіленген не сот тағайындайтын мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға көрсетіліп белгіленеді. Мерзім жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе сағаттармен есептеліп уақыт кезеңі де белгіленуі мүмкін. Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен мерзімнің басталуы белгіленген оқиға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы мен күніне бітеді.

Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін мерзімнің ережелері қолданылады. Жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін мерзімнің ережелері қолданылады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі. Айлармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде бітеді. Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде қаралады да, он бес күнге тең болып есептеледі. Егер айлармен есептелетін мерзімнің аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе, мерзім сол айдың соңғы күнінде бітеді. Апталармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы аптасының тиісті күнінде бітеді. Мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе содан кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып саналады. Мерзім қандай да бір әрекет жасауға белгіленген болса, ол әрекет мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін орындалуы тиіс. Алайда, егер бұл әрекет ұйымда жасалуға тиіс болса, онда мерзім осы ұйымда белгіленген ережелер бойынша тиісті операциялар тоқтатылған сағатта бітеді. Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін почтаға, телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша мәлімдемелер мен хабарламалар мерзімінде жасалған болып саналады.

Талап қою мерзімі – адам құқығының немесе заңмен қорғалатын мүдденің бұзылуынан туындайтын талаптың қанағантандыруы мүмкін болатын уақыт кезеңі. Талап қою мерзімі дегеніміз – бұл заңда белгіленген мерзім, яғни бұл мерзім өткеннен кейін ақы талап ету құқығы жойылады, басқаша айтқанда құқықты еріксіз жүзеге асыру мүмкіндігі жойылады.Талап қою мерзімін қолдану өте қажет. Бұған бірсыпыра себептер бар – бір жағынан, арада ұзақ уақыт өтіп кеткеннен кейін даулы құқықты анықтай сот органдарына қиын жұмыс. Талап қою мерзімдері жалпы және арнайлы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы мерзімі 3 жыл болып табылады. Талаптардың жекелеген түрлері үшін заңнамада талап қоюдың жалпы мерзіммен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлім ұзақ арнаулы мерзімдер белгіленуі мүмкін. Талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен басталады. Тап осы сәттен бастап жәбірленушінің әрі материалдық, әрі азаматтық іс – жүргізу тұрғысынан талап – арыз беру құқығы пайда болады. Материалдық тұрғыдан алғанда, талап ету құқығы дегеніміз белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз түрде орындату – тиістіні сот арқылы алу әдісі мен жүзеге асады. Талап қою мерзімі материалдық талап ету құқығын жояды, бірақ азаматтық іс- жүргізу құқығын жоя алмайды. Талап ету мерзімі өтіп кетсе де, сот азаматтық істі қарауына алуға міндетті, бірақ оны қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп кеткендігі анықталған жағдайда ғана сот талапкердің талабын қанағантандырудан бас тартады.

Талап қою мерзімі мынадай жағдайларда тоқтатылады:

- талап қоюшы төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға кедергі жасаса;

- міндеттемелердің бұл түрін орындау Қазақстан Республикасы Президентінің жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты (мораторий);

- талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер құрамында болса;

- әрекет қабілеттігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;

- тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға байланысты.

Талап қою мерзімінің өтуі, егер осы бапта көрсетілген мән-жайдар талап мерзімінің соңғы алты ай ішінде пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады, ал егер бұл мерзім алты айдан аспаса – талап мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады. Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар тоқтатылған күннен бастап талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса – талап мерзіміне дейін ұзартылады. Талапты сот қараусыз қалдырған жағдайда, талап қойылғанға дейін басталған талап қою мерзімі жалпы тәртіппен одан әрі жалғаса береді. Ал, со қылмыстық істе қойылған талапты қараусыз қалдырса, талап қоюға дейін басталған талап қою мерзімінің өтуі талапты қараусыз қалдырған үкім заңды күшіне енгізілгенге дейін тоқтатыла тұрады. Мерзімі тоқтатыла тұрған кездегі уақыт талап қою мерзіміне есептелмейді. Бұл орайда, егер мерзімнің қалған бөлігі алты айдан аз болса, ол алты айға дейін ұзартылады. Ерекше жағдайларда, талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (ауыр науқас, дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т.б.) бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалуы тиіс. Талап қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды болып, егер ол талап мерзімінің соңғы алты ай ішінде орын алған болса, ал егер бұл мерзім алты айға тең немесе алты айдан аз болса – талап мерзімінің өтуң кезінде танылады. Талап қою мерзімі біткеннен кейін міндетін атқарған борышқордың немесе өзге міндетті адамның тіпті сол міндетті атқарған кезінде талап мерзімінің өтіп кеткенін білмесе де, аталған адамның өзі атқарған нәрсесін қайтаруды талап етуге құқығы жоқ. Талап қою қолданылмайтын талаптарға жататындар:

- заңнамада көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптар

- салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптары;

- азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптар;

- меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз құқығының кез келген бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмайтын, олардың осы құқық бұзушылықты жою туралы талаптар.

