№1 басылым 09. 12. 9 беттің беті -еттің -ші

Кепіл – міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының) борышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан осы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие берушілердің алдында артықшылықпен қанағандандырылуға құқығы бар міндеттемені атқарудың әдісі. Кез келген мүлік, соның ішінде айналымнан алып тасталған заттар, несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты талаптар, атап айтқанда алименттер, өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар және заң құжаттарымен оларды басқа тұлғаға беруге тыйым салынған өзге құқықтар, заттар мен мүліктік құқықтар (талаптар) кепіл мәні бола алады. Кепіл түрлері:

- ипотека – кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде және пайдалануында қалатын кепіл түрі;

- кепілзат – кепілге салынған мүлікті кепіл беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі. Кепіл туралы шартта кепілдің мәні мен оны бағалу құны, кепілден қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері мен орындалу мерзімі көрсетілуге тиіс. Онда кепілге салынған мүлік қай тарапта екендігі және оны пайдалану болатындығы көрсетілуге тиіс.

Мемлекеттік тіркелуге тиісті мүлікті кепілге салу осы мүліктің тіркелуін жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс. Тіркеуді жүзеге асыратын орган кепілдерді тіркеу реестрін жүргізуге және кепіл ұстаушылардың мүдделерін қорғау жөнінде шаралар қолдануға, кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының келісімінсіз иеліктен айыруға жол бермеуге міндетті. Кеплімен қамтамасыз етілген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде қосымша тіркеу жүргізіледі. Егер кепілге салынған мүлік басқа талаптарды қамтамасызететін басқа бір кепілдің нысанасы болса ( кепілге қайта салу), кейінгі кепіл ұстаушының талабы алдыңғы кепіл ұстаушылардың талаптарынан талаптары қанағаттандырғаннан кейін кепіл мәнінің құнынан қанағаттандырылады. Кепілдің тоқтатылу негіздері:

- кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемелер тоқтатылғанда;

- кепілге салынған мүліктің жоғалу немесе бүліну қаупі туып, кепіл ұстаушы кепілдегі мүлікті күтіп ұстау мен сақтау міндеттерін өрескел бұзған жағдайда кепіл беруші талабы бойынша кепіл мерзімінен бұрын тоқтатылғанда;

- кепілге салынған мүлік жойылса немесе бүлінсе кепіл беруші кепілге салынған нәрсені ақылға қонымды мерзімде қалпына келтіре алмаса немесе оны басқа мүлікпен алмастыра алмастыра албағандық салдарынан тоқтатылғанда;

- кепілге салынған мүлікті жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны сату мүмкін болмаған ретте тоқтатылады.

Кепілдің тоқтатылғаны туралы кепіл туралы шарт тіркелген реестрде белгі соғылуға тиіс.

13.4. Кепілдік және кепіл болушылық

Кепілдік – кепіл беруші заң актілерінде көөделген жағдайларды қоспағанда, басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе борйышқормен ортақтасып ішінара жауап беруге міндетті міндетеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі. Кепіл болушылық – кепіл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие беруші алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе ішінара қосалқы жауап беруге міндетті міндетеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі. Кепілдік немесе кепіл болушылық шарттары жазбаша нысанда жасалуға тиіс. Жазбаша нысанды сақтамау кепілдік немесе кепіл болушылық шартының жарамсыз болуына әкеледі. Кепілдік беруші немесе

кепіл болушы борышқордың міндеттемені орындауын өз жауапкершілігіне алатынын несие берушіге жазбаша түрде хабарласа, ал несие беруші кепілдік берушінің немесе кепіл болушының ұсыныстарынан бұл үшін жеткілікті болатын қажетті уақыт ішінде бас тартпаса, кепілдік немесе кепіл болушылық шарттарыныі жазбаша нысаны сақталған деп есептеледі. Кепілдік және кепіл болушылық өздері қамтамасыз еткен міндеттеменің тоқтатылуымен бірге, осы міндеттеме кепілдік беруші мен кепіл болушының жауапкершілігін соңғылардың келісімінсіз арттыруға немесе өзге де

қолайсыз салдарға әкеліп соқтыратындай өзгерген жағдайда тоқтатылады.Кепілдік және кепіл болушылық, егер олар өздері қамтамасыз еткен міндеттемені орындау мерзімінің басталуына қарай борышқор немесе кепілдік беруші мен кепілдіболушы ұсынған тиісті дәрежедегі орындауды қабылдаудан несие беруші бас тартса тоқтатылады. Кепілдік және кепіл болушылық оларға кепілдік немесе кепілдік болушылық шартында көрсетілген мерзім біткен кезде тоқтатылады. Егер мұндай мерзім белгіленбесе, егер несие беруші кепілдіктен немесе кепіл болушылықпен қамтамасыз етілген міндеттемені орындау мерзімі басталған күннен бастап бір жылдың ішінде кепілдік берушіге немесе кепіл болушыға қуыным жасамаса, ол тоқталады. Негізгі міндеттеменің орындалу мерзімі көрсетілмеген және белгілеуге болмайтын немесе талап етуімен белгіленген кезде, кепілдік және кепіл болушылық егер несие беруші кепілдік берушіге немесе кепіл болушыға кепілдік немесе кепіл болушылық шарты жасалған күннен бастап екі жылдың ішінде қуыным жасамаса, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, кепілдік пен кепіл болушылық тоқтатылады.

Дәріс 14. Шарт ұғымы мент негіздері

14.1. Шарт ұғымы

14.2. Шарт жағдайлары

14.3. Шарттың топтастырылуы

Шарт – екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі. Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық және өзге құқықтық қатынастар туындауы мүмкін. Шарттық қарым-қатынастарды қоғамдық қатынастардан айырып қарауға болмайды, өйткені олар соңғы аталған қатынастардың бір тармағы. Олардыңң таибғаты мен мазмұны қоғам өмірінің материалдық жағдайын байланысты. Сондықтан да болар нарықтық экономика жүйесінде шаруашылық қатынастарының негізгі реттеушісі ретінде азаматтық құқықтық шарттың қолданылуы. Шарт мәміледен ажырата қарағанымыз да жөн, себебі, мәміле мағынасы жағынан терең түсінілуі тиіс, өйткені шартта әр уақытта да екі тарап бар, ал мәміле біржақты да болуы мүмкін. Мәселен, сыйға тарту шарты немесе өсиет қалдыру (бұл жерде әңгіме мәмілеге қатысушылардың еркіне байланысты өрбіп отыр) шартқа екі тарап

катысқандықтан екеуінің де еркі қажет,яғни екі тараптың да негізгі мақсаты - өздеріне қажетті құқықтық салдарды туғызу. Азаматтық құқықтың субъектілері шарт жасауда еркін болады. Атап айтқанда:

- шартты жасау не жасамау;

- шарт бойынша серікті жақта талдау;

- шарттың түрін таңдау;

- шартқа белгілі бір не басқа жағдайларда өзінің қалауынша енгізу.Заңнама бойынша шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді.

Шарт мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жасалған жағдайлардан басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді. Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылдатын қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік қалып) белгіленбесе, тараптар өздерінің келісімдерімен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта көздлгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады. Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтармен белгіленеді. Шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік қалыптарға) сәйкес келуге тиіс. Егер шарт жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгілегендегідей басқа жағдайларда өз күшін сақтайды. Шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша төленеді. Заңнамада көзделген жағдайларда оған уәкілдік берілген мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағалар, ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге заңнамада немесе шартта белгіленген жағдайлар мен реттерде жол беріледі. Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала отырып оны анықтау мүмкін болмаған реттерде шартты орындау шарт жасасу кезінде осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі. Шарт оны жасасқан кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болып табылады. Тараптар өздері жасасқан шарттың ережелері олардың шартты жасасуға дейін пайда болған қатынастарды қолданылатындығын белгілеуге құқылы. Егер шартта немесе заңнамада шарттың қолданылу мерзімі көзделмесе, осы мерзімнің аяқталуы, шарт бойынша тараптар міндеттемелерінің тоқтатылуына әкеліп соқтырады. Қолданылу мерзімі көрсетілмеген шарт тараптардың онда белгіленген міндеттемелерді орындауы аяқталып біткен кезге дейін қолданылады жеп

танылады. Шарттың қолданылу мерзімінің аяқталуыы тараптарды осы мерзім біткенге дейін орын лаып келген шартты бұзғандық үшін жауапкершіліктен босатпайды. Шартта оның кейбір ережелері осындай шарттар үшін әзірленген және баспада басылып шыққан үлгі ережелермен белгіленетіні көзделуі мүмкін.

Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат нысанында жазылуы мүмкін. Сот шарт ережелерін түсіндірген кезде ондағы сөздер мен сөйлемдердің сөзбе-сөз мәні ескеріледі. Шар тережесінің сөзбе-сөз мәні түсініксіз болған ретте ол бүкіл шарттың басқа ережелерімен және мағынасымен салыстыру арқылы анықталады.

