1 ¦лттыќ киім мєдениеттанымдыќ талдау нысаны ретінде

Жоѓарыда атап µткеніміздей, М.М. Бахтин жоѓары мен тµменніњ топографиялыќ маѓынасын ѓарыштыќ ќырында ќарастыра отырып Жоѓарыны – Аспан деп, ал Тµменді – Жер деп аныќтады. Жер – туушы бастау, ќайта туылу (ана ќ±рсаѓы).

Космогония тілінде – туушы ќ±рсаќ таќырыбын жалѓастырушы Жер-Ана, жєне оныњ ѓарыштыќ серігі – Аспан – Єке, Тєњірі – ¦май. Ќалыњдыќ костюмініњ б‰кіл кешенін екі аймаќќа бµлуге болады, атап айтсаќ:

– жоѓары – аспанды рєміздеуші бас киім – сєукеле;

– тµмен – жерді рєміздеуші костюмніњ µзі.

Б±л кешенде д‰ниеніњ ѓылыми бейнесіне ажырамас бµлігі жєне ерекше сакральдыќ аймаќ ретінде «Орталыќ орны» сєукелеге беріледі. М±нда сєукеленіњ безендіруші декоры ¤мір аѓашы болып табылады.

Сєукеле – ХІХ ѓасырдыњ соњына дейін ќазаќтардыњ т±рмысында ќолданылѓан кµне бас киімдердіњ бірі. Б±л туралы И. Георги, Г.И. Спасский, П.И. Небольсин, Ш. Уєлиханов, И. Ибрагимовтар жазѓан (Ќосымша А 1).

‡йлену тойында киілетін єйелдердіњ бас киімі – сєукеле – конус формасында келетін биік (орташа есепте 70 см-ге жуыќтау) ќалпаќ, ол кµбіне бас жаѓы ќиылѓан ‰лгіде келеді. Осы бір биікке ±мтылѓан конус тєрізді форма бас киімініњ маѓыналыќ мєнін аныќтайды. Сєукеле екі бµлімнен ќ±ралады, «сєу» – б‰тін, т±тас жєне «келе» – жоѓарѓы жаѓы, м±нарасы. Сонымен ќатар «сау» – денсаулыќтыњ жаќсы екендігін білдіреді, ал «келе» сµзі келе жатыр деген мєнде. Былайша айтќанда, «сау келе жатыр» деген маѓынаны береді. «Саукеленіњ семантикасы Д‰ние тауы мен Д‰ние аѓашыныњ бірлігін білдіреді (бас киімніњ конусы – Д‰ние тауы, ‰кініњ ќауырсыны – Д‰ние аѓашы) Ќалыњдыќтыњ басындаѓы сєукеле д‰ниеніњ ‰штігін танытады, ‰ш бµліктіњ єрќайсысы жеке т±рып µздігінше ешнєрсе білдірмейді, біріккенде ѓана олар жања бір нєрсеніњ мєнін береді: ана – єлем – ќалыњдыќ» [42].

Саукеленіњ бет ќабаты к‰міс жєне алтын жалатылѓан єшекейлермен безендірілген. Бет ќабаты мен жанына таѓылытын нышандар ромб тєріздес болып келеді, µйткені ромб – кµбею символы. «Зерттеушілер к‰містен жасалѓан кейбір єшекей заттардыњ пішіні атаќты ортаазиялыќ ќ±дай – жерге µмір сыйлайтындардыњ ќараушысы – Анахитиканыњ бейнесін кµреді. Ќалыњдыќтыњ бас киіміндегі осы рєміздіњ орын алуы µзінен-µзі т‰сінікті: баќытты ж±байлыќ µмір тілеу, ‰бірлі-ш‰бірлі, денсаулыѓы мыќты болуды білдіреді» [43]. Саукеленіњ декоративтік рєсімделуінде космогониялыќ, µсімдіктіњ, зооморфтыќ, геометриялыќ орнаментті мотивтер ќолданылды. Єсіресе, космогониялыќ орнаментті мотивтер кењ таралды. Оларды саукеленіњ кµптеген детальдарынан кµруге болады: шекелік, металл нышандар, шытыра.

Ењ алдымен к‰н бейнесіндегі шењберді атау керек. Ол алуан т‰рде берілген: біріне-бірі ±ласќан шењберлер, г‰лді безектер, спиральдар, бір-біріне ќиыстыра орындалѓан безектер (крестовина). Космогониялыќ мотивтерден басќа саукелені рєсімдеуде µсімдіктер мен зооморфтыќ мотивтер де ќолданылады. ¤сімдіктер мотивін пайдалана отырып, адам табиѓат єлемімен µз бірлігін кµрсетеді. Кµшпелі тайпалар жануарларды табиѓаттыњ ерекше жаратылысы деп таниды. Ањ стильдерініњ кµне образдары: ќошќар, ат, б‰ркіт, ќыран, ќасќыр бейнелерін зергерлер µздерініњ кµркем компазицияларында пайдаланды. Саукеле декорында геометриялыќ мотивтер жиі ±шырайды. Олар єр т‰рлі сызыќтар т‰рінде болып келеді – тік толќынды, тізбектелген спираль тєрізді сызыќтар т.б.

Орнаментацияда пайдаланылатын белгілі бір т‰стер рєміздік маѓынаѓа ие. Мєселен шекедегі шашаќтар – «шекелік», белгілі бір орнаменттік формаларын бояу ‰шін кµк т‰с ќолданылады, кµк т‰с – аспан символы, аспанѓа табыну; сєукеле металдарында, «алаќанда» ќызыл т‰с пайдаланылды, ќызыл т‰с – от символы, к‰н символы, байлыќты білдіреді; «желектегі» аќ т‰с – аќиќаттыњ, баќыттыњ, тазалыќтыњ рємізі, нышаны. Тігістері мен тастарында – жасыл т‰с – кµктемніњ, жастыќ шаќтыњ т‰сі, сары – аќыл-ойды білдіреді.

Екі жаѓы ±зын болып келетін «жаќтама» маржан, меруерт, бирюзадан жасалынѓан моншаќтардан ќ±ралады. Жаќтама бас ќиім мен ќалыњдыќ костюмін композициялыќ т±рѓыдан байланыстырып т±рады. Осы бір желбіреп т±рѓан шашаќтар жањбырды білдіреді, Аспан мен Жердіњ ќосылуын танытады.

Жер образын танытатын костюм µнімділік идеясын білдіреді. Осыдан келіп киім декорында µсімдіктер мотиві орын алады.

Киімніњ шет б±рыштары (жењніњ ±шы, киімніњ алдынѓы жаѓы, етегі) міндетті т‰рде шет орнаментімен безендіріліп, ќорѓаныш ќызметін атќарады. Олардыњ ішінде келесі мотивтер жиі кездеседі; су – арыќ, г‰лдерді суѓара отырып, оларды ќорѓайды, немесе «тау», «µмір жолы» безектері жєне т.б. «Семсер ±шы», «пышаќ ±шы» деген ќорѓаныш безектері киімде ѓана кењ таралып ќойѓан жоќ. Ерте дєуірде адамдар µздері кµзбен кµрген д‰ниені жєне ол туралы µз т‰сініктерін, олармен µзара байланысын шартты бейнелеу тілімен – олар ‰шін сиќыр мєніне ие алѓашќы код ж‰йесімен беріп отырды. Біртіндеп б±л ж‰йе кµркем орнаментке айналды, сµйтіп сиќырдан басќа эстетикалыќ мазм±нѓа ие болды.

Ќазаќ мєдениетініњ мєн-маѓынасына бойлап, оныњ мєдени-аќпараттыќ негізін ±ќпайынша, мєдени єрекеттер санаѓа жетіп, сезімді билеп, жеке т±лѓалыќ, ќоѓамдыќ ќ±ндылыќќа айналмайды. Ол ‰шін ќазаќ мєдениетініњ сипатымен терењ таныс болу шарт. Ќазаќ мєдениеті жан-жаќтылыѓымен сипатталады. Олардыњ жалпы ќаѓидалары аз болѓанымен, танылу формалары єжептєуір кµп. ¤мірге деген м±ндай кµзќарас арќылы кµшпелі халыќ табиѓат єлемі мен µз тіршілігін салыстыра келіп, табиѓат ќ±былыстарыныњ бірт±тас екендігін ±ѓынса, µзініњ де єр єрекетін Ѓарыш ‰йлесімділігіне баѓындыра білген. Ш. Монтескье: «Ой сана – дегеніміз таќылеттілер ішінен айырмашылыќты, ±ќсастыќ ішінен айырмашылыќты ажырата білу ќабілеттілігі», – деген екен. Табиѓат зањдылыќтары мен µз µмір тіршілігі арасындаѓы ±ќсастыќ пен айырмашылыќты даралай білген бабаларымызды дала даналыѓыныњ негізін ќалаушылар десек болады.

Табиѓаттыњ реттелген ауыспалылыѓы мен ‰йлесімділікті саќтау к‰шін ±ѓынѓан кµшпелі оныњ зањдылыќтарын игеріп, ‰йлесімділіктіњ єлемдік бастау мен µмір ќаѓидасы екендігін µзінше бар болмысымен дєлелдеді. Сол себептен еуропалыќ халыќтар ±ѓымында д‰ние хаостан жаратылды деген т‰сінік ќалыптасса, дала перзентініњ ±стаѓан ќаѓидасы бойынша тіршілік тек ‰йлесімділіктен жаралып, ‰йлесімділік негізінде ѓана саќталып т±р. Ќазаќ мєдениетін тіршілікті ‰йлесімділікпен ±йымдастыру ж‰йесі десе де болады.

Ол ж‰йе бойынша ќазаќ мєдениетіне тєн, рухани µмір саласыныњ бєрінде де орын алѓан бірнеше µзіндік эстетикалыќ сипаттар ќалыптасќан. Олар алѓашќы ќоршаѓан ортаны игеру, кењістік ерекшелігін сезінуге байланысты. Кµне дєуірдегі ±ѓым бойынша, єлем кµпќабатты жєне ‰ш дењгейден т±рады: жерасты, жерорта жєне аспан єлемі. Б±л ±ѓым негізінде ќарастырылѓан адам мен табиѓат ‰йлесімділігініњ куєсі ретінде дєст‰рлі ќазаќ ±лттыќ киімін алсаќ болады жоѓарыда аталѓандай, єр бір киімніњ элементі рєміз-белгі арќылы халыќтыњ д‰ниетанымын сипаттайды.

Біздіњ бабаларымыз µз µмірі, д‰ние туралы µз т‰сініктерін, табиѓат к‰штеріне деген ќатынастары туралы белгі-рєміздерді ±рпаќтан-±рпаќќа беріп отырды. ¤йткені тігіс пен тоќыма суреттері кездейсоќ орын алѓан жоќ. Кездейсоќтыќтар тек ќана ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында ќаланыњ єсері жеткілікті болѓан т±рѓылыќты орындарда пайда болды. Ќосымшада кµрсетілген т±рмысќа шыќќан єйелдіњ дєст‰рлі халыќ костюмі мен келесі суретте кµрсетілген єйелдердіњ халыќ костюмі мотивтері негізінде орындалѓан ќазіргі моделденген костюмді салыстырып кµрелік. М±нда ќайынененіњ к‰нделікті киетін «кимешек» ‰лгісі пайдаланылѓан. «Белшалѓыш» кие отырып, єйел толыќ ‰й шаруасы ќожасы міндетін атќарѓан.

Келесі бір жас ерекшелік сатысы жасы 50 – 55-тен жоѓары ер кісілер (аќсаќалдар) мен єйелдерге (бєйбішелер) ќатысты болып келеді.

Єйелдердіњ єдеп ѓ±рыптарында фертильділіктіњ аяќталуы атап µтіледі. Зерттелген кешен барынша ќарапайым етіледі: кимешектіњ бет кесіндісі безектері ж±птастырылады, к‰міс єшекейлер таратылып беріледі. Безектерді салт бойынша ‰лкен ќызѓа береді. Костюмніњ т‰сі де µзгереді, бас киімде аќ т‰с кµп орынды иеленеді, костюм бір т‰сті болып келеді. Б±л дєст‰р т‰ркі халыќтарыныњ кµпшілігіне тєн. Мєселен, ноѓайларда «аќ орамал – к‰йеуі бар єйелдіњ белгісі», ќараќалпаќтарда «кемпірлер аќ кимешек киген» [44, 58 б.].

Ќазаќтардыњ єйелдерге арналѓан костюмдері жалпылама осындай семантикалыќ талдауѓа ие. Ер адамдардыњ костюмдерінде жас ерекшелігі айќын біліне бермейді. Негізінен олар бас киім – белбау – ќару – жараѓына ќарай белгіленді.

1) Сакральды ‰стемдіктерге ќатысты бас киімніњ семантикалыќ мєртебесін ќарастыралыќ. Оны «‰йдіњ ќ±ты» деп атайды, м±нда бірќатар тыйымдар ќатањ саќталады: (басќа біреумен бас киімді ауыстыруѓа болмайды, олай болѓан жаѓдайда басы ауырады, басы айналады, бас киімді еденге тастауѓа, бас киімді аттап µтуге, басып µтуге болмайды). Негізінде ілгеріде аттап µту к‰ш-ќуатын алып ќою, бала тудыру ќабілетінен айыру, µсу, кµбею ќабілетінен айыруды білдірсе керек. Б±л т‰сінік т‰ркі-монѓол арасында кењ таралѓан: ер адамды аттап µтуге болмайды, оныњ арќасынан, жас ќарамалдыњ жем-кµгенінен, киіз ‰йдіњ к‰мбезін тірейтін уыќтардан аттап µтуге болмайды [44, 59 б.].

Жалпы алѓанда, басќа бауырмен ќатар ќ±т орны болып саналады. Жоѓарыда атап µткеніміздей, бас киімді ‰йдіњ ќ±ты, отбасы ќ±ты деп дєріптеген Ш.Ш. Уєлиханов б±л туралы былай деп жазады: «Кейбір ќырѓыздар (ќазаќтар) жамандыќ болады дегеннен ќорќып µз бас киімін ешкімге бермейді». Ер кісі µлгенде оныњ бас киімі отбасында ќалады, біраќ оныњ біраз киімдері туыстарына таратылып беріледі. Бас киім мен туу бастауыныњ, µмірлік к‰штіњ µзара байланысын мынадан да кµруге болады; шала туѓан баланы ќыста єкесініњ киетін т±маѓына немесе киіз ќалпаќќа салады да, оны киіз ‰йдіњ жоѓары белдеуіне іліп ќояды. 40 к‰н бойына єр к‰ні бала салынѓан ќалпаќ киіз ‰йдіњ келесі тор ќадауларына кезек-кезек ілініп шыѓады. Б±л салттыњ орындалуы баланыњ шалалыѓын жетілдіреді деген сенімнен туѓан.

Баланыњ µмірлік бастауы мен єкеніњ бас киімі арасындаѓы байланыс туралы м±ндай т‰сінік µткен дєуірде т‰рікмендерде де болѓан. Мєселен, Ставрополь т‰рікмендері сєбидіњ кіндігі кепкен соњ, оны єкесі «бала жоѓалып ќалмауы ‰шін» ќалпаѓына тігіп алѓан.

Ќазаќтардыњ бас киімге деген ерекше ќатынасына байланысты салт кешені саян-алтай халыќтары т‰сініктеріне жаќын болуы да м‰мкін. Оларда бас киімніњ семантикалыќ мєртебесі «ќ±тпен» байланысты болып келеді. Мєселен, тµлеуіттерде «мал мен ањдардыњ» ќ±рсаќтаѓы баласын ‰шінші аспан ќабатында т±ратын Ермен хан жерге жіберіп отырады деген т‰сінік бар. Шамандыќ салтын жасау кезінде, оѓан ќатысушылар кезекпен келіп шаманѓа ќолындаѓы ќалпаѓын ±сынатын болѓан. Шаман ќ±т – ќ±рсаќ беретін болѓан: бірін жылќыларѓа, бірін ањдарѓа: т‰лкіге, ешкіге, маралѓа жєне т.б. Жаќындап келіп ќ±т алѓан адам басына ќалпаѓын киіп, ризашылыќпен жµнелетін». Єдебиетте бас киімніњ адамѓа ќ±рсаќ «жандарын» беретін аралыќ ќызметі туралы т‰сінік Оњт‰стік Сібір халыќтарында ертеден келе жатќан болса керек. Бас киімді бас жаѓына байланѓан, адам тєріздес алаб±ѓа бейнелері осындай ойѓа жетелейді. Саян-Алтай салтындаѓы ер адамдардыњ ќалпаќтарын ќ±т тарату салтын ќазаќтардыњ келесі ѓ±рыптарынан да байќауѓа болады: Нысанаѓа жеткендер (бєйгеде) µз таќияларын, ќалпаќтарын, бастарына не киген болса, соны сый таратушы адамныњ алдына тастайды. Барлыќ т±лпарлар келген соњ, б±л заттар мєреге жетудіњ дєлелі болып табылады [44, 59-60 бб.].

Ибраев Б.Г. бас киімніњ «ќ±т – фарн» ±ѓымымен байланысын атап µтеді. Ол былай деп жазады: «Киімніњ ењ басты элементі – бас киім, м±нда т‰рлі типтердіњ функциялыќ айырмашылыќтары кµрсетіледі, олар бас киімніњ формалыќ жасалуын біріктіреді – ќара, ж‰ні ±зын келген, тµменгі жаѓы мен шет жаќтары дµњгелек пішінде келген, тігістері тµрт жаќќа таралѓан жєне «µмір аѓашы», «ќошќар м‰йіз» орнаменттерімен аяќталѓан болып келеді. М±нда бас киімніњ материалы ќой ж‰ні ќ±т – фарн (адал, сєттілік, ќорѓаныш) маѓынасына ±дасады, микроѓарыштыњ келесі дењгейі ретінде ±ѓынылатын «адам жєне киім» ж‰йесінде болады [41, 41, 44 бб.].

Бас киімге иесініњ ќасиеттері берілуі де м‰мкін. Біздіњ кµзќарасымыз бойынша, м±нда келесі сюжет дєлелдейді: Баќсылардыњ арасында баѓаналы Ќойлыбайдыњ атаѓы шыќќан. Туу кезінде ќинайтын албастылардыњ ешбір Ќойлыбай бар жерде билік ете алмайтын: Ќойлыбай албастыѓа ќамшы немесе ќалпаќ ж±мсаса болѓаны албасты кµзін жоятын [45, 208, 216 бб.].

М±ндай т‰сініктер µткен дєуірде ќырѓыздарда да болѓан. Мєселен Т. Баялиева былай деп жазады: «Ертеде ќырѓыздар арасында босанушы єйелдер жанынан ќара албастыны ќуа алатын адамдарды жиі кездестіруге болатын. М±ндай адамдарды солт‰стік ќырѓыздары ќуучу деп, ал оњт‰стік ќырѓыздарды – ќуучунчу деп атайтын. Егер єйел босануы кезінде куугу келе алмаса, онда оныњ киімін, кµбіне бас киімін єкеліп оны босанып жатќан єйелдєњ басына кигізіп ќоятын. Ќара албасты куугу киімінен де ќорќады деп есептелінген» [46].

Бас кимге байланысты «ќ±т» сµзініњ маѓыналыќ шењбері µткен дєуірде басќа т‰ркі халыќтарына да белгілі болды. Б±л т±рѓыда ноѓайлардыњ «киеу коьринуьв» (к‰йеу кµру) ‰йлену салты, ќарашайлардыњ «берк алуы» (к‰йеу баланыњ бµркін шешіп алу) салты µзгеше ќызыѓушылыќ тудырады. Олардыњ мєні к‰йеу баланыњ ќалпаѓын ќалыњдыќтыњ туыстары к‰штеп тартып алуынан кµрінеді, к‰йеу б±л єрекетке ќарсылыќ кµрсетеді. «Бас киім ќ±т» семантикалыќ желісі тувалардыњ келесі мєтелін терењ т‰сінуге м‰мкіндік береді: егер тувалыќ отанына асыќса, сµйтіп туѓан µлке тауын кµріп ќалса, сол кезде басынан ќалпаѓы ±шып т‰ссе, ол ќалпаќты кµтеру ‰шін ењкеймейді» (µйткені отанына асыѓып келеді ) [44, 61 б.].

Еуразия кµшпенділері мєдениетінде бас киімді сакральды ‰стемдікте салыстыру дєст‰рі скиф-саќ дєст‰рімен келе жатса керек. Шамасы, ол «ќ±т» орнайтын орын ретіндегі бас туралы т‰сінік пен байланыста болса керек. Ќазаќта мынадай сµз бар: «Басынан ќ±т кетті» (баќытсыздыќты білдіреді).

Бас киімніњ «ќ±т» ±ѓымымен байланысы туралы м±ндай т‰сініктер Ферѓана алќабыныњ, Ташкент оазисініњ, Орта Зарафшан алќабыныњ тєжіктері мен сарттарында да болѓан. Мєселен, ерлердіњ бас киімі «ќулох» сыйѓа берілмейді, сатылмайды, µйткені ол «уругнинг кути» ±рпаќтыњ ќ±ты деп саналады (уругнинг кутини екатишка мумкин эмас). Сондай-аќ кутчы деген табыс (Б±ќара жєне Ќоќан хандыќтары территориясында), Самарќанд облысы µзбектері арасында бар, оларды ерекше ру ретінде баѓалаѓан, ерекше ќ±ќылы болды, єскерде жаяу емес, атты єскерде ќызмет ететін. Осы рудыњ ерекшеліктерініњ «кулох» бас киіміне ±зын ќызыл т‰сті мата байлайтын, ењ болмаѓанда матаныњ ±шы ќызыл т‰сті болуы керек еді.

Аяќ киім анатомиялыќ тµменді, жер бастауын білдіреді. Оны бас киімнен жоѓары ќоюѓа болмайды. Шамасы, б±л тыйым аяќты жоѓарыѓа кµтеру тыйымына байланысты болса керек. М±ныњ µзі «кµкті тебу» дегенді білдіреді.

Б±л тыйымныњ µзі кµне т‰ркі Кµк тєњрімен байланыста болса керек. Осыѓан жаќын идеологиялыќ алѓышарттар µткен дєуірлерде монѓолдар мен алтайлыќ урянхайлыќтардыњ тыйымдарында кездеседі, олар киіз ‰йдіњ уыќтарыныњ жоѓарѓы бµлігін киіз байпаќтармен тыѓындап тастайды.

Сонымен ќатар аяќ киімніњ ±лтараѓын халыќ медицинасында пайдаланѓандыѓы туралы деректер бар: егер баланыњ наѓашысыныњ ±лтараѓымен немесе кµзі µткен адамнан ±рлап алынѓан затпен ‰ш рет ±рса, кµзі µткендік ќайтады деген т‰сінік болѓан.

Сонымен, «адам-киім» ж‰йесі ќазаќтардыњ дєст‰рлі д‰ниетанымыныњ мањызды ќ±рамдас бµлігі болып табылса. Киім – костюмніњ жєне оныњ жеке элементтерініњ кешені ерекше толыќќанды семантикалыќ ќабатќа ие. Ол «жоѓары – тµмен», «сакральды – д‰ниелік», «кµбею – ±рпаќсыздыќ», «аталыќ – аналыќ» жєне т.б. ємбебап категорияларда ќабылданады. Киімге байланысты т‰сініктер ќазаќ ќоѓамыныњ кейінгі даму кезењдерінде «баќыт», «молшылыќ», «игілік», «г‰лдену» сияќты мєндерді беретін «ќ±т» ±ѓымымен байланысты к‰рделі идеологиялыќ кешенніњ бір бµлігі толып табылады. Шамасы б±л ±ѓымныњ ескі маѓыналары Саян-Алтай т‰ркілерініњ «ќ±т» ±ѓымыныњ генетикалыќ т±рѓыдан байланыста болса керек, м±нда ќ±т сµзі «ќандай да бір ±рпаќтандырушы бастау, µмір єлеуеті, µмір ќ±рсаѓы, «µмірлік к‰ш, «жан – ќ±рсаќ» мєндерін білдіреді.

Біздіњ кµзќарасымыз бойынша, м±ны жања туѓан бала мен бала шаѓасы кµп, денсаулыѓы жаќсы ќариялардыњ киімініњ байланысы туралы т‰сініктер (жања туѓан баланы атасыныњ дамбалына немесе єжесініњ кµйлегі етегіне ќ±ндаќтау, атасыныњ тымаѓында шала туѓан баланы жетілдіру); бала тумаѓан єйелдіњ киімініњ теріс к‰ші жєне керісінше, кµп балалы, денсаулыѓы жаќсы єйелдердіњ киімі ќ±т єкелуші ретте баѓаланѓан. Киім немесе оныњ ќандай да бір жеке элементі (деталі) оныњ иесіне игілік, к±т єкелуші деп саналады. «Киім алу» термині болѓан, ол киім иесініњ игілігін µзіне баулу ‰шін µзге адамныњ киімін с±рап киюді білдіреді. (Мєселен, бала тумаѓан єйел кµп балалы єйелден киім с±рап алады). Киім иесініњ ќ±т єкелушісі болып саналады; «жања киім сатып алѓан адамѓа «ќ±тты болсын» делінеді. Киім иесі «айтсын» немесе «ќ±ттамаќ сізден болсын» дейді.

Алѓашќы жаѓдайда одан «байѓазы» сыйлыќ с±райды, жања киімніњ бір шетін кесіп алам деп ќорќытады, мєселен етіктіњ ±шын кесіп алу. Екінші жаѓдайда оныњ µзі ќ±ттыќтаушыдан сыйлыќ талап етеді. Егер жања киім шапан болса, онда єйелдер (ќ±ттыќтамай-аќ) бауын таќќаны ‰шін «тонбау» сыйлыѓын с±райды, тіпті бауын таќпаса да с±райды. Сондай-аќ етегін кескені ‰шін, етек «етек кесті» с±райды, етегін кесіп алам деп ќорќытады. Кіммен бірге «ќ±ттыњ» да ќоса кететіні туралы т‰сінік болса керек. Сондыќтан біреуге киім бергенде, оныњ бір т‰ймесін алып ќалатын болѓан. Осы салт пен оныњ негізін ќ±райтын т‰сінік «сілекей алу» салтына жаќын келеді (сатылушы малдыњ сілекейін с‰ртіп алу). Басты сакральды киім ќызметі кµбеюді, µнімділікті, игілікті, жаќсы денсаулыќты, ќуатты ќамтамасыз ету болса, ол костюмніњ т‰с рємізі арќылы да берілді. Барынша репродуктивті жасында єйел костюмінде ќызыл т‰с басым болады, ќартаю шаѓына ќарай аќ т‰с басым келеді. ¦рпаќсыздыќ пен баласыныњ аз болуы баќытсыздыќ болып есептелінеді, бедеу єйел мен оныњ киіміне ќатасты кµптеген тыйымдар бар. М±ндай єйлдер «бауыры ќ±тсыз» деп саналады. «Ертеде бедеу єйел ќайтыс болѓанда, оныњ кµйлегі, тоны, кілемі, кµрпесі, саукелесі мен кµйлегінен ќ±райтын м‰ліктері єкесіне немесе ќалыњ мал берген адамѓа ќайтарылатын болѓан». Керісінше, денсаулыѓы мол, кµп бала-шаѓалы адамдыњ киімі «ќ±т» саналады, ол µлгеннен соњ да оныњ киімі отбасында «ќ±тты» ќамтамасыз етеді деп есептелді [44, 67 б.].

Танылѓан жєне мењгерілген ќ±былыстар, єзірленген ±ѓымдар, идеялар µрнек оюлардыњ сызыќтарында, ырѓаќтарында белгіленіп отырады. ¤мірлік мєнге ие бір ѓана сол ±ѓым ќазаќ киімініњ орнаменттерінде, формалары мен декоративті элементтерінде алуан т‰рлі кµркемдік ±ласымѓа ие болды. Символикалыќ ±ѓымдардыњ алуан т‰рлі бейнелік н±сќалары дєст‰рлі ќоѓамныњ µзінен кейін мол аќпарат ќорын ќолдау ќызметін атќарады. ¤йткені мєдениет элементтерініњ кµп болуы ±рпаќаралау трансмиссияныњ µзіндік кепілі болып табылады, м±ныњ µзі ќоѓамдыќ ж‰йеніњ т±раќтылыѓы мен µмір с‰ру ќабілеттілігін білдіреді [47, 58 б.]. Киімдегі белгілі бір кµркем мотивтерге байланысты т‰сініктер т‰рлі халыќтардыњ дєст‰рлі мєдениетінде орын алып, кµп таралѓан. Тµменде келтірілген семантикалыќ параллельдер Шыѓыста тарихи мєдени байланыс ретінде, сондай-аќ єлемніњ кµптеген халыќтарына тєн архайкалыќ сананыњ ортаќ мифологиялыќ ќ±рылымы ретінде т‰сіндіріледі.

Кµптеген халыќтардыњ д‰ниетанымында ѓасырлар терењінде пайда болѓан санды код зор рµл атќарѓан [48, 230, 234 бб.]. Санды жіктеме сонау массагеттердіњ [49, 125-135 бб.], саќтардыњ [50, 7-23 бб.] мєдениеті кезінде-аќ ќалыптасќан. Санды костанттар (µзгермейтін сандар) ортаѓасырлыќ кезењдегі т‰ркі тілді халыќтардыњ мифопоэтикалыќ жєне орнаменттік ж‰йелеріњде кµрініс тапты [51]. Ќазаќтардыњ металлопластикалыќ кµркем ќ±рылымын да 1, 2, 3, 4, 7, 9, 40 сандары зор мєнге ие.

Д‰ниені бинарлыќ оппозицияѓа бµлетін (жоѓары – тµмен, к‰н – т‰н, оњ – сол, жер – аспан, туу – µлім, аталыќ – аналыќ, от – су) жіктеме кењістіктіњ, уаќыттыќ, єлеуметтік, адамгершілік, баѓалаушылыќ, биологиялыќ, діни, т‰сті жєне т.б. µмірлік ќ±рылымдарды ќарастырады.

Т‰ркі тілді жєне монѓол тілді кµшпелілерде кењістіктік т‰сті сєйкестік болуын атап µту ќызыѓушылыќ тудырады: солт‰стік – ќара т‰с; оњт‰стік – ќызыл; шыѓыс – кµгілдір; батыс – аќ; орталыќ – сары [52, 150 б.]. Сонымен ќатар белгілі бір жануарлармен, жыл мезгілдерімен, табиѓи апаттармен, адам тєнініњ м‰шелерімен, єлеуметтік иерархиямен, геометриялыќ формалармен салыстыру кµптеген этникалыќ дєст‰рлерде орныќќан [48, 214-215 бб.]. Кейбір рєміздер едєуір сыйымды оппозицияларѓа топталады. Мєселен, от металл, оњ, жоѓары, к‰н – аталыќ бастаумен, ал сол, тµмен, су, т‰н – аналыќ бастаумен ассоциацияланады [49, 128 б.]. Бинарлыќ санда константа ќазаќ киімі – пластикада т‰рлі формада бейнеленген. Киімдегі декоративті б±йымдар формасы мен декор бойынша индифференцияланады.

Дуализмніњ келесі бір белгісі – ж±птылыќ. Ќазаќ ќыздары моншаќтан басќа єшекейлердіњ бєрін ж±бымен таѓады: білезіктер, саќиналар, т‰ймелер, сырѓалар. Сырѓаныњ бірін жоѓалтып алѓан жаѓдайда, оныњ келесісін зергерге жасатуѓа тапсырыс бермейтін. ¤йткені ол осы себепті µз ж±бынан, яѓни єйелінен айырылып ќалуы м‰мкін. Кµркем шешімде, формалар мен орнаменттерде кµрініс табатын бинарлыќ Батыс Ќазаќстанныњ «геометриялыќ» стиліндегі зергерлік єшекейлерден айќын кµрінеді.

Санауда ќолданылатын сандар біздер ойлаѓандай емес, одан кењ ±ѓымды береді. Ал єр ±ѓым психикалыќ байланысты ассоциацияны білдіреді. Халќымыздыњ с‰йікті, рєміздік маќсатта танылатын сандары бар жєне м±ныњ µзі сандардыњ белгілі бір этнос мєдениетіндегі орны байќалады. Бір саны – белгілі бір б‰тіндік, µркениеттік, абсолюттік тыныштыќ, б±л тек Алла мен Ѓарышќа тєн. Екі саны – ж±п сан болѓандыќтан, т±раќтылыќ, ж±птылыќ рємізі. Жєне де бинарлыќ ж‰йеніњ негізі болып, не нєрсені ќарама-ќарсылыќта таниды: оњ – теріс, єйел – еркек, жаќсылыќ – жамандыќ, алѓа – артќа т.б. Б±л санды тізім барлыќ мєдениетте ємбебап сипатта танылады. Олардыњ ішінде мысалы, оњ – теріс ±ѓымы ќазаќ танымында ерекше орын алѓан. Оњ жаќсылыќ мєнін береді, сондыќтан да оњ бата, оњѓа басты, оњ жаќ, оњ жол тєрізды сµз орамдары сєттілік, жаќсылыќ, жолы болу ±ѓымдарымен астарласып жатады.