9.1. Меншік құқығы ұғымы және мазмұны

9.2. Меншік құқығының пайда болуының негізгі тәсілдері

9.3. Меншік құқығының тоқтатылу негіздері

9.4. Меншік құқығын қорғау

Меншік құқығы ұғымы және мазмұны

Меншік дегеніміз - өз материалдық игіліктерді табиғаттың өнімдері мен еңбекті меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады. Меншік құқығы дегеніміз – субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы. Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Иелену құқығы – мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғы шарт жасайды. Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз – мүлікке оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалану осы құқықтың жүзеге асыруы болып табылады. Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі. Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты мәмілелер жасауға өкілетті. Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да жүзеге асады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады деп жазылған. Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соныішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.

Меншік құқығының екі түрі бар: 1) жеке меншік; 2) мемлекеттік меншік.

Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін.

Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді. Республикалық меншік мемлекеттік қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Республикалық бюджеттің қаражаты, алтын валюта қоры және алмас қоры, мелмекеттік меншіктің

Азаматтық заңнамада аталып көрсетілген объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасын құрайды. Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заңнамаға сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін. Жекелеген мемлекеттік мекемелердің иелігіндегі мемлекеттік мүліктің құқықтық режимінің ерекшеліктері заң актілерімен белгіленеді. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады. Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісі орналастырған. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік меншік болып саналады. Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық мүліктің меншік иесі болып табылады. Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік ұғымына сай келеді. Қазақстан Ресепубликасының ұлттық меншігі құқығының қалыптасуы айтарлықтай қиын жағдайда өтті. Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 15 желтоқсанда қабылданған меншік туралы Заңында тұңғыш рет меншік құқығының принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазақ КСР-ның жері мен басқа табиғат ресурстарына айрықша меншік жарияланады. Меншіктің қалған басқа түрлері де республиканың меншігі болып танылады. Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әр түрлі негіздері ала алады. Меншік құқығын алудың негіздерінің түпкілікті дәрежеде тізімін жасайды. Меншік құқығын алуды бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшемінен бір жағдайда еркіндік өлшемі ал келесі бір жағдайда құқық қабылдайшылық сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі.

Меншік құқығының тоқтатылу негіздері

Меншік құқығы меншік иесі өз мүлкін басқа адамдаға берген, меншік иесі меншік құқығынан бапс тартқан, мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген өзге де реттерде мүлікке меншік құқығынан айрылған жағдайда тоқтатылады. Төмендегі реттерді есептемегенде мүлікті меншік иесінен ықтиярсыз алып қоюға жол берілмейді:

- меншік иесінің міндеттемелері бойынша мүлікке өндіріліп алынған айналымға түскен ретте;

- заңнамаға сәйкес белгілі бір адамға тиесілі бола алмайтын мүлікті ықтиярсыз иеліктен айырған ретте;

- реквизицияланған ретте;

- тәркіленген ретте;

- жер учасксін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айырған ретте;

- күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған ретте және т.б.

Азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуден, пайдаланудан және оған билік етуден шеттейтінін айқын дәлелдейтін басқа да әрекеттер жасайды. Меншік құқығынан бас тарту осы мүлікке басқа тұлға меншік құқығын алған кезге дейін тиісті мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеліп соқтырмайды. Меншік құқығы тоқтатылғанкезде мүлік оның нарықтық құны негізге алына отырып бағаланады. Меншік иесі адамның заттық құқықтары заңнамада белгіленген ережелер бойынша, сондай-ақ заң құжаттарында, заңды тұлғаның жарғысында немесе меншік иесінің мүлік иесімен жасасқан шартында белгіленген тәртіп бойынша меншік иесінің шешімімен тоқтатылады.

