Сүт қоректінің сүйек — ет системасы

Еттер: Мұғалім оқушыларға сүт қоректілердің бұлшық ет системасы өте жақсы дамыған және күрделі түрде қызмет атқаратындығын айтады. Еттердің жиырлуынан организм қозғалғыш келеді де әр алуан киінгі жыл мол жасай алады. Сүт қоректілердің ет системасындағы ерекшеліктер көкірек қуысы мен құрсақ қуысын бөліп тұратын диафрагманың болуы және тері астындағы бұлшық еттердің өте дамығандығы. Тері асты бұлшық еттері терінің астыңғы жағынан тұтас қабат түзеді. Сүт қоректілер тері астындағы еттерінің көмегімен терінің тіпті кішкентай участоктарын да қозғалта алады.

Жануар қимылдағанда ет қандай қызмет атқарады. Сүт қоректілердің ет системасының қандай ерекшеліктері бар.

Ас қорту органдары: Мұғалім сүт коректілердің ас қорту системасы барлық басқа омыртқалы жануарлардікіндей бөлімдерден тұратын, бір -бірімен бездер арқылы байланысқан ас қорту түтігі екенін айтады. Сүт қоректілердің жемі тісінің жәрдемімен ауыз қуысында қорытыла бастайды да, сілекей бездерінен бөлініп шығатын сілекеймен ылғалданады. Сүт қоректілердің тістерінің құрылысы әр - түрлі болып, олардың әр қилы қызмет атқаратынына назар аударған жөн. Күрек тістерімен жануар қорегін үзіп алып, ит тістерімен жемін тістеп, өлтіреді де азу тістерімен шайнап жейді. Қоректену тәсіліне байланысты сүт қоректілер тістерінің жетілуі әр -түрлі болады.

Ас қорту — астағы қоректік заттардың ас қорту сөлінің әсерінен өзгеріске ұшырап, организмге сіңірілетін күрделі физиологиялық процесс екенін тағы да атап көрсеткен жөн.

Тыныс органдары: Тыныс алу актысы көкірек клеткасынының көлемінің өзгеруі арқылы жүзеге асатындығына және тыныс алу қозғалыстарында диафрагма үлкен роль атқаратынына назар аударады. Тыныс шығарғанда көкірек клеткасының көлемі кішірейеді және өкпе де жиырлады.

Қан айналу системасы: Омыртқалы жануарлардың қан айналу системасы мен басқа омыртқалы жануарлардың қан айналу системаларын салыстыруды ұсынады. Сүт қоректілердің жүрегі құстардікі сияқты төрт камералы екенін, қан айналуының артериялы және веналы екі шеңбері бар екенін, сондай - ақ вена қаны артерия қанымен араласпайтынын білетінін болады. Осыдан кейін мұғалім қысқаша зәр шығару органдарына тоқтала отырып оның организмнен зиянды заттарды шығарудағы маңызын айтады және қорыта келгенде басқа жануарлар сияқты, сүт қоректілерде де өзін қоршаған ортамен үздіксіз зат алмасуға қатысатын органдары өте жақсы жетілген.

Кіндік арқылы қан тамырлары ұрықтан баланың жолдасына келеді. Ұрық жолдасында бала мен аналық организмнің қан тамырлары қосылмайтынын, алайда тығыз жанасып жататынын айта кету қажет. Тамырдың жұқа қабырғасы арқылы аналық организмен арасындағы байланысы бұзылмайды, сөйтіп бала дүниеге келеді. Ұсақ жануарлардың көптен балалайтыны ал ірілері аз балалайтынын атап айтады.

Ін қазбайтын үңгір жасамайтын жануарлардың балалары туа сала өз беттерінше бірден ата - аналарынаның соңынан ере алатын болады. Барлық сүт қоректілер балаларын сүтімен асырайды. Сүтте баланың дамуына қажетті заттардың барлығы болады.

Үйге тапсырма беру: