Қуаныш және қайғы концептілерінің парадигмалық қатынасы

2. Ауыс. Біреудің көңілге медеу тұтарлық нәрсесі; жұбанышы, қызығы, арқа сүйері.

°Қуаныш дастарханы

Қуаныш- күйініш зат. Қуанышы да, күйініше де, екеуі де.

Қуаныш-қайғы зат.Қуанышы мен қайғысы, екеуі де.

Қуаныш-реніш зат. Қуанышы мен реніші, екеуі де.

Қуаныш-сүйініш зат. Қуанышы да, сүйініші де, екеуі де.

Қуанышсыз сын. 1.Қуанышы жоқ; қайғысы көп. 2. үст. Қуаныш сезімін бастан кешпей; қуанбай-ақ.

Қуанышта ет. Қуаныш ету, қуану.

Қуаныштау. Қуанышты атау.

Қуанышты сын. Қуанышы мол; ризалық сезімге бөленген.

Қуаныштылық зат. Қуанғандық, шатыққа бөленгендік [43, 384-387].

Ал Орыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде (ред проф. Д.Н.Ушаков т.ІІІ, –М., 1939, стлб. 1110) қуанышқа мынадай анықтама берілген: «Радость – 1. Чувство удовольствия внутреннего удовлетворения, веселое настроение».

Степановтың айтуынша, «қуаныш орыс және әлемдік мәдениетте нашар сипатталған, Г.Честертон сөзімен айтқанда: «ұстап алу мүмкін емес материя» (неуловимая материя) [29, 445б].

Сонда қуаныш – біріншіден, болған оқиғаға не нәрсеге шаттанып, көңіл көтеріліп қуану сезімі, яғни мұнда ол бір нәрсенің салдары, екіншіден, ол біреудің ең «қымбат» нәрсесі, жұбанышы, қызығы, арқа сүйері, яғни себептің өзі болып табылады. Ол мынадай етістіктермен тіркеседі: (қуаныш) әкелді, білдірді, етті, көрді, қылды; (қуанышқа) батты, бөледі, бөленді, кенелді. Күйініш, қайғы, реніш, сүйініш сөздері арқылы қос сөз жасайды.

Қайғы – болған оқиғаға немесе нәрсеге күю, қасіретпен мұң-шер шегу, көңілдің түсіп мұңаю сезімі; бір нәрсені жасаудағы машақатты әрекет. Ол мынадай етістіктермен тіркеседі: (қайғы) басты, жеді, тартты, шекті, шақты, батты, шекті. Дерт, зар, қасірет, мұң, шер сөздері арқылы қос сөз жасайды.

Жоғарыдағы сөздерге сөзікте берілген түсіндірмелер – қарапайым, алғашқы, жалпы түсініктер. С.Р.Сүгірбекованың анықтауынша бұл түсінікте сөздің ұғымдық құрылымының кейінгі даму үрдісі толық бағдарланған, олардың барлық мағыналарының эмбрионы. «Концепт–1 впервые проявляется тогда, когда человек на оснований первичного представления об объекте действительности дает имя этому объекту, но еще имеет сложившегося мнения о нем. Концепт–1 не оформлен в ментальный образ, не развернут в понятие, поэтому и является «неуловимым мельканием в умственном кругозоре» [42, 20б]. Сонымен, қуаныш – 1, қайғы – 1 қуаныш – 2, қайғы – 2-ге дейін дамып, әр контекстте керекті мағынаны беріп отырады. Екінші деңгейдегі концептілерді сипаттаудың, талдаудың орасан көп жолдары мен тәсілдері бар.

Зерттелетін концептілердің құрылымының негізі ретінде келесі концептуалды белгілердің топтары алынады: «кеңістіктік» (жоғары/ төмен ), «уақыт», «сындық», сыртқы келбет, ауа райы, витальді (тіршілік иесіне тән) қасиеттердің болуына, жас мөлшеріне байланысты, зооморфты, отқа, сұйықтыққа, санаға, жүрекке байланысты белгілері, жұмбақ ретінде көрінуі.

Шын мәнінде адамдардың көңіл-күйін, эмоциясын, сезімдік қатыстарын жеке сөзбен өлшеп, пішу мүмкін емес. Әрбір жеке адамдардың өзіндік қабылдауынан туатын сезімдік «әлем бейнесі» әсерінің көрінісі лексикаға қарағанда , фразеологизмдердегі эмоция мен экспрессияда анағұрлым көбірек қамтылады. Сондықтан да фразеологизмдерге жүгінуді жөн көрдік. Қазақ тіліндегі қуануға байланысты айтылатын фразеологизмдерде ол былайша көрініс тапқан: «қуаныштан секіру»; «төбесі көкке жету»; «төбесі көкке екі елі жетпеу»; « бөркін аспанға ату»; «көңілі көтерілу»; «тұла бойы алып ұшу» т.б. (орыс тілінде: «прыгать от радости», «чувствовать себя на верху блаженства», «чувствовать себя на седьмом небе», « летать радостью/от радости»)

Ал жағымсыз эмоциялар төмен қарайғы қозғалыстармен байланысты: «белі бүгілу», «жер таяну», «қайғыға бату», «қайғы басу» (орыс тілінде: «сгибаться от горя»). Тұтастық не түзу қалыптың бұзылуы да жағымсыз болып есептеледі : «қабырғасы сөгілу[ қайысу],[қақырау]»; «көкірегі қарс айырылу»; «жер бауырлап жатып алу» ( орыс тілінде: «горе его согнуло», «горе его не сломало»).

Қуаныш шексіз, ауқымды нәрсе ретінде де көрінеді: «қуанышында шек жоқ», «қуанышы қойнына сыймау», «қуанышын ішіне сыйғыза алмау»(«быть вне себя от радости», «и мир не вмещает радость его»).
2) Қайғы концептінің уақыт белгілерін білдіретін тобы мынадай белгілерді қамтиды: ұзақ, келешек, күн, жұма, уақыт, сағат, ендігі.. Мысалы: Ол бұл күнде сарылып отыратын ұзақ қайғыдан айрылған (М.Ә.). Екі жыл бойында ұзақ қайғы- қасірет шеккен сол Мағыш, өзінің ғашық жары Әбішіне берген сертін енді міне орындады (М.Ә.Абай жолы). Кемпір келешекте көзі көретін ауырлықтың , қайғының бәрін де көз алдына анықтап келтіріп, ішінен « осының бәрін көретінім рас, осындай азап, қасірет тартатыным шын» деп бас иіп отыр (М.Ә.Қорғансыздың күні). Алғашқы қайғылы күндегі Қасымның қадірі де ұзақ болған жоқ еді (М.Ә.Жетім). Абай осы аз ғана жұмалар ішінде өзі кешкен қайғы мен өшкен жандар жайын ойлап, жалын ата күрсінді(М.Ә.Абай жолы). Өлер сағатына шейін қабағын басқан қайғы бұл уақытта жадыраған: ізі қалған жоқ (М.Ә.Қорғансыздың күні). Кәрі кеудесінен жаны шыққанша, Қасымғы ендігі қайғының қаншалық ауыр болатынын біліп, бұның сорлы болған пішінін көруге өзінің көзі шыдамай, есіркеп, барлық күшін жиып, езу тартып күлген сияқтанып жатып еді (М.Ә.Жетім).

Қуаныш концептінің уақыт белгілерін білдіретін тобы: дәурен. Мысалы: Қияда болса да қуантар дәурен келеді (М.Ә.Жетім).

Сонда қайғының тығыздығы қалың, салмағы ауыр, дәмі ащы, улы, шын, қапалық.

Қуаныш концептінің сындық, сапалық белгілерін білдіретін тобы: ыстық, көп, шын.

Мысалы: Әр өңірге сәл тоқтаса, нелер ыстық қуанышты елес береді (М.Ә.Абай жолы). Сол ретте Әбіш пен Мағаш арасындағы ойда жоқ күйден туып ұлғайған мол махаббат жайын Дәрмен көп қуаныш етіп тамашалайтын (М.Ә.Абай жолы). Көп бөтен жұрт арасында, іздеген Абайларын жаңа тапқан екі қарт, шын қуанышты сияқты (М.Ә.Абай жолы).

