1 Генетикалық зерттеулер әдістері. Мақсаты: Негізгі генетикалық зерттеулер әдістерін оқып тану. Жалпы мәлімет

Гендер Ген І Ген 2 Ген 3

Р

еакциялар тізбегі фенил- Тирозин Деокси- Меланин

пигмент

2.Тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын өзгергіштік.

3.Реакция нормасы, оның маңызы мен пайдалануы.

4.Жалпы және ішінара іріктелген жиынтық.

5.Ішінара іріктелген жиынтықтың статистикалық көрсеткіштері және олардың мінездемесі.

6.Екі ішінара ірктелген жиынтықтың орташа арифметикалық шамаларының айырмашылығының дұрыстығы.

7.Корреляция.

8.Мутацияларды генотипті өзгерту негізіндегі жіктеу.

9.Мутациялық процесс.

10.Жасушада репарация жүйелері.

1. 
   Келесі терминдердің сөздігің жасандар.
   

2. 
   Келесі тақырыптар бойынша реферат жазындар.
   

б) ауыл шаруашылығында полиплоидияны қолдану.

в) адамның хромосомалық аурулары.

г) тұқым қуалаушылық өзгергіштіктің гомологиялық қатар заңы.

д) гемоглобиннің молекулырлық структурасының тұқым қуалау полиморфизмі.

Бақылау сұрақтар.

1. 
   Сандық белгілердін өзгергіштігін қандай әдіспен зерттейді?
   
2. 
   Өзгергіштіктің негізгі көрсеткіштерін айт.
   
3. 
   Ішінара іріктелген жиынтықтың орташа арифметикалық мөлшерін не үшін анықтайды?
   
4. 
   Белгілердің арасындағы байланыс бағыты және дәрежесі бойынша қандай бола алады?
   
5. 
   Табиғи сұрыптауға қандай өзгергіштік материал келтіріледі?
   
6. 
   Неліктен мутациялардың көбі фенотипте көрінбейді?
   
7. 
   Қандай буданадстыру кезінде мутациялардың көбі фенотипте іске асуының қауіптылығы жоғарлайды?
   
8. 
   Қандай факторлар тұқым қуалайтын өзгергіштікке себеп юолады? Тұрмыста қандай мутагендік факторларға ұшырауға болады?
   
9. 
   Модификациялық өзгергіштікті қамтамасыз етуде генотиптің маңызы қандай?
   

Дифференцировканың генетикалық механизмі және реакция нормасы.

Генотип әртүрлі заттардың кезегімен синтез уақытың, әртүрлі ағзаның белгілері мен қасиеттеріне әкеп соғатын тізбек процесс түрінде өтетін биохимиялық реакциялардың бағыты мен жылдамдығын анықтайды. Бірақта белгілі жасушаларда сондай-ақ ағзаларда ортаның ауыспалы факторларына бейімделуі мүмкін. Белгілі бір генотиптің ауыспалы сыртқы орта жағдайларына байланысты белгілі бір шекте онтогенез өзгергіштігін қамтамасыз етуін реакция нормасы деп атайды.

1. 
   Тқұым қуалаушылыққа ядро мен цитоплазманың маңызы.
   
2. 
   Белгілердің дамуына гендердің әсері.
   
3. 
   Дифференцировканың генетикалық негіздері. Оперон моделі.
   
4. 
   Белгінің дамуына ортаның әсері. Генотиппен фенотиптің әрекеттесуі.
   
5. 
   Экспрессивтік және пенентранттылық.
   

1. 
   Келесі терминдер сөздігін жасандар: онтогенез, тотипотенттілік, оперон, репрессор, оператор, реакция нормасы, адаптивтік модификация, экспрессивтілік, пенентранттілік.
   

2.Жакоб пен Мано ашқан гендердің активтілігінің реттелуі қай деңгейде өтеді?

3.Оперонға не кіреді?

4.Онтогенезде реакция нормасының диапазоны нені көрсетеді?

5.Онтогенезді басқаруға басады ма? Жауабынды түсіндір?

Тақырып 10. Популяциялар генетикасы.

10.1. Популяцияда кездесетін аллельдер, генотиптер және фенотиптер жиілігін анықтау.

Мақсат: Гарди-Вайнберг заңының негізін оқып танып популяцияның генетикалық структурасына есеп шығару.

