1. дәріс Ойлау мәдениетінің пайда болуы. Философияның пәні мен әдісі
Қазақ халқының сұлулық философиясы
жүктеу/скачать 2.52 Mb.
|
| 3.Қазақ халқының сұлулық философиясы.
Қазақ халқының адам мен дүние жүзі арасындағы құндылық қатынастардың көрінісі ретіндегі әсемдік пен сұлулық аясын және ұлттық көркемөнер, мәдениет саласын зерттейді. Қазақ эстетикасы халықтың көркемдік әрекетінің алуан түрлерінен көрініс тапқан. Қазақ халқының қалыптасуы барысындағы эстетикалық ой-пікірлердің дамуы бірнеше кезеңдерден өткен. Халықтың эстетикалық құндылықтары алдымен фольклорда – тұрмыс-салт жырларында, аңыздар мен мифтерде, батырлық және лирикалық эпоста көркем түрде баяндалған. Халықтың дәстүрлі тұрмысы мен бүкіл тыныс-тіршілігіне ежелден бастап-ақ сұлулық, эстетикалық көркемдік тән болды. Эстетикалық бастама дәстүрлі тұрмыста, күнделікті іс-әрекетте көрініс тауып, ондағы сұлулық пен мейірімділік ұғымдары қатар қойылды. Қазақ эстетикасы мәдениетінің тарихы мынадай кезеңдерге бөлінеді: исламға дейінгі ежелгі эстетикалық процестер; орта ғасырлардағы түркі даналарының эстетикалық ой-пікірлері; қазақ хандығы дәуіріндегі эстетикалық процестер; қазақ ағартушыларының эстетикалық ойлары; кеңес дәуіріндегі эстетикалық ұғым; Қазақэстетикасының Батыс пен Шығыстың дәстүрлі көркем мәдениет үлгілерінің типтік ерекшеліктеріне ұқсамайтын, оларды сіңіре отырып дамыған өзіндік төлтума мәдениеті болды. Қазақ халқы «адам мен әлем біртұтас» деген философиялық тұжырымға көзбен көріп, қиял қанатымен жетіп, ой тезіне салып, іштей білген тәжірибесі, көшпенді өмірі арқылы ие болды. Осы рухани сырластық деңгейі халықтың әдет-ғұрып сырына, эстетикалық негізіне айналған. Қазақ эстетикасында табиғатқа шексіз сүйіспеншілік, оны сезініп түсінуі, онымен бірге ажырамас біртұтастықта өмір сүру талғам-түсінігі ерекше орын алды. Қазақ эстетикасының келесі арнасы – Қазақстан жерін мекендеген түркі тілдес халықтардың өзіндік мәдениетімен, жазуымен, өнерімен байланысты. Ислам ренессансы эстетикасын қалыптастыруда қазақ топырағында дүниеге келген Әбу Наср әл-Фарабиерекше орын алады. Қазақтың төлтума эстетикалық мәдениеті хандық дәуірінде қалыптасты. Ол ақын-жыраулар шығармаларында өзінің шарықтау шыңына жетті. Асан Қайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал, т.б. ақын-жыраулардың эстетикалық ізденістері көшпенділердің дүниені қабылдауын білдіреді. Оған айрықша романтикалық асқақтық тән. Қазақ этикасы – қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мыңжылдай Еуразияның Ұлыдаласында өркендеген скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Қазақ этикасының қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге, өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қорқыт жырлары имандылық пенізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді.КөбінеҚорқыттыкүйшіретіндебілеміз, өмірдеқайда барсаң да Қорқыттыңкөрі – дегенаңызкездейсоқтықемес, ол адам баласынаайтылғанескертулер. Топырағындаәдептанудыарнаулыілімретіндеқарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым – ӘбуНасырәл-Фараби.Ол этиканы жақсылық пенжамандықтыайыруғамүмкіндікберетінғылымретіндеқарастырды. Оныңтүсінігінше, адамжаратылыстағыеңқасиеттіжан. Сондықтан оған үлкенқұрметпенқараукерек. Ғұламаданамыз Әл-Фараби «Қайырымдықаланыңбіріншібасшысы, қайырымдыхалықтыңбасшысыжәнежержүзінмекендейтінелдіңбасшысыөзбойындатуабіткен 12 қасиеттіұштастырғанадамғана бола аладыдеген. 1) Бұл адамныңмүшелерімүлдемінсізболуғатиіс,бұл мүшелерінің күшіөздеріатқаруғатиістіқызметтіаяқтапшығуүшінмейліншежақсыбейімделгенболуыкерек, сондаегерадам әлдебір мүшесініңжәрдеміменәлденедейбірісістемекболса, олмұны оп-оңайатқаратынболады; жаратылысынанөзінеайтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жағдайынасәйкесұғыпалатынболуыкерек; 2) өзітүсінген, көрген, естігенжәнеаңғарғаннәрселердіңбәрінжадындажақсысақтайтын, бұларданешнәрсеніұмытпайтынболуыкерек; 3) әйтеуірбірзаттыңкішкенеғанабелгісінбайқағанзаматтасолбелгініңишаратыніліпәкетерліктейалғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткірсөзиесіжәнеойынатүйгенніңбәрінайдан-анықайтыпбереалатынтілмар болу шарт; өнер-білімгеқұштар болу, оқып-үйренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұмсалатынеңбектенқиналыпазаптанбай, бұғаноңайжететін болу керек; 4) тағамға, ішімдікішуге, сыр-сұхбатқұруғакелгендеқанағатшыл болу керек, жаратылысынансауыққұмарлықтанаулақболып, бұданалатынләззатқажиренеқарауышарт; 5) шындық пен шыншыл адамдардысүйіп, өтірік-жалған мен суайттардыжеккөрукерек; 6) жаныасқақжәне ар намысынардақтайтынболуышарт; жаныжаратылысынанпасықістердіңбәріненжоғарыболыпжаратылысынанигіістергеынтазарболуытиіс; 7) жаманатауға, жалған дүниенің басқа да белгілерінежиренеқараукерек; 8) жаратылысынанәділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен озбырлықтыжәнеосылардыңиелерінжеккөрукерек; 9) жақындарына да, жат адамдарға да әділболыпжұрттыәділеттіліккебаулып, әділетсіздіктензардапшеккендердіңзалалынөтеп, жұрттың бәріне де өзбілгеніншежақсылық пен ізгіліккөрсетіпотыруықажет; 10) әділ болу керек, біраққыңырболмаукерек; 11) әдептілік; 12) өзіқажетдептапқаністіжүзеге асырғанда шешімпаздықкөрсетіп, бұлреттеқорқыныш пен жасқанудегендібілмейтінбатыл,ержүрекболуыкерек…» - дейді. жүктеу/скачать 2.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|