1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың теориялық негіздері
жүктеу/скачать 105.85 Kb.
|
ҚаржылықЕсеп
1. «Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру жүргізген кезінде аудитор талап ету мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген сомаларға назар аударуға тиіс. Баланста «Ұзақ мерзімді активтер» жатқызылған дебиторлық борыштар мынандай баптар бойынша көрсетіледі: алынуға тиісті шоттар; алынған вексельдер; негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары; акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының борыштары; басқа да дебиторлық борыштар. Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек ғана «Аванстық төлемдер» бабы қосылады. Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтарымен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді. Дебиторлық борыштардың жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте, субектінің ішінде дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің сапасының талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кездесетінін ескерсек, бұл жұмысты аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты аланатынын (яғни, дебиторлар өздерінің борыштарын мойнына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының бар екендігі); талап ету мерзімінің өтіп кетпегендігін (3жыл); қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс. Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың аталауы, мекен-жайы, қарыз сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың негізінде көрсетіліп анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштары бойынша есеп айрысуларды түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгенлеуді аудитордың өзі жүргізгенде анықталған ауытқұларды, сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер, түсініксіздіктер бойынша, аудиторға есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойын жинақтап бағыттауға мүмкіндік береді. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті. Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан–жақты қамтып, айқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет: өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт жасалғандығын; түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу қүжаттаымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын; 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын» Бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын. Бұндай жағдайда аналитикалық есеп мынандай мәселерді қамтамасыз етуге міндетті: Вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер мен ақша қаражаттараның мерзімінде түспегендігінде қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді: 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын» бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін; 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің бораштарын» бөлімінің шоттары бойынша аналитикалық есеп жазуларының Бас кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін; Талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын. Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылады. Аудитор 301 «алынуға тиісті борыштар» шотының дебетінде көрсетілген артылып жөнелтілген өнім ( тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтердің құнын таалп ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк көшірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған аванстарының жабылып, айдын аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып келе жатқан түрі – алынған вексельдер бойынша есеп айырысу. Вексельмен төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізу үшін аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі. Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу ушін алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 «Алынған вексельдер» шотында жүргізеді. Векскль бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен 4 «Ақша қаражаттар» бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы вексельдер қолданылуы мүмкін. Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші бір жағына (векскльді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі. Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға (ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді. Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге келісім бергеннен кейін ғана заңды күшке ие болады. Өтпелі белгінің (индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін. Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының (индассамент) қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады. Аудит кезінде вексельдердің есебінің тұрлері төлеуші субъектінің төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ату мерзімін өткізіп алған борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың зандылығын тексеру қажет. Күдікті борыштар резервтерінің есебінің аудиті. Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. Демек, күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен, қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады. Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар – бұл өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген күннен бастап екі жылдың ішінде сөндірілмеген қарыздар деп көрсетілген. Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді. Күдікті қарыздар бойынша резервтерді құру, оларды жұмсау және олардың қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік жоспарында 31 «Кудікті борыштар бойынша резервтер» бөлімшесінің дәл осылай аталатын 311 синтетикалық шоты қаралған. Жасалған резервтің көлемі борышкерлердің қаржылық жағдайы (төлем қабілеттілігі) ескеріле отырылып, олардың қарызды тұтастай немесе бөліп төлеу мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады. Жасалған күдікті резервтер сомасына 821 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шотын дебеттеп, 311 «Күдікті борыштар бойынша резервтер» шотын кредиттейді. Күдікті деп танылып, өтеу мерзімі біткен дебиторлық борыштарды субъектінің балансынан шығысқа шығарғанда 311 «Күдікті қарыздар бойынша резервтер» шотының дебетінде 30,33,35 бөлімшелердің тиісті шоттарының крелитінен көрсетеді. Күдікті қарыздарды жабуға жасалған резервтің жұмсалмаған сомасына 821 шотының дебетіне, 311 шотының кредитіне қызылдап жазу әдісінің қолданылып, стороно жасалып жабылғандығын тексереді. Жылдың соңында жасалған резерв бойынша қалдық тек қана ағымдағы жылғы күдікті қарыздар деп танылған дебиторлық борыштардың сомасынан тұратындығын тексеру қажет. Жасалған резервтің есебінен субъектін шеккен басқада зияндарын жабуға жұмсалғандағын; егер орын алған жағдайда олардың заңдылығын, есепті жылдың соңында қалған қалдықтың негізділігін тексеру қажет. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебінің аудиті Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында оперецияларының дұрыс көрсе тілгендігін және олардың есеп регистрларындағы мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен ұштастырып жалғастырады. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде 32 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыштары» бөлімшесінің 321 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыштары», 322 «Тәуелді серіктестіктердің борыштары» және 323 «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борыштары» синтетикалық шоттары қаралған. Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас) субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да бұйымдарымен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді. Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестіктерге толық басшылық жасап ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес (тәуелді) серіктестіктер күйреуге үшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестіктердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарын тексерген кезде, оларға ұзақ мерзімді түрінде салынған ақша-қаражаттай, материалдық-құндылықтай инвестицияларының жатқызылмағандығын анықтау қажет. Дебиторлық борышқа инвестициялардан тыс ақша-қаражаттар, дайын өнім,тауарлы материалды құндылықтар түрінде берілген құндылықтар бойынша есеп айырысулар жатады. Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280 үлгідегі дебетіндегі мәліметтерінің негізінде дебиторлармен және несие берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп, анықтауға тисті. Айдын басындағы және аяғындағы қалдықтарының және айлық айналымның карточкада жинақталып, Бас кітапқа жазылатын тізімдемеге немесе машинажазбаға қондырылғанына бақылау жүргізіп, оларға қоса тіркелетін шаруашылық операцилар растайтын құжаттарын тексереді. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар,несиелік борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарың типтік жоспарының 64 «Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несие бойынша қарыздар» бөлімшесінің шоттарында (641-643 шоттар) есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестіктерден алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты көрсетілгендігін анықтау қажет. Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті. Дебиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудитордан баоанстың «Басқа да дебиторлық борыштар» бабына ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл аталған бап бойынша жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтары бухгалтерлік есеп шоттарның типтік жоспарында қаралған 33 «Басқадай дебиторлық борыштар» бөлемшесінің мынандай синтетикалық шоттарында көрсетіледі: Бұл аталған дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығына тексеру жүргізгенде аудитор мына мәселелерді анықтап алуға тиісті: баланста көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы және есеп регистрларындағы мәліметтерінің сәйкестігін; жабдықтаушылар мен мердігерлерден сатып алынға тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін ақы төлеген (төлеуге келісім берген) шоттар бойынша қосылған құнға салынған салықтың (ҚҚС) көрсетілгендігін; қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай (атқарылған жұмысты көрсетілген қызметі қабылдау) кіріске алынып, 331 шотының дебетінде көрсетілген ҚҚС сомасы, осы шоттың кредитінен 663 «Қосылған құн салығы» шотының дебетінде шот-фактураның негізінде жазылғандығын; қоймаға түспеген және кіріске алынбаған материалды құндылықтарды қабылдау актісі бойынша қабылданбаған, атқарылған жұмыстар және қызметтердің акцептелген (төлеуге келісім берген) шот-фактуралары бойынша 331 шоттың дебетіне жазуларының жазылғандығын. Аудитор Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес бухгалтерлік есепте және салық есебінде есептеу әдісін қолдану ережелерінің сақталуына назар аударуға тиіс. Есептелген сыйақының есебінің аудиті. Аудитор 332 «Есептелген сыйақы» шотында жинақталған ақпараттармен танысып, олар қандай аралық шоттар арқылы жүзеге асырғандығын тексереді. Есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштардың құрылымын анықтап, оларға талдау жасап, 332 шотының дебетінде жазылған алынуға тиісті пайыздың үстеме сомасының 724 «Акциялар бойынша дивидендтер және сыйақы түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетілген сомамен сәйкестігін тексереді. 332 шотының дебетінде көрсетілген есептелген сыйақылардың ақша-қаражаттар бөлімінің тиісті шоттарына уақтылы келіп түскенін анықтау қажет. 332 «Есептелген сыйақылар» шотының аналитикалық есебінің, займ алушылар, вексель ұстаушылар, жалға алушылар және т.б. шарушылықтар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздарды айналым ведомостіне ұқсас тізімдемеде,машинажазбаларда жүргізілгендігін анықтау қажет. Аудитор басқадай дебиторлық борыштардың елеулі үлесін құрайтын 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары» шотындағы шаруашылық операцияларының дұрыс көрсетілгендігін тексеруге баса назар аударға тиіс. Бұл шотта жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары туралы ақпараттарының есебін, есеп беруге тиісті әкімшілік, шараушылық және операциялық шығындарына, қызметтегі іссапарларға берілген сомалар бойынша жүргізеді. Есеп беруге тиісті сома деп шаруашылықтың қассасынан ұсақ шарушылық шығындарына (қолма-қол есеп айырысусыз болмайтын әкімшілік шаруашылық және операциялық шығындарына) және іссапар шығындарына субъектінің жұмыскерлеріне берілген ақшалай авансын айтамыз. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың аналитикалық есебін әрбір берілген аванс бойынша жүргізеді. Аудитор берілген авансы бойынша есепті, оған тіркелген құжаттарымен, несие берушінің аванстық есепті бекіткен мәліметтерімен жинақ ведомостындағы жазуларын салыстырып, жаппай тексеру жүргізеді. Ең алдымен аванстың кімдерге берілгендігін анықтайды. Іссап шығындарына берілген аванстар тәртіп бойынша сол субъектіде жұмыс, қызмет істейді тұлғаға берілуге тиісті. Кейбір шаруашылықтардың жұмыс тәжірибесінде бұндай аванстарды жоғары тұрған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына берген жағдайларда кездесіп қалады. Кейбір шаруашылықтардың бухгалтерияларында жұмысшылар мен қызметкерлерді шаруашылық және іссапар шығындары деген сылтаумен, жеке басының қызметі үшін жалған аванс беруге жол берілгендігі орын алып жатады. Сондықтан жұмыскерлерді іссапарға жіберу туралы бұйрықты, іссапар куәлігін, оның мерзімін, барып-келу құнын, күшіндегі нормалар бойынша тәулігіне төленген сомасын, есеп беруге тиісті тұлғаларының аванс бойынша қорытынды есебінің уақтылы тапсырғандығын және пайдаланылмаған қалдық сомасын өткізгендігін анықтауы керек. Аудитор аванстық есепке тіркелген құжаттарының дұрыстығын, оларға төленген төлемдердің заңдылығын тексеріп, қажет болған жағдайда қарама-қарсы тексеру жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар, аудитор есеп беруге тиісті сомалар бойынша операцияларына тексеру жүргізгенде мыналарды анықтауға тиісті: субъектінің төрағасының есеп беруге тиісті сомаларды алуға құқық берілген тұлғалардың шеңберін анықтағандығын; есеп беруге тиісті тұлғаларға берілетін аванстың бекітілген көлемінен артық берілмегендігін; бұрынғы алынған аванс сомалары бойынша есеп бермеген тұлғаларға берілмегендігін; аванстық есепке жасалған шығындарының мақсаттылығы туралы көрсетілген соманы бекіткен төрағаның белгісінің бар екендігін; есеп беруге тиісті сомалары шығындарының кіріске алынып,есепте уақтылы көрсетілгендігін. Кейбір жағдайларда ақша-қаражаттарды есеп айырысу кезінде субъектінің бухгалтерінің өзі сіңіріп кетуі де ықтимал немесе оның белсенділік танытып араласуының салдарынан есептегі жазуларын көрсетудің нәтижесінде болуы мүмкін. Сондықтан аудитордың есеп кұралдарын және әдістерін қылмыстық іске пайдалануға баййланысты әдістерін білуге тиісті. Шағын ұйымдардың бухгалтері, әдетте, есепті барлық операциялар бойынша жүргізеді, ұрлық істеуге резерв жасау мақсатында саналы түрде құжаттарын дұрыс өндемейді. Жүмыскерлерге берілген есеп беруге тиісті сомаларын олардың бет есебіне қондырмай жалпы өндірістік немесе басқа да шығындарына шығысқа шығарылуы мүмкін. Жұмыскер аванстың қорытанды есебін тапсырғаннан кейін, бухгалтер оның бет есебіне кредиті бойынша сәйкес сомалырын көрсетудің нәтижесінде осы жұмыскерлердің алдында субъектінің жасанды борышы пайда болады. Бухгалтер іссапар немесе шаруашылық шығындары ретінде есеп беруге тиісті соманы алуға, өз атына кассалық ордер жазып, ондағы көрсетілген соманы алуы мумкін. Бузгалтерияға түскен кассалық қорытынды есепті өндеген кезде, басқаларымен бірге бухгалтердің атында жазылған шығыс ордері көрсетіліп, алған сомасын өзінің бет есебіне көрсетпей, жоғарыда көрсетілген жұмыскердің бет есебінде көрсетеді. Нәтижесінде осы жұмыскермен есеп айырысу жабылады. Аудитор материалды шеккен зиянды өндіру бойынша есеп айырысуды мұқият тексеріп, жетіспеушіліктер және ұрланғандары бойынша есеп айырысуларға талдау жасап, кем шыққан және жоғалған жағдайда қарау мерзімі мен тәртібінің сақталғандығын анықтауға, оларды қалай өндірудің қамтамасыз етілгендігін ж.