Жалпы мәлімет. Эволюциялық процесс еркін будандастырулар жүретін немесе панмиксия, популяцияларымен өтеді. Популяциялардың өте маңызды бейнесі аллельдердің (гендердің) және генотиптердің жиілігі, яғни генетикалық структурасы. Гарди-Вайнбергтің заңы бойынша тұқым қуалау өзі популяцияларда аллельдердің жиілігін өзгертпейді (рА+да=1), сонда панмиксиялық популяцияның генетикалық структурасына бірқалыпты жағдай тән және ол келесі формулаға бағынады: р²АА+2рдАа+q²aa=1.

Тапсырма 1. Гарди-Вайнберг заңын қолдана отырып бір тұқымсыз иттер популяциясының ішінде 245 қысқа аяқты және 24 қалыпты аяқты жануар болған жағдайда генетикалық структурасын анықтандар. Қысқа аяқты иттерде - доминантті белгі, қалыпты ұзындығы - рецессивті.

Тапсырма 2. Панмиксиялық популяцияны зерттеу кезінде рецессивті гендер бойынша (а, в, с, д) гомозиготалар келесі жиілікте кездессетіні анықталды: аа – 10процент, вв – 1 процент, сс – 0,1 процент, дд – 0,01 процент. Әрбір осы геннің популяциясында доминантті және рецессивті аллельдердің үлесін және популяцияның генетикалық структурасын анықтандар.

12.2. Популяциялардың генетикалық динамикасына фактордың әсерін оқып танып толықтандыру үшін есеп шығарындар.

Мақсат: Популяциялардың генетикалық динамикасына факторлардың әсерін оқып тану.

Жалпы мәлімет. Гарди-Вайнберг заңы тікелей панмиксиялық және сыртқы факторлар әсер етпейтін неғұрлым үлкен популяцияларға келеді. Тек осы жағдайда популяция тепе-теңдік, яғни аллельдер мен генотиптер жиілігі тұрақты түрде тұрады. Бірақта, осы популяция туралы идеолды ұғым табиғи жағдайда орындалмайды. Популяцияларға әр уақытта көптеген оның генетикалық тепе-теңдігін бұзатын сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.

Тапсырма 1. Популяцияның генетикалық структурасына сұрыптаудың әртүрлі түрлерінің әсерің, адаптативті маңыз бен (W) сұрыптау коэффициентті (S) жөненіде ұғымдарымен танысып келесі есептерді шығарындар.

Еске салу: белгілі бір ұрпақтан кейін аллельдердің жиілігін анықтау формуласы:

qn= _____q_________

1+nq
Келесі ұрпақта әртүрлі сұрыптау коэффициенті кезінде аллельдер жиілігін санау формуласы: q1 = q (1 – q · S)

1 – q2S

1.Популяциялардың және таза линиялардың генетикалық негізі.

2.Популяциялардың және таза линияларда сұрыптаудың қарқандығы.

3.Еркін өсіп-өнетін популяциялар құрылымы, Гарди-Вайнберг заңы.

4.Популяциялардың генетикалық динамикасының факторлары.

Студерттердің дербес жұмысына тапсырма.

1.Келесі терминдердің сөздігін жасандар:популяция, таза линия, генофонд, генетикалық структура, панмиксия, популяция динамикасы, мутациялық қабым, адаптативтік маңыз, асылтұқымдық маңыз, миграция, сұраптау коэффициенті, изоляция.

2.Келесі тақырыптар бойынша реферат жазындар:

а)Популяцияның генетикалық динамика факторлары.

б)Сұрыптау популяцияның генетикалық структурасына әсері.

Қолдануға негізгі әдебиет: С. Ж. Стамбеков «Жалпы генетикаң алматы, 1993. 253-274 т.

1.Панмиксиялық популяцияның генетикалық құрылымы қалай мінездемеленеді ?

2.Табиғатта панмиксиялық популяциялар тікелей болуы міүмкін бе?Жауабынды түсіндір.

3.Инбридинг дегеніміз не? және ол популяцияның генетикалық құрылымына қалай әсер етеді ?

4.Табынның генетикалық құрылымына асыл тұқымды малдарды сатып алу қалай әсер етеді?

10.2. Селекцияның генетикалық негіздері.

Белгілердің тұқым қуалаушылық коэффициентін және селекция қарқындығын анықтау.

Мақсат: селекция объектілерінің генетикалық параметрлерін білудің, селекция қарқындығын прогноздауға маңызың, алгоритмдерін оқып танып бір факторлық дисперсия талдау жолымен тұқым қуалаушылық коэффициентін және берілген сұрыптау дәрежесіне қарасты селекция қарқындығын санап шығару.

