Қуаныш және қайғы концептілерінің лексико-семантикалық өрісі

Кең мағынада концепт құрылымын шеңбер ретінде елестетуге болады, оның орталығында негізгі ұғым, концепт ядросы болады да, ал перифериясындамәдениет, дәстүр, халықтық пен жекелік тәжірибе арқылы танылғандар болады.

Ядро – осы не өзге лексеманың сөздіктегі мағыналары. Периферия – субъективті тәжірибе, коннотациялар, ассоциациялар, лексеманы құрайтын түрлі прагматикалық құрамдастар.

З.Е.Сүлейменова «Қуан мағынасындағы етістіктің семантикалық құрылымы» деген зерттеуінде қазақ тіліндегі қуан – өрісін анықтап береді. Қуан лексико-семантикалық өрісінің ядросына мына етістіктер жатады: алақайла, арсаңда, дарди, дәсерле, жадыра, жайра/жайраңда, көңілден, қуан, қуанышта, масаттан/насаттан, мәзден/мәзсін, табала, шаттан және идиоматизацияланған етістікті сөз тіркестері жатады: мәз бол, мәз-мейрам бол, мәре-сәре бол, төбесі көкке жет, жерден жеті қоян тапқандай қуан, әйелі ұл тапқандай қуан, әкесі базардан келгендей қуан, балаша мәз бол, бөркін аспанға (көкке) лақтыр/ат, шат бол, жүрегі жарыла жазда, қуанышы қойнына сыйма. Ядроға жақын аймаққа мына сөздер жатады: дели, пейілден, жайтаңда, мазатсы, майсаңда, масайра, мазаттан және идиоматизацияланған сөз тіркестері жатады: бір жаса, далиып сала бер, көңілге нұр құйыл, көңілі желдей ес, танауы желбіре, мұраты таулап отыр, мейманасы ас, мастық кір, құдайды құлағына ұста, қиын қуан, өлгені тіріліп, өшкені жан.

Периферияға жататын етістіктер: арсақта, арсалаңда, арсалақта, жайдарылан, жайма-шуақтан, жадыраңқыра, күптен, жарқыра, жетіс, ләзаттан, мастан, райлан, рақаттан, сүйсін, тойл, хоштан, мейрамда, мерекеле, мажыра, күл және идиоматизацияланған етістікті сөз тіркестері: дәулетке мас бол, жүрегі лүп ет, жыларын да, күлерін де білме, шала байы, мейірі қан, ләззат ал, қарық бол, ақ түйенің қарны жарыл, жыртылып айрыл, көтені шелектей бол, сыртынан семір, көңілі шалқ, көңілі көтеріл, көңілі тасы, көңілі сергі, көңілі судай тасы, жадырап сала бер, соңынан күл шаш, көңілі жадыра, асыр [48, 11б]. 

Қайғыр лексико-семантикалық өрісінің ядросына мына етістіктер жатады: уайымда, мұңай, қайғыр, қайғылан, күйзел, қамық, жабығу және идиоматизацияланған етістікті сөз тіркестері жатады: көкірегі қайғылы, көзі жасты; қайғыдан улану, у жұтқандай болу; қайғымен қан жұту; қасіретпен қан жұту; шер жұту; іш құса болу; сары уайымға түсу/салыну; қайғы басу; қайғы жеу; қайғы тарту; қайғы шегу; жүрегі от/өрт боп жану; жүрегіне ине шаншу; көкірегі шерге толу. Ядроға жақын аймаққа мына сөздер жатады: қобалжы, қапалан, түңіл, машақаттан, әурелен, сарыл, сарғай және идиоматизацияланған сөз тіркестері жатады: әкесі өлгендей, белі бүгілу, жер бауырлап жатып алу, жер таяну, қабырғасы сөгілу/қайысу/қақырау т.б.

Периферияға жататын етістіктер: аз, тоз, арықта, бозар және идиоматизацияланған етістікті сөз тіркестері: Асан қайғыға салынды; өлгені тіріліп, өшкені жану; көңілі болмау т.б.