Меншік иесі меншік құқығын тануды және өзгенің иеленген өз мүлкін талап етуге құқылы. Егер мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы мұны білмесе, және білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан, не мұның екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бұлардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап теіп алдыруға құқылы. Егер мүлік оны иеліктен айыруға құқығы жоқ адамнан тегін алынса, меншік иесі барлық ретте бұл мүлікті талап етіп алдыруға құқылы. Меншік құқығы, өз құқықтарының бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмағанымен, оларды бұзудың қандайын болса да жоюды талап теуге құқылы. Меншік иесі болмағанымен, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару, тұрақты жер пайдалану құқығымен не заңнамада немесе шартта көзделген өзге де негізбен мүлікті иеленушінің құқықтары болады. Бұл адамның өз иелігін меншік иесінен де қорғауға құқығы бар. Қазақстан Республикасы меншік құқығын тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарыды қабылдау нәтижесінде меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне Қазақстан республикасы толықкөлемде өтейді. Мемлекет басқару органының, жергілікті өкілді немесе атқарушы органның, не лауазымды адамның заңдарға сәйкес келмейтін қалыпты немесе жеке қуат шығаруы салдарынан меншік иесінің және басқа адамдардың өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншік иесінің құқығы бұзылған адамның талап қоюы бойынша сот тәртібімен жарамсыз деп танылады.

Нақты іс бойынша сот шешімі шығарған жағдайда мемлекеттік басқару органдарының, жергілікті өкілді немесе атқарушы органның заң құжаттарына қайшы келетін құжаттары қолданылмайды. Аталған құжаттарды шығару салдарынан меншік иесіне келтірілген залал тиісті өкімет немесе басқару органының тиісті бюджет қаражатынан толық көлемінде өтелуге тиіс.

10.1. Ортақ меншік құқығы және пайда болу негіздері

10.2. Ортақ үлестік меншік

10.3. Ортақ бірлескен меншік

Ортақ меншік – екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік. Мүлік меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілене отырып (үлестік меншік) немесе ондай үлестер белгіленбей (бірлескен меншік) ортақ меншікте болуы мүмкін. Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады. Оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге болмайды. Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде пайда болады. Бірлескен меншікке қатысушылардың келісімі бойынша, ал келісімге қол жетпеген жағдайда – сот шешімі бойынша ортақ меншікке осы адамдардың үлесті меншігі белгіленуі мүмкін. Жылжымайтын мүлікке меншік кондоминиум нысаныда пайда болуы мүмкін. Бұл жағдайда жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері азаматтардың және (немесе) заңды тұлғалардың бөлек меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек меншікте емес бөліктері ортақ үлестік меншік құқығымен жылжымайтын мүлік бөліктерінің иелеріне тиесілі болады. Әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі үлесі оның жылжымайтын мүліктің өзіне тиесілі бөлігіне бөлек меншігінен ажырағысыз. Әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі үлесінің мөлшері мен оны ұстауға арналған шығындарға қатысу дәрежесі, егер заң актілерінде немесе щартта өзгеше көзделмесе, жылжымайтын мүліктің бөлек меншіктегі бөліктерінің мөлшеріне байланысты болады.

Ортақ үлестік меншік – меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгіленген ортақ меншік түрі. Үлестік меншікке қатысушылар үлестерінің мөлшері заң құжаттары негізінде анықталуы және оған барлық қатысушылардың келісімімен белгіленуі мүмкін болмаса үлестер тең саналады. Үлесті меншікке барлық қатысушылардың келісімімен олардың әрқайсысының ортақ мүлікті құру мен көбейтуге қосқан салымдарына қарай қатысушылардың үлестерін анықтау мен өзгерту тәртібі белгіленуі мүмкін. Ортақ мүлікті пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны бөлмей жақсартуды өз есебінен жүзеге асырған үлесті меншік қатысушының ортақ мүлікке құқықтағы өз үлесін тиісінше ұлғайтуға құқығы бар.

Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың келісіміне өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі. Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның қатысушыларының келісуімен жүзеге асырылады. Үлесті меншікке әрбір қатысушы өзінің үлесін өз қалауы бойынша сатуға, сыйға тартуға, өсиет етуге, кепілге беруге құқылы.

Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық қатысушыларының келісуімен, ал келісімге келмеген жағдайда – сот белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады. Үлесті меншіктің әрбір қатысышысы ортақ мүліктің өз үлесі мөлшеріне тең бөлігі өзінің иеленуіне және пайдалануына берілуіне құқылы, ал бұл мүмкін болмаған жағдайда - өз үлесіне тиесілі мүлікті иеленетін және пайдаланатын басқа қатысушылардан тиісті ақша сомасын немесе өзге де өтем төлеуді талап етуге құқылы. Үлесті меншіктің әрбір қатысушысы ортақ мүлік бойынша өз үлесіне сәйкес салықтар, алымдар және өзге де төлемдер төлеуге, сондай-ақ оны күтіп ұстау мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға міндетті. Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде адамдарға сату кезінде сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және жария саудаға салып сату реттерінен басқа тең жағдайларда үлесті меншіктің қалған қатысушыларының сатып алуға басым құқығы бар. Үлесті меншікті барлық қатысушылардың келісімі болмаған жағдайда үлесті меншік құқығындағы үлесті сату үшін жария саудаға салу жүргізілуі мүмкін. Үлесін сатушы оның сату бағасын және оны сатудың басқа да шарттарын көрсете отырып, үлесті меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөтен адамға сату ниеті туралы жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа қатысушылары сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік құқығындағы сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен – хабар алған күннен бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген адмаға сатуға құқылы. Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып сатылған жағдайда үлесті меншіктің кез келген басқа қатысушысы үш айдың ішінде сотта өзіне стаып алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы. Үлесті меншіктегі мүлік оған қатысушылар арасындағы келісім бойынша өздерінің арасында бөлінуі мүмкін, сондай-ақ үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін бөліп шығаруды талап етуге құқылы. Үлесті меншікке қатысушылар ортақ мүлікті бөлу немесе біреуінің үлесін бөліп шығарудың әдістері мен шарттары жөнінде келісімге келе алмаған жағдайда үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп беруді талап етуге құқылы. Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол юерілмесе немесе ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмейінше мүмкін болмаса, бөлініп шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз үлесінің құнын төлетуге құқылы.