‡штік пайда болу, даму жєне аяќталуды рєміздейді, ол абсолюттік жетілу мен таусылуды ±ластырады. Б±л сандыќ µлшем д‰ниесі 3 тік дењгейге бµледі: жоѓары – аспан д‰ниесі, орташа – жер д‰ниесі, тµменгі – µлі д‰ние. Ш. Уєлиханов [53, 480 б.] ќазаќтар аспанда да адамдар µмір с‰реді. Ол тамаѓынан буынып алады. Біздер орташа д‰ние – жерде µмір с‰реміз, денеміздіњ ортасынан белбау байлаймыз. Жерасты адамдары аяќтарынан буынады» деп жазады. Б±дан біздіњ ањѓаратынымыз адам тєні єлем ќ±рылымымен араќатынаста болады, м±ныњ µзі сонау саќтардыњ д‰ниетанымына тєн болып келеді [50, 66 б.]. Саќ мифологиясында б±л д‰ниелерге белгілі бір жануарлар сєйкес келіп отырады: жоѓарѓы д‰ние – ќ±стар, орта д‰ние – ањдар мен ‰й жануарлары, тµменгі д‰ние – жыландар мен балыќтар [50, 93 б.]. Д‰ниеніњ ‰штігі аѓашпен салыстырылды: б±таќтары – жоѓарѓы д‰ние; баѓаны – орта д‰ние; тамыры – тµменгі д‰ние. Аѓаш б±таќтарына шыѓа отырып, баќсылар аспанмен тілдесті [53, 180 б.]. Басќа халыќтардаѓыдай ќазаќ мифологиялыќ санасында д‰ниеніњ тігінен ‰шке бµлінуі [48, 217 б.] д‰ниені кµлденењінен µзен бейнесінде ‰шке бµлінуіне ±ласады: бастауы – аспан, арнасы – орта д‰ние, ќ±йылу орны – тµменгі д‰ние [54]. Ќазаќ халыќ ертегілеріндегі батырлардыњ сынаќтан µтуі, интонациялыќ єрекеттерді ‰ш рет ќайталауы осы санды µлшемге ќатысты болып келеді; ќазаќтардыњ ќоѓамдыќ ќ±рылымы (‰ш ж‰з), ‰ш апат (от, жер, су), уаќыт категориялары (µткен шаќ, ќазіргі жаќ жєне болашаќ). ‡штіктіњ бейнелік ±ласуы ќазаќ зергерлік б±йымдарында кењ таралѓан: єшекейлерінде, т±марларында, белбау нышандарында жєне ат єбзелдерінде. Д‰ниеніњ ‰штік тік ќ±рылымы квадрат пішініне ±ласќан д‰ниеніњ кµлденењ т±раќты жєне реттілігін білдіреді: тµрт апат, жыл мезгілдері, адам µмірініњ тµрт сатысы, д‰ниеніњ тµрт тарабы [55]. Жалпы адами кµлемде т±рѓылыќты жайдыњ жоспарлаушы негізі болып табылады.

Динамикалыќ ‰штік пен статистикалыќ тµрттік ќосындысы жеті санын береді. Жеті саны адам психикасына (ш±ѓыл есте саќтау ќабілетіне) ќатысты орталыќ µлшем болып табылады. Осыныњ негізінде б±л сан кейіннен киелі мазм±нѓа ие болды [56]. Аптаныњ жеті к‰нге бµлінуі, µлген адамныњ жетісін беруі осы жеті санын дєріптеуге байланысты туындаѓан. Халыќ ертегілері мен маќал-мєтелдерінде де жеті санына кµњіл бµлінеді. ‡ш еселенген ‰штік кµптеген халыќтардыњ т‰сінігінде киелі саналады. Тоѓыз саны мен [49, 128 б.] ќазаќтар мен Орта Азия [57, 162, 178, 211, 268 бб.] халыќтарыныњ ‰йлену дєст‰рлерінде берілетін ќалыњмал тµлемі, сый-сияпат пен сыйлыќтар кµлемі айќындалады. Ќырыќ саныныњ адам µміріне алѓаш ќадам жасауы табиѓат сынынан µтуді талап етеді. Соныњ алѓашќысы – д‰ниеге келгеннен ќырыќ к‰н µткенше сєби фєни д‰ниеніњ µзгешелігін – тыныс алудан ќоректенуге дейінгі µзгерістерді игеруге жаѓдаят жасайтын ќырыќ к‰ндік шектеушілікте болады. Осы мерзім µткенде нєрестеніњ ‰йренісуі кезењінен аман-есен шыѓуын атап µту – ќырќынан шыѓару деп аталады.