Сонда қуаныштың температурасы ыстық, саны көп, шынайы.
4) Эмоцоиналдық күй туралы сыртқы келбет хабардар ете алады. Адамның жүзіне, көзіне, бет- ажарына қарап- ақ дәл қазір қандай күйде отырғанын айтуға болады. Ол оның басына түскен қайғысын немесе қуанышын білдіре, көрсете алады. Қуанған адамның «көзі шырадай жанып», бет- жүзі жадырып «екі езуі құлағына жетеді». Ал мұңайған қайғы азабын шеккен адамның бетінде бейнет пен азаптың ізі іспетті әжімдер пайда болады, жылай- жылай көзінің оты сөніп үлкен уайымда болады.

Адамның бет-ажарынан көрінетін қуаныш сезімі: «Өзге өзгеңді не қылайын, Біржан аға» – деп бастап, қонағына жаңа бір қуаныш жүзімен қарады (М.Ә.Абай жолы).. Туыстары Абайды жарқын жүзбен, қуанып қарсы алды. «Жетеріне жеткен шығар- ау» деп қуанып қарайтын еді өзіме (М.Ә.Абай жолы).Қуаныш, бақыт араласқан жарқын жүзбен қатты күрсінді (М.Ә.Абай жолы). Өзінің ішінде жүрген бір қуанышын ірке алмай, жасыра алмай, жарқырап білдірді (М.Ә.Абай жолы). Осы күйі, бір ғана сәт жалт еткен, сәл қуаныш жүзі екен. Олардың кейіске, ренішке толы ажымды жүздеріне қазір бір сәтке ашық сәуле түскендей, қуанышқа сүйсінген елес білінеді (М.Ә.Абай жолы). Бірақ оқыған жігіт жүзінде бұндай қуаныш жоқ (М.Ә.Абай жолы).

Ресей психологы Е.П.Ильин К.Г.Ланге зерттеуіне сілтеме беріп, қуанышқа сипаттама береді: «Она сопровождается возбуждением двигательных центров, приводящим к разряду моторного возбуждения (жестикуляция, подпрыгивания, хлопанье в ладоши), усилением кровотока в мелких сосудах (капиллярах), вследствие чего кожа тела краснеет и становится теплее, а внутренние ткани и органы начинают лучше снабжаться кислородом и обмен веществ в них начинает происходить интенсивнее» [45, 162б]. Қуаныштың объективті симптомы– терінің қызаруы. Л. Иорданской и С.Паперно ойынша, бұл өзге эмоциялармен қатар қуанышты да білдіреді. Мысалы: Нұрлы қызыл жүзі іш қуанышымен, шын рақатымен жадырағандай, жайнай түседі (М.Ә.Абай жолы). Оның жүзінде шапақ атқан, ақ- қызыл қуаныш ажары бар (М.Ә.Абай жолы). Молда пішін, мүләйім боп отырса да, Тәкежан қып-қызыл боп қуанып кетті (М.Ә.Абай жолы).

Э.Изард Кэррол «Эмоциялардың психологиясы» еңбегінде: «Жымию мен күлкі сияқты көріністер оңай түрде ашылады және әрқашанда қуаныш эмоциясы екендігін куәлендіреді» – дейді [46, 150б]. Мысалы: Екі езуі құлағында <екі езуі құлағына жету> (фраз.). Ел жүзінде, қазіргі ақын түсіндегі, ән үстінде езу тартқан жарастық күлкідей боп, шат қуаныш күлкі көрінеді Абай көзіне. Сыпайы күліп, қуаныш ете қарап отыр (М.Ә. Абай жолы).

Қуаныш эмоциясының активті «локализаторы» – көз. Қатты қуаныштан адам тек қатты күліп қана қоймайды, жылауы да мүмкін. Қуанған адамды «көзі шырадай жанды» деп айтады. «Көз қуаныш» деген де түсінік бар. Орыс тілінде: глаза сияют/светятся/блестят от радости.