т.б. тексеруге міндетті. Әсіресе кем шыққан және жоғалғандарын өндіріс шығындарында немесе кәсіпорынның қызметінің нәтижесінде шығысқа шығырылу фактілерін зерттеуге баса назар аударуы керек. Күшінде заң актілеріне сәйкес табиғи кему нормасынан жоғарғысын, сондай-ақ бүлінген құндылықтарды кінәлі тұлғалардың мойындарына апарады. Табиғи кему нормасының көлеміндегі кем шыққандығы оларды түгендеу кезінде анықталған жағдайда ғана өндіріс шығындарына шығысқа шығаруы мүмкін. Тәжірибеде (әсіресе сауда-саттықпен айналысатын шаруашылықтарда) табиғи кему нормасының көлеміндегі материалды құндылықтарды түгендеу жүргізбей-ақ шығысқа шығарып, колданыстағы заң актілері бұзу фактілері жиі кездеседі. Аудитор кем шыққан, талан-таражға салынған және ұрланған құндылықтар құны толығымен кінәлі тұлғаларының мойнына апарылғандығын, ақша қаражаттарын және материалды құндылықтарды түгендеу актісінің дұрыс толтырылып, нәтижесінің шығарылғандығын және түгендеу кезінде анықталған кем шыққан және жоғалғандарын реттеу тәртібін, кінәлі тұлғаларының мойнына алып, кем шыққан материалды құндылықтарды өндіріс шығындарына шығысқа шығарудын дұрыстығын және негізділігін тексеруге міндетті. Аудитор, сондай-ақ шаруашылықтың жұмыскерлеріне несиеге сатылған тауар және басқа да операциялар үшін берілген қарыздары (займдары) бойынша есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін тексеруге тиісті. Бұндай есеп айырысулар үшін 333 «Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың борыштары» шоттарына тиісті аралық шоттар ашылады. Бұл аралық шоттар бойынша аналитикалық есеп субъектінің жұмыскерлері бойынша жүргізіледі. Аудитор алынуға тиісті жалгерлік міндеттеме, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар, жабдықтаушыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға анықталған сәйкессіздіктер, табиғи кему нормасынан жоғары кем шыққан тауарлы-матариалдық құндылықтар, айыппұлдар, тұрақсыздықтар үшін үстемелер және, сондай-ақ меншіктік акциялардың номиналды құнынан, сатылу құнының жоғары сомасына талап етілген шағым-талап сомасы көрсетілген 334 «Басқадай» шотының мәліметтерімен танысып шығым-талап бойынша есеп айырысуға байланысты мына мәселелерді анықтауға тиісті: құжаттардың ерекшеліктерін, уақтылы және дұрыс толтырылғандығын. Шағым-талап ету мерзімін сақтамау, ұрланған материалды құндылықтардың фактілерін жасыру үшін қолданылуы мүмкін, өйткені шағым-талапта көрсетілген соманы төлеуден бас тартқан кезде шеккен зиян сомасын өндіріс шығындарына шығысқа шығарады; тексерудегі шаруашылықтың шағым-талаптарының негізділігін. Шағым-талап қанағаттандырылған жағдайда субъектінің шеккен зиянын өндіру үшін кінәлі тұлғаларын анықтау мақсатында әкімшілік тарапынан тексеру жүргізіліп, жоғалған, ұрланған, бүлінген құндылықтардың құнын өндіруге байланысты қолданылған шараларған орай тексеру жүргізеді; 334 шоттың «Шағым-талап бойынша есеп айырысу» аралық шоттары бойынша бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығын; аналитикалық есеп жүргізудің дұрыстығын, ол аналитикалық есеп жазуларының №8 журнал-ордеріне, Бас кітаптағы және баланстағы жазуларына сәйкес, әрбір дебитор және жеке шағым-талаптар бойынша жүргізілуге тиісті. Аудитор кем шыққандығы және ұрланғандығы туралы шағым-талап материалдарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, жоғалғандығы және бүлінгендігі туралы материалдарының сапасыз немесе уақтылы тапсырылмауының салдарынан тергеу немесе сот органдарының қараудан бас тартып қайтарылғандығын немесе ондай фактінің орын алмағандығын мұқият тексеруге міндетті. Жұмыс практикасында әдейі кінәлі тұлғаларын жауапкершілікке тартуға жол бермеу мақсатында талап ету материалдарын дұрыс толтырмау немесе мерзімін сақтамай кешіктіру сияқты фактілер орын алуы мүмкін. Кем шығу және бүліну фактісін растау емес, маңыздысы олардың пайда болу себептері анықтау болып табылады. Тәжірибеде жиі кездесетін зиян шегудің себебі (материалды құндылықтардың кем шығуы, талан-таражға салануы, ұрлануы) тарту-өлшеу құралдарымен қамтамасыз етілмеу, қойма бөлмелерінің жағдайының нашарлығынан тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау жағдайын сақтамағандықтан, оларды бір цехтан, екіншісіне қабылдау және бостау тәртібінің бұзылғандығынан, олардың сақталуына бақылаудың нашарлығынан, түгелдеу мерзімін сақтамай, қалай болса солай жүргізуден болып табылады. Сондай-ақ аудитор шаруашылыққа келтірілген зиянның дұрыс анықталғандығымен және аңықталу тәртібімен танысуға тиіс. Кейбір жағдайларда шеккен зиян сомасы бөлшек саудадағы бағасынан сауда үстемесі шығарылып есептеледі. Бұндай жетіспейтін немесе ұрланған қалдықтардан шеккен зиян сомасын, сол жергілікті жердің бөлшек сауда бағасы бойынша есептеп шығару керек. Шаруашылықтың қоймасынан басқа сақтау орындарынан кем шыққан және ұрланған құндылықтар бойынша оларды өндірудің қамтамасыз етілгендігі орындау беттері бойынша, борышкерден өндіруді бақылаудың ұйымдастырылғандығын анықтауда талап етеді. Кейде шеккен зиянды шығысқа шығаруға асығады. Бұндай жағдайда шаруашылық тәртіп бойынша жауапкердің жағдайының келмейтіндігі және оның мүлкінің есебінен өндірудің мүмкін еместігі туралы сот шешімдерінің негізінде жасауға тиісті. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кейбір жауапкердің мүліктік жағдайы өзгереді, сондықтан шаруашылықтарға бұндай қарыздар бойынша тіркелген дебиторлық борыштарды өндіру мүмкіндігін бақылау үшін, баланс сыртындағы 007 «Төлеуге қабілетсіз дебиторлардың борыштарын зиянға шығысқа шығару» шотында 5 жыл бойы көрсету ұсынылған. Басқандай дебиторлық борыштарды талдаған кезде, кәсіпорынның жұмыскерлерінің құрал-саймандарды пайдаланғаны, алдын ала төлемсіз босатылған материалдық құндылықтар, өткізілмеген арнайы жұмыс киімдер үшін ж.т.б. борыштарының тіркелу, оларды сөндіру тәртіптерін тексерудің маңызы зор. Аудитор есеп айырысу жағдайын зерттегенде, қарыздардың уақтылы қайтарылмауы, бухгартерлік есептегі есеп айырысу операцияларының дұрыс жолға қойылмағандығынан туындауы мүмкін екендігіне назар аударуды қажет. Сондақтан дебиторлармен есеп айырысулар аналитикалық және синтетикалық есепте уақтылы және дұрыс көрсетілуіне баса назар аударуды қажет етеді. Өйткені дебиторлық борыштар басқа да синтетиқалық шоттарда көрсетілуі мүмкін, оның ішінде талап ету мерзімі өтіп кеткен, алынуы мүмкін емес борыштар болуы да мүмкін. Дебиторлық борыштардың қатарына «Берілген аванстар» бабы да жатады. Күшінде есеп айырысу жүйесіне сәйкес субъект жабдықтаушылардан келешекте түсетін тауарлы-материалдық құндалықтар, орындалатын жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін аванс беруі мүмкін. Келешекте түсетін тауарлы-материалдық қорларға немесе жұмыс орындауға, сондай-ақ тапсырыс берушіден ішінәра дайындығына қарай өнімдер және жұмысты төлеу бойынша берілген аванстардың ақпараттарын жинақтау үшін, 351 «Түсетін тауарлы-материалдық қорлар үшін берілген аванстар және 352 «Орындалатын жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар» деп аталатын 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары қаралған. 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары бойынша аналититкалық есеп әрбір дебитор бойынша жүргізіледі. Аудитор аванс бойынша есеп айырысу оперциялрын тексерген кезінде олардың аталған шоттарда көрсетілген борыштардың нақтылығын анықтайды. Бұл жерде тексеру нысаны болып тек бухгалтерлік жазулар ғана емес, сонымен қатар жабдықтаушылармен және мердігерлермен жасалған шарттар да қызмет етеді. Әсіресе, аудитор аванс бойынша күдікті борыштарға, олардың пайда болу себебіне және кінәлі тұлғаларына назар аударады. Борыштарды нақты деп, егер ол мүдделлі тұлғаларының өзара есеп айырысу актілерімен салыстырылып расталған жағдайында айтамыз. Дебиторлық берешектің өсуі – айналымнан қаржы құралдың ағыны немесе алынуын сипаттайды, сол кезде қарыздың сомасының төмендеуі – көп кезде жақсы жағдай тудырмайды, өйткені қаржы қаражаттар есеп айырысу мақсатында емес, пайдаланусыз қоймада жатып қалған дайын өнімдерге кеткеніні көрсетеді. Сондықтан дебиторлық берешек сомасы көңіл бөлу мен талдаудың объектісі болуы керек. 4 кесте - Дебиторлық берешектің жалпы талдауы.
Есеп кезеңінде дебиторлық берешек айтарлықтай төмендеді. Егер оның көлемі жыл басында 18838 мың тенге құраса, жыл аяғында ол 14797 м.т құрайды, немесе 21,4 пайыз төмендейді ең дұрысы дебиторлық берешек неге сонша төмендегенін зерттеу болып табылады ол үшін бұл бапты ашып көрсету керек, қарызды жабу жетістігін оның құрамындағы күмәді қарыздарды көрсету, егер олар бар болса Жұйеде берілгендер бойынша дебиторлық берешек азайуы сатып алуылармен тапсырыс берушілермен және т.б дебиторлық берешектің азаюымен байланысты сол себепті сатып алушымен тапсырыс берушімен қарызы 3959 м.т төмендеп кетті. Ол 8 қарыз компанияның 6 өз дебиторлық берешекін жабуымен тұсіндіріледі. Қалған дебиторлық берешек АГС-«бояу» мен және «паркер дрилинг» үйымымен байланысты. Дебиторлық берешек төмендеуінің тағы бір салдарына қолма-қол ақша қаражатының өсуі жатады (өткен южылмен салыстырғанда 129025 м.т өсті ). Сонымен дебиторлық берешек талдауына көп көңіл бөлу керек, үйткені оның бөлігі ұйымның ағымдағы активтерінің жалпы құнының ең қажетті, компанияның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табылады. Дебиторлық берешектің құрамы мен құрлымымен жалпы танысудан кейін оның нақты құнына баға беру қажеттілігі туады. Ол барлық дебиторлық берешектің өтелу мүмкіншілігінің жоқтылығымен тұсіндіріледі. Дебиторлық берешектің қайтарылымдылығы алдаға тәжірибемен ағымдағы шарт негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекл алдыңғы тәжірибе келесі залалдардың өлшемінің болуынан туады, және ағымдағы шоттар толығымен қарастырылмауы мүмкін. Есесіне залалдар үлкен болуы орын алады. Ал АҚ «Қазқұрлыссервисіте» дебиторлы берешекті қайтаруда үлкен жағымсыздықтар болмады. Көрсеткіштерді қолдану арқылы дебитерлік берешек талдауын ары қарай жалғастырамыз. 5 кесте- Дебиторлық берешекті талдау
Тұтынушыға несиенің ұзақтығы көбінесе несие айналымдылығы көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл корсеткіш талдауға үлкен жағымсыз мәселелер тудырады. Дебиторлық берешектің өнімді өткізуден тұскен табысының дебиторлық берешектің орташа көлеміне қатынасына тең. Ол дебиторлық берешектің сапасын және көлемін бағалау үшін қолданылады. АҚ «Қазқұрылыссервисте» ол 33,6 дан 72,5 ке дейін көтерілді, ол коммерциялық несиенің төмендегенін көрсетеді. Яғни несиеге тауар сатудың төмендеуімен түсіндіріледі. Дебиторлық берешек айналымының көрсеткіштерінің өзгеруі әр қашан түтынушы несиесін басқару саясаты жайлы айтпайды. Өнім ассортиментіне әсер ететін факторлаға сату көлемінің өзгеруі және олардың уақыт аралығындағы орналасуы жатады. Ал уақыт аралығындағы сату мөлшеріне келер болсақ, айналым көлемі жалпы деңгейде көптеген кезеңдердің қарсаңында өзгеріз қала алады ал бөлу әр қашан өзгеріп отырады. Яғни дебиторлық берешек айналымының көрсеткішін тұтынушыға несие беру мерзімінің тұрақты болуына қарамастан өзгермелі болуы айтылады. Бірақ несие үзақтылығының тиімдірек көрінісі күн бойынша төлем саналады. Ол дебиторлық берешек сомасының әр күндік айналымының орташа мүлшеріне қатынасына есептеледі.Ол көрсеткіш клиентердің берілген шоттар бойынша төлем уақытын сипаттайды. Біздің жадайымызда 2006 жыл бұл көрсеткіш 10,7 ден 4,96 ға дейін түсіп кетті, және бұл көрсеткіштің азаюы тиімді болып бағаланады.Дебиторлық берешекті мерзімімен қайтармағандықтан қаржылық жоғалтулардың азаюы дебиторлық берешек мөлшерінің және инфляцияның төмендеу салдарынан болады.Ағымдағы активтердегі дебиторлық берешек болігі айналымнан алынған қаражаттың әсерін бақылауға мүмкіндік береді.Құралдарды айналымнан шығару коефиценті: дебиторлық берешектің орташа мөлшері / ТМҚ + ақша қаражаттар + дебиторлық берешек сомасы + ағымдағы активтер формуласы арқылы табылады. АҚ «ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» 2005 жылы 0,537 және 2006 жылы 0,107 тең болды. Ликвитті емес, қиын талданатын ТМҚ үлкен дебиторлық берешек әсіресе оның күмәнді бөліктері айналым құралдарының бәсең деуіне әкеледі. Сондықтан ағымдағы активтердің өсуіне қарамастан ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгеру салдарын бағалау қажет және басты көңілді дебиторлық берешекті талдауға бөлу керек, үйткені оның бөлігі ең негізгі көрсеткіш болып саналады, және үйымның қаржылық тұрақтылығы мен тиімділігін сипаттайды. Ұйымның қаржылық жағдайына дебиторлық берешектің болуы әсер етпейді, ал оның формасы, қозғалысы, мөлшері яғни бұл берешектің пайда болу мақсаты әсер етеді. Дебиторлық берешектің пайда болуы қолма қол ақшасыз есеп айырысудағы шаруашылық қызметіндегі кридиторлық берешек сияқты обьективті процесс болып табылады. Дебиторлық берешек әр кезде есеп айырысу ережесін бұзғанда пайда болмайды және ол әрқашан қаржылық жағдайды бұзбайды сондықтан оны толық сомасымен өзіндік айналымдағы капиталдан шеттелген деп қарауға боамайды, өйткені оның бөлігі банк несиелерінің обьектісі болып саналады және компанияның төлем қабілеттілігіне әсер етпейді. Өткен жыл көптеген Қазақстандықтар үшін «Қазақстанда 2005-2007жж тұрғын үй құрылысын дамыту» мемлекеттік бағдарламасы барысында өтті. Соның салдарынан әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз еткен көптеген жанұялар өз орындарын тауып отыр. Қорытынды Дебиторлық берешек- алынуға жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық қарым қатынастарынан пайда болатын алынуға тиісті берешектері. Дебиторлық берешекті өз уақытысымен өндіріп алу ұйымның қаржылық жағдайындағы жетістікті қамтамасыз ететін негізгі шарттардың бірі болып табылады. Яғни дебиторлық берешек әр ұйымның қызметінің бірі ретінде өмір сүру мен тұрақты қызмет етуіне байланысты. Бухгалтерия үшін әр түрлі жағдайға байланысты қарыздардың өтеуіне бақылау жасау мақсаты мен салықтық қателер мен есептегі операцияның сәйкессіздігін болдырмайтын бақылау ұйымдастыру керек . АҚ « ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» есептің ұйымдастырылуын дебиторлық борыштың аудиті және дибиторлық борыш бойынша жүргізілген талдауларын зерттеп, соңғы жылғы қортындыларына қарағанда ұйымдағы есеп жүйесі мен дебиторлық борышты бақылау. Қазақстандық және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестігін көруге болады. Сатып алушылар мен тасырыс берушілер мен есеп айырысуда ауытқулардың болмауын да көруге болады. Бірақ, дебиторлық борышты дұрыс ұйымдастыру - өте қиын мәселе, сондықтан тәжиребиеде дебиторлармен есеп айырысу тәжирибесінде көптеген қателіктер кездеседі.Негізгі қателіктеріне келер болсақ: Жабдықтаушылармен және сатып алушылармен ддебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысуға тұгендеу жұргізу тәжиребиесінің жоқтығы; Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер баптарын салыстыру арқылы есептен шығару Дебиторлық борыштың сұранымы болмаған басқа жабдықтаушы қарызының сомасының орнын жабу Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борышты қайтаруда толығымен шара қолданбастан есептеп шығару Ұйымдар арасындағы орнын жабу бойынша есеп айырусылардың тиісті құжаттарының больауы Ұйымдар мен шаруашылық операциялар шоттары бойынша талдамалық есептің жүргізілуі: Мұндай қателіктерге кездеспеу үшін төмендегідей щаралар қолдану керек. Дебиторлармен қарым қатынасты қолма қол ақшасыз жүргізу мәселесі ұйымда салықтық жоспарлауды жүргізу кезінде карастырылуы қажет.Бухгалтерлік есеп шоттарындағы операцияларды азаматтық заңдылықтарда қарастырылған тәртіппен мазмұнын терең түсіну арқылы ғана жазуға болады. Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі Кіріспе жүктеу/скачать 105.85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||