Құрастырған қолы

Келістірілген қолы

Бекітілді қолы

Ортақ бірлескен меншік

Ортақ бірлескен меншік - меншік иелерінің ешқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгіленбеген ортақ меншік түрі. Ортақ бірлескен меншіктің азаматтық заңнама бойынша түрлері:

- ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;

- шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі;

- жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.

Заңнамада ортақ бірлескен меншіктің басқа түрлері де көзделуі мүмкін. Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың келісімі бойынша жүзеге асырылады. Ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу, сондай-ақ олапдың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысының ортақ мүлікке құқығындағы үлесі адлын ала анықталған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер басқаша көзделмесе, олардың үлестері тең деп танылады. Үлесті немесе бірлескен меншікке қатысушыға несие беруші қатысушыда басқа мүлік жеткіліксіз болған жағдайда борышқордың ортақ мүліктегі үлесін одан ақы өндіріп алу үшін бөліп беру туралы талап қоюға құқылы. Ортақ меншіктің өзге қатысушылары борышқордың үлесін сатып алудан бас тартқан реттерде несие беруші борышқордың ортақ меншік құқығындағы үлесін жария саудаға салу жолымен осы үлестен сот арқылы ақы өндіріп алуға талап етуге құқылы. Егер мұндай жағдайда үлесті заттай бөліп шығару мүмкін болмаса, не үлесті немесе бірлескен меншіктің қалған қатысушылары бұған қарсылық білдірсе, несие беруші борышқордан өз үлесін ортақ меншіктің өзге қатысушыларына осы үлесті нарықтық құнына сәйкес бағамен сатып, стаудан түскен қаражатты борышты өтеуге салуды талап теуге құқылы. Ерлі –зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың әрқайсысына тиесілі немесе меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-зайыптылардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта көзделмесе, олардың берлескен меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың некеде тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ олардың тұрған кезінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады. Некеде тұрған кезде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құыны едәуір арттырған қаражат жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т.б.) анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі деп танылуы мүмкін. Ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншік құқықтарының ерекшеліктері Қазақстан Республикасы неке және отбасы туралы заңдарымен белгіленеді.

Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі, олардың арасындағы шартта өзгеше белгілебегендіктен, бірлескен меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі болады. Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірлескен меншігіне оның мүшелерінің ортақ қаражатына шаруашылық үшін сатып алынған жер учаскесіндегі екпелер, шаруашылық және өзге де қора-қопсы құрылыстары, мелиорациялық және басқа да құрылыстар, өнім беретін мал мен күш көлігі, құс, ауыл шаруашылық және өзге техника мен жабдықтар, көлік құралдары,

құрал-сайман және басқа мүлік болады. Шаруа (фермер) қожалығының қызметі нәтижесінде алынған жемістер, өнім және табыс шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың арасында келісім бойынша пайдаланылады. Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі одан шыққан кезде, шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды. Қожалықтан шыққан адамның бқл мүлікке ортақ меншіктегі өз үлесіне сәйкес ақшалай өтем алуға құқығы бар. Жекешелендіру туралы заңдарға сәйкес жалдаушы сатып алған немесе тегін алған мемлекеттік тұрғын үй қорының үйіндегі тұрғын жай, егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, жалдаушының және онымен бірге тұрақты тұратын отбасы мүшелерінің, соның ішінде кәмелетке толмаған және уақытша тұрмайтын мүшелерінің бірлескен меншігіне көшеді. Жекешелендірілген тұрғын үйге бірлескен меншік құқығының ерекшеліктері тұрғын үй қатынастары туралы заң актілерінде белгіленеді.