Жалпы мәлімет. Селекция жануарлар тұқымдарын, өсімдіктер сорттарын және микроорганизмдер штаммдарын жақсарту мен әдістерін оқып танитін ғылым. Селекциялық жұмыстарды жүргізетін кезде өте маңызды болып селекция объектілерінің генетикалық параметрлерің, мысалы жалпы фенотиптік өзгергіштікте генотиптік өзгергіштіктің үлесін көрсететін тұқым қуалаушылық коэффициентін білу маңызды. Неғұрлым тұқым қуалаушылық коэффициенті жоғары болса, солғұрлым селекция селекция қарқынды өседі.

Тапсырма 1. Тұқым қуалаушылық коэффициентін бір факторлық дисперсия талдауымен және селекция қарқындығын санау алгоритмдерін оқып танып тапсырманы орындандар.

10.3. Селекцияда пайдаланылатын будандастыру түрлері.

Мақсат: жануарлар селекциясында пайдаланылатын будандастыру түрлерімен танысу.

Жалпы мәлімет. Селекцияда сұрыптау жануарлар мен өсімдіктердің әртүрлі будандастыруларымен толықтанады. Сұрыптау тек қана әрбір келесі ұрпақтын сапасын қамтамасыз ететін белгілі будандастыру түрлерімен жалғасқан кезде ғана қарқынды болады. Будандастыру түрлерінің көп түрлілігі инбридинг пен аутобридингке жатады. Инбридинг – тұтас будандастыру, аутбридинг – тұтас емес будандастыру. Зоотехнияда будандастырудың келесі түрлерін қолданады: тұқым қалыптастырушы, өңдірістік, сіңіріп алу, жаңа қан енгізу.

Тапсырма 1. Қойдың солтүстік қазақстан меринос тұқымының алыну жолын, қолданылған будандастыру түрлерін оқып танып тұқымның пайда болған схемасын сызындыр.

Семинар.

1.Селекция жөнінде ұғым.

2.Селекцияның алғашқы материалы.

3.Сұрыптау түрлері.

4.Селекцияда қолданылатын будандастыру түрлері.

5.Селекцияда жиынтықтың статистикалық көрсеткіштерін қолдану.

Қолдануға негізгі әдебиет: М. Е. Лобанов, К. В. Ватти, М. М. Тихомирова «Генетика с основами селекцииң М., Просвещение 1979г. с. 278-303.

Студенттердің дербес жұмысына тапсырма.

1.Келесі терминдердің сөздігін жасандар: селекция, таза өсіру, гибридизация, гетерозис, тұқым, тұқым қуалаушылық коэффициенті, жаппай сұрыптау, жәке сұрыптау, инбридинг, аутобридинг.

2.Келесі тақырыптар бойынша реферат жазындар.

а) Мал шаруашылығындағы будандастыру түрлері.

б) Өсімдік селекциясының жолдары мен әдістері

в) Солтүстік Қазақстан мериносының пайда болған тарихы.

Генетика мен селекцияның байланысы неде?

1.Селекцияға материал болып не жатады?

2.Шешесінен баблаларына қан құю мүмкін бе? Жауабынды түсіндір.

3.Гетерозис құбылысының негізі неде? Жануарлар мен өсімдіктердің селекциясында маңызы қандай?

4.Инбридингтің пайдасы және зияндылығы неде?

5.Селекцияға комбинативтік өзгергіштіктің маңызы неде?

6.Инбридтік депрессия дегеніміз не және ол қалай іске асады?

1.Адам генетика объектісі ретінде.

2.Адам генетикасы әдістері.

3.Медициналық генетика проблемалары.

4.Медико-генетикалық консультациялау.

Студенттердің дербес жұмысына тапсырма.

1.Келесі терминдер сөздігін жасандар: антропогенетика, егіздер әдісі, шежіре, пробанд, тұқым қуалайтынауру, прентальді (тумай) диагностика, амниоцентез, гетерозиготалы тасмалдау, медико-генетикалық консультациялау.

2.Келесі тақырып бойынша реферат жазындар:

а) Ұзақ өмір сұру құпиясы.

б) Рак проблемасын шешу жолында.

Қолдануға негізгі әдебиет: М. Е. Лобанов, К. В. Ватти, М. М. Тихомирова. «Генетика с основами сельского хозяйстваң. М., Прсвещение 1979. с. 258-277.

1.Адамның қан тобтарының қалыптасуы қандай аллельдардің әрекеттесуіне байланысты?

2.Резус-фактор дегеніміз не және ол қалай тұқым қуалайды?

3.Адамның тұсында болған және тұқым қуалайтын ауруларының негізінде не?