Қайғының белгілері де адамның қас-қабағынан, көзінен, әжімдерінен белгілі болады. Мысалы: Мұңлы кемпірдің шер-уайыммен сарғайған жүзі, қайғымен түксиген қабағы бір қалыпты қатқандай, тасқа түскен таңба секілді (М.Ә. Оқыған азамиат). Сендердей жандар жұбату айта келгенде , Әбішті жоқтай келгенде, мен алғыс айтпасам, астарыңды бірге ішіп, қайғылы қабағымды ашпасам аруақ ырза болмас еді (М.Ә.Абай жолы). Өлер сағатына шейін қабағын басқан қайғы бұл уақытта жадыраған: ізі қалған жоқ (М.Ә. Қорғансыздың күні). Оның да жұп- жұқа сұлу майда жүзінен ауыр қайғы, улы жас көріп тұрса да: «Жұбата алмаймын, қымбаттым, жалған айта алмаймын сізге көгершінім! Ғабдрахимнің саушылығы қуантпайды, не шара, не шара!?» дейді (М.Ә.Абай жолы) . Күз күніндей жабырқап жүдеп, қабағы қатқан қайғыда (М.Ә.Абай жолы) . Екі ұрты кәдімгі қайғы шеккен, аштық көрген үлкен адамдардың бетіндей боп, тозығы жетіп, жиырылып тұр (М,Ә, Жетім). Маңдайы мен екі ұртына түскен қатпары, қалың терең әжімдері өмірінің талай қайғы, талай бейнетіне куә (М.Ә, Қорғансыздың күні).

Көз – адамның эмоционалдық күйін, оның барлық ішкі болмысында болып жатқан процестерді көрсете алатын қасиетке ие орган. Көзінен ыршып шығатын көз жасы – қайғының символындай. Тіпті, қатты қайғырған адамның жылап көз жасын төгетіні соншалық, ол тіпті екі көзінен айырылып қалатындығы туралы өмірде болған шынайы оқиғалар да кездеседі. Жақыны о дүниеге аттанғанда, жазылмас дертке ұшырағанда, қайғылы оқиғаларға тап болғанда көз жасын төгу – мұңға батудың, қайғыға ортақтасудың, аяушылықтың белгісі .

Мысалы: Көкірегі қайғылы, көзі жасты (фраз.). Бұрынғы бала – бұрын еркелікпен жылайтын Қасым әжесі өлген күні шын қайғымен жылап еді (Ж). Ал Абай қайғысы үшін қан жылауға бар (М.Ә.Абай жолы) . Оның да жұп- жұқа сұлу майда жүзінен ауыр қайғы, улы жас көріп тұрса да: «Жұбата алмаймын, қымбаттым, жалған айта алмаймын сізге көгершінім! Ғабдрахимнің саушылығы қуантпайды, не шара, не шара!?» дейді (М.Ә.Абай жолы) . Мал ұсталғалы басында қайғыртып жылатып, кішкене сорлы жетімнің ішіне у болып жиналып жүрсе де, әрі- беріден соң ол қайғы бөлек қалды (М,Ә, Жетім).

Сонда қуанған кезде адамның жүзі жарқырап, езу тартып, көзі шырадай жанса, қайғылы кезде бетінде әжім пайда болып, қабағы түсіп ағылып кеп жылайды. Яғни қуаныш пен қайғы сезімдері адамның сыртқы келбетінен көріне алады.

5) Қайғы концептіндегі ауа райының белгілерін білдіретін топ: аяз, жауу, дауылдың қара бұлты.

Мысалы: Жамбасына аяздай бату (фраз.). Жетім-жесірге ес болып отырған кемпір, басынан қара тұман айықпай үсті- үстіне қайғы жауып, қабат қаза көрген соң, Құдайға, тағдырға нанған көңілмен бір уақыт шын жалбарынып, назаланып: «Құдай- ау, не күнә сұмдығымнан осындай қаза душар қылдың? Не жазығым бар еді?»– деп меңіреу дүниеге сұрақ қоюшы еді (М.Ә. Қорғансыздың күні). Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып келе жатқан қайғы – қасіретті көріп, соның алдынан айласыз- әлсіз күйде өзінің отырғанын біліп тұрса да, кемпірдің жүзінде үлкен сабыр бар (М.Ә. Қорғансыздың күні).