Нєрестені ќырќынан шыѓаруѓа кµрегенді, халыќ ќазынасын, ±лт руханияттылыѓын саќтаѓан, µнегелі ±рпаќ µсірген ана шаќырылѓан. Б±л да болса болашаѓыныњ рухани ќ±ндылыѓын алдын-ала ќалыптастыруды маќсат т±тќандыќтыњ дєлелі. Нєрестеніњ єжесі оныњ тєн тазалыѓы мыќты болуы ‰шін к‰містен жинап, шомылдыратын суѓа салѓан. Аѓаш сырлы тостаѓанѓа ќырыќ ќасыќ су ќ±йып, нєрестеніњ ‰стін шайѓан. Ќырыќ ќасыќ су адамныњ ќырыќ к‰ндік ќиындыѓын ќалдырмай алып, жања µмірге тазарып келеді деген ниеттен туады деп т‰сіндіреді ќариялар. Ќырќынан шыѓарушы ана нєрестеге сырлы ыдыс пен ќасыѓын єкелген – «ќырын аяќ» сыйлаѓан. Ол нєрестеніњ жеке µзініњ тамаќ ішетін ыдысы, д‰ниеге келгеннен µз ырысы мол болуын кµздеген халыќтыќ ишарат. Б‰гінгі кµзќараспен сынасаќ, медицина талабын бабаларымыз ертеректен орындап ќойѓан сияќты. Ќырќынан шыѓару тойында келесі рєміздік, нышандыќ єрекеттер атќарылѓан: баланыњ шашын алып, одан т±мар жасаѓан; тырнаѓын алып, жерге кµмген; ит кµйлегіне жейдесіне тєттілер т‰йіп, оны ит мойнына байлайды, балалар итті ќуып тєттілерді алып жейді; с±ранымы болса баласы т±рмайтын адамѓа ит кµйлектіњ етегін жыртып беру немесе ит кµйлекті келесі ±рпаќќа саќтап ќалу. Тєњірге сенушілік заманында ќалыптасќан рєміздік, нышандыќ єрекеттердіњ б‰гінгі к‰нге дейін жетуі халќымыздыњ дінге деген ±ќыптылыѓынан гµрі ±рпаѓына деген арман-ниетіне сай келеді. Мєдени єрекет ретінде оларда сигникативтік белгілер арќылы дєст‰рлі мєдениетті саќтау маќсаты басым. Бас ќадірі артсын деп шашын жоѓары ілу, µмірге тырнаѓы ілінді, ендігі ±рпаќ жалѓастыѓын саќтау ‰шін тырнаѓын жерге кµму, иттеме ауруы баладан аулаќ болсын деп ит кµйлегін иттіњ мойнына байлату, ж‰гіріп ж‰рген балалардыњ соњына ілесетіндей болсын деп балаларды тєтті беріп разы ќылу – бєрі сол єрекеттердіњ тура ыќпал ететіндігіне деген сенім емес. Кіндігі кесіліп, ол жерге кµмілуі нєрестеніњ ана ќ±рсаѓындаѓы бастапќы µмірімен байланысын ‰зуі болса, ќырќынан шыѓару – сол бастапќы ќ±рсаќтаѓы µмір кезењініњ аяќталып, келесі кезењніњ басталуын атаѓандаѓысы. Ќырќынан шыѓару рєсімініњ таѓы бір ќырыќ санына байланысты нышаны – ќ±ндаќталѓан нєрестені анасы кµтеріп табалдырыќтан ќырыќ ќадам алып шыѓып ќайта оралады, оларды шашумен ќарсы алады. Ана мен нєрестеніњ тікелей байланысы осы сєттен µзге сатыѓа еніп, ендігі жерде нєрестеніњ сол шањыраќтан шыѓып µсіп-µнуіне ишарат жасалады. Біраќ µрісініњ алыстамауы, ата шањыраќќа жаќындыѓын саќтау мањызды. Шашу шашып нєрестені кµрсету – ќазаќ мєдениетінде ќалыптасќан ±ѓым бойынша тіршіліктіњ µз ќалпы саќталуына, гармонияныњ – ‰йлесімділіктіњ орнауына деген ќуаныш белгі. ¤йткені ќазаќ ‰шін єлем тек ‰йлесімділіктен т±рады. Оныњ басталуы мен аяќталуы ѓана бар. Міне ќырќынан шыѓарылѓан нєресте сол ‰йлесімділік бастау алдына келеді.

Жеті жєне тоѓыз, ќырыќ сандарымен сондай-аќ киім орнаменттері, форма ќ±рылымдары да байланысты болып келеді. Зергерлік б±йымдардаѓы шашаќтар, концентрлік композициялардаѓы орнаменттіњ фриздер саны тоѓыз санына ќатысты болып келеді.

Адамныњ психофизиологиялыќ табиѓатында бойлап жатќан ќарастырушы сандар д‰ниені тануда µзіндік ќ±рал ќызметін атќарып, ќазаќтардыњ материалды жєне рухани мєдениетіндегі т±раќты бастапќы µлшемдердіњ ќалыптасуына єсер етті.

Киімініњ рєміздік ќызметтерініњ т±жырымдамасын ќ±растыру зерттеу маќсаты болѓандыќтан, ж±мыс атќарудыњ негізгі єдісі – теориялыќ ќ±растыру єдісі немесе идеалдандыру. Б±л зерттеуді орындау ‰шін ќазіргі замањѓы мєдениеттанудыњ мєдениеттіњ мєтіндік-мањыздыќ сипаттамаларын сараптауѓа жєне µмірдіњ рухани саласын, адамдыќ кµркемдік іс-єрекетін т‰сінуге себепкер болды.

Мєдениет феномені ретінде ќарастырылатын киімніњ тарихи формалары, басќа тарихи формада мањызсыз немесе м‰лдем жойылѓан. Б±л кµзќарастан киім теориясын ќ±растыру наќты тарихи формалардан бос, жєне олардыњ барлыѓына тіршілік ету зањы ретінде ќарастырылатын идеалды инвариантты ќ±растыру болып табылады. Идеализациялау єдісі зерттеу маќсаттарын шешу бойынша баѓынышты ќызметті атќаратын басќа єдістермен толыќтырылады – салыстырмалы тањдау єдісі, мєдени-тарихи жањарту єдісі, ќ±рылымдыќ-семиотикалыќ єдісі.

Ѓылыми дамудыњ ќазіргі кезењінде декоративтік µнер шыѓармаларын зерттеу єдістерін ќайта ойластыру ќажет, себебі кµркем шыѓармашылыќ шыѓармаларын жеке нысандар ретінде сараптау емес, назарѓа б‰кіл тарих, этнологиялыќ жєне мєдениеттанымдыќ контекстіні есепке алып сараптау ќажеттілігі сезілуде.

¤нер кезењдерін зерттеуде ќолданатын µзіндік тарихи тєсіл µзін-µзі ќазіргі тањда аќтамайды, себебі ќоѓамдыќ µмірдіњ саналы кµріністеріне жатќызылатын суреттемелердіњ мазм±нды элементтер ‰стінде ќ±ралады, ал ж‰йелік-ќ±рылымдыќ зерттеу зерттеуді мањызды толыќтыруы м‰мкін, себебі ол, «суреттеу мєтінініњ» ќ±рылымын зерттеп, мазм±нѓа адамзаттыќ сананыњ терењ сінуіне алѓышарттар жасайды. Ќ±рылымдыќ зерттеу єдістері µнер шыѓармасын ±заќ дамып-жетілудіњ нєтижесі ретінде ќарастыруѓа жєне кµнеден мирас болып ќалѓан формаларды айќындауѓа м‰мкіндік береді.