Шарттың топтастырылуы: Шарттың топтастырылуы негізгі белгілеріне орай жүргізіледі:

- Бір жақты және екі жақты шарттар;

- Консенсуалды және нақты шарт;

- Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт;

- Жария шарт;

- Қосылу шарты;

- Ақылы және ақысыз шарт;

- Алдын – ала жасалатын шарт;

- Аралас шарт.
Дәріс 15. Шартты жасасу, өзгерту және тоқтату негіздері

15.1. Шарт жасасу

15.2. Шартты өзгерту және бұзу

15.1. Шарт жасасу

Тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі. Шарттың мәні туралы ережелер, заңдарда елеулі деп танылған немесе шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, сондай-ақ бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық ережелер елеулі ережелер болып табылады. Егер шарт жасасу үшін заң құжаттарына сәйкес мүлікті беру қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Тараптар белгілі бір нысанда шарт жасауды уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл нысан талап етілмесе де, шарт оған уағдаласқан нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Оферта – шарт жасасу туралы бір немесе бірнеше нақты жақтарға жасалған ұсыныс. Офертадағы шарттың елеулі ережелері немесе оларды анықтау тәртібі көрсетілсе, ол жеткілікті дәрежеде айқын деп табылады. Офертаны қайтарып алу туралы хабар офертаның өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, оферта алынбаған болып есептеледі. Егер офертаның өзінде өзгеше айтылмаса, алушының қолына тиген офертаны оның акцепті үшін

белгіленген мерзім ішінде қайтарып алуға болмайды. Ұсыныс жасаушы жақтың кез келген хабарлаушысымен ұсыныста көрсетілген жағдайларда шарт жасасу еркі көрінетін, шарттың барлық елеулі ережелері бар ұсыныс жария оферта деп аталды. Акцепт – оферта жолданған жақтың оны қабылданғаны туралы жауабы. Акцепт толық әрі бұлтарыссыз болуға тиіс.

Егер акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген жаққа акцептің өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған болып есептеледі. Офертада акцептіге арналған мерзім көрсетілген жағдайда, егер оферта жіберген жақ акцепті онда көрсетілген мерзім ішінде алса, шарт жасалған болып есептеледі. Жазбаша офертада акцептіге белгіленген мерзім біткенге дейін, ал егер ондай мерзім белгіленбесе, оны жеткілікті дәрежеде қажетті уақыт ішінде алса, шарт жасалған болып есептеледі. Оферта акцептіге арналған мерзім көрсетілмей ауызша жасалған жағдайда, егер екінші тарап оның акцепті туралы дереу мәлімдесе, шарт жасалған болып есептеледі. Егер оферта жіберген тарап екінші тапрапқа оның кешіктіріліп алынған акцепті қабылдағаны туралы дереу хабарласа, шарт жасалған болып есептеледі. Заңнамаға сәйкес шарт жасасу тараптардың бірі үшін міндетті болған реттерде, бұл тарап екінші тарапқа акцепт, не акцепттен бас тартатыны туралы немесе офертаға (шарт жобасына) өзгеше жағдайларда акцепт жасалатыны туралы (шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы), егер заңнамада өзге мерзім белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны алған күннен бастап отыз күннің ішінде хабар жіберуі тиіс. Офертаны жіберген және шартты жасасуға міндетті тараптан оған өзге жағдайлармен акуепт жасау туралы хабар (шарт жобасына келіпсеушілік хаттамасын) алған тарап шарт жасасу кезінде пайда болған келіспеушілікті осындай хабар алған күннен бастап отыз күн ішінде, не акцептіге арналған мерзім өткен соң, егер заңдарда шарттардың жекелеген түрлері туралы өзге мерзім белгіленбесе, соттың қарауына беруге құқылы. Шарт жасасуға міндетті тарап жіберген шарт жобасына отыз күн мерзімде шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші тарапқа шартты сол редакциясында қабылдайтыны туралы келіспеушілік хаттамасын алған күннен бастап отыз күн ішінде хабарлауға міндетті. Келіспеушілік хаттамасын қабылдамаған не оны көрсетілген мерзімде қарау нәтижелері туралы хабарды алмаған жағдайда келіспеушілік хаттамасын жіберген тарап, егер заңдарда шарттардың жекелеген түрлері туралы өзгеше белгіленбесе, шарт жасасу кезінде пайда болған келіспеушіліктерді соттың қарауына беруге құқылы. Шарт жасасу кезінде туындаған келіспеушілерді тараптардың келісуімен соттың қарауына берілген болса, шарттың тараптар келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді.

Құрастырған қолы

Келістірілген қолы

Бекітілді қолы

15.2. Шартты өзгерту және бұзу

Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе өзгеше көзделмесе, тараптардың келісуімен жүзеге асуы мүмкін. Тараптардың біреуінің талабы бойынша шарт екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде немесе сот шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін. Тараптардың біреуі шартты бұзып, ол екінші тарап шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы болғанынан едәуір дәрежеде айрылып қалатындай шығынға әкеп соқса бұл шарттың едәуір дәрежеде бұзылуы деп танылады. Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері тоқтатылады, ол өзгертілген кезде өзгертілген түрінде қолданыла береді.