Қуаныш концептіндегі ауа-райының белгілерін білдіретін топ: саябырлап басылмау, бұлттың аспан арасынан тууы.

Мысалы: Әзір саябырлап басылмаған қуаныш бар тәрізді (М.Ә. Абай жолы). Бұлтты аспан арасынан, қуаныш, сәулелі, күлкілі, жүзі бар Абайдың жалғыз ғашығы – Тоғжан жүзі туды (М.Ә. Абай жолы). Жаңағы жалтыраған күншуақты қуаныш сәулесін енді күдік пен дерттей, соңғы ойлар бұлттары бүркеп басып барады (М.Ә. Абай жолы).Павлов әкелген осындай үмітке толы ойларын Абай көңілінің ендігі жүдеу күйіне алыс та болса, өте жарық қуаныш сәулесін салғандай болады (М.Ә. Абай жолы).

Қайғы суық аяз, даыулдың қара бұлт, жауған қардай болса, қуаныш керісінше, оған оппозициялық қатынаста болып, бұлтты аспан арасынан туған сәулелі күн, саябырлаған жел ретінде көрінеді.
6) Концептілердің витальді (М.М.Агиенко термині) белгілерінің болуы олардың тіршілік иесіне тән қасиеттердің бар екендігін көрсетеді. Алайда Степанов: «Шындығында үнді- еуропа тілдерінде «қуаныш», «қайғы», «мұқтаждық» т.б. сияқты абстрактілі зат есімдер күнделікті сөйлеуде ешқашан бастауыш позициясында, яғни айтылудың субъекті ретінде келмейді; ал егер ол келетін болса, сөйлеудің көтеріңкі стиліндегі әдеби персонификация екендігі анық көрінеді» [29, 446б] – дейді. Автор бұларды «әдеби метафоралар» деп атайды.

Қайғы концептісінде тіршілік иесіне тән (кейіптеуге тән) белгілер бар: қайғы жетелеп, дедектетіп келеді, сындырады, отын өшіреді, әл-қуатын әкетеді, жан ұшыртып алып келе жатады, келеді, қайғыға тізгін бермеу, қайғыны жеңу.

Мысалы: Бұл уақытқа шейін Қасымды қайғы, жазықсыздық, ашу жетелеп, дедектетіп келіп еді (М.Ә. Жетім). Қайғы Абайды соншалық сындырып, «кеудедегі саулап жанған өнер отын да өшіріп кетті ме?» деген күдіктер, Дәрмен сияқты дос інінің ойына жиі келетін (М.Ә.Абай жолы). Ол әл- қуатын әкеткен қайғы соңында (М.Ә. Абай жолы). Осы сияқты ауыр мезгілде Қасымды тау ішінде жетімдік қайғысы жан ұшыртып алып келе жатты (М.Ә.Жетім). Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме, Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме (Абай). Қайрат деген қыран бар, қайғыға тізгін бермейтін (Байдалы би). Қайғыны қайратты жеңеді (мақал).

Қуаныш концептісінде тіршілік иесіне тән (кейіптеуге тән) белгілер болады.

Мысалы: Бұл білген дүниеде, бұл оралған ортада, қазақтың қалың көпшілік қауымында, сол жаңағыдай қуанышқа құшақ жая, қуана басқан халық бар ма, қауым бар ма? (М.Ә.Абай жолы)

Орыс тілінде бұл мынадай предикаттар арқылы беріледі: радость рождается, шевелится, растет, живет, просыпается, затихает, умолкает.

Қуаныш пен қайғыны жалпы шартты түрде алғанда белгілі бір жас мөлшеріне тән деп айта аламасақ та, халқымыздың ұғымында қуаныш балалықпен байланысты болса, қайғы кәрілікпен байланысты. Сол себепті де қазақтар: «Ә, Құдай, жас баладай қайғысыз қыла гөр!» деп тілек тілейді. Қуаныш концепті көбіне уайымсыз- қайғысыз балалық, жастық шақты елестетеді.

Мысалы: Әлі тосып, бар қозғалысын алыстан қарап, әңгіме етіп тұрған шешелерге қарай бұрылғанда Абай қайтадан өзінің жасына лайық қуанышты бала қалпына келе қалды (М.Ә.Абай жолы). Абай бір шақта, жас сұлудың жүзінің бала қуанышын көрді (М.Ә.Абай жолы). Қаршыға қызығы үшін емес, Абайдың жеңілдігін, балаша қуанғанын мазақ етіп, мысқылдап келе жатыр (М.Ә.Абай жолы). Мынау Ботақан ошағында, бала шағынан талай жазды бастан кешірген неше алуан қуаныш, шаттық, күйініш, кейіс кездері ойына үзік- үзік түсіп өтеді (М.Ә.Абай жолы). Абай шешесіне дән риза боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты (М.Ә.Абай жолы).

Қайғы концепті керісінше егделікпен, қартайған шақпен, көп бейнет пен азап шеккендікпен байланысты кездеседі. Мысалы: Екі ұрты кәдімгі қайғы шеккен, аштық көрген үлкен адамдардың бетіндей боп, тозығы жетіп, жиырылып тұр (М.Ә.Абай жолы). Қасым сол күнгі жылауынан бастап, үлкен кісідей қайғыға, қаралы күйге түсті (М.Ә.Жетім). Көңілі күпті, қайғы басқан қартқа айналып барады (М.Ә.Абай жолы). Маңдайы мен екі ұртына түскен қатпары, қалың терең әжімдері өмірінің талай қайғы, талай бейнетіне куә (М.Ә.Қорғансыздың күні). Беті- түсі айқын болмаса да, әр заманда, әр жерде күңіреніп, қайғы шеруін тартып жатқан кәрі әжесі сияқты, көп жасаған, көп қайғыны көрген, үлкен бір шері бар (М.Ә.Абай жолы). Қайғылы атаны енді өз ойымен, өз дертімен оңаша қалдыру қажет сияқты (М.Ә.Абай жолы). Жалғыз-ақ құлазып тұрған иесіз үй, жетімдіктің суреті секілденіп отырған қайғылы кемпір үйге кірген сайын, иығын көтертпейтін сияқты.

Қайғы жылан кейпінде елестейді. Мысалы: Қайғы деген жылан бар, өзекті шағып өртейтін (Байдалы би).

Мысалы: Не десем саған еп,

Мысалы: Соңғы алты ай ішінде, барлық жалын атқан қайғысы – жалғыз баласы Құтжан жайы (М.Ә.Абай жолы). Мынау үлкен балам жазылмай, тағы да қайталап жазым боп кетсе, әйелім мен шешем обадан бұрын қайғы- қасіреттен өртеніп өлетін (М.Ә.Абай жолы). Қайғы болды күйгендей ол қуатым еді рас (Абай).

Қуаныштың да біршама отпен байланысы мынадай фразеологизмдерден көрінеді: қуаныш оты жарқ етті; көзі шырадай жанды; өлгені тіріліп, өшкені жанды т.б.

Осы көрсетілген мысалдардан шығатыны: қайғыға кенелген адамның оттай күйуі, өртенуі, жануы ұзақ процесс ретінде сипатталса, қуанышты адамның қуаныш оты жарқ етуі, көзі шырадай жануы, өлгені тіріліп, өшкені жануы қайғыдағыдай ұзақ процесс емес, тез күтпеген кезде болатын құбылыс. Сонымен қатар осындағы қайғы сезімімен бірге жүретін от, жану сөздері көбінесе адамның ішкі әлемімен, көзге бірден көрінбейтін ішкі сырымен (жүрегімен, іші бауырымен, кеудесімен) байланысты болса, қуаныш сезімімен бірге жүретін осы сөздер адамның сыртқы бет-бейнесінен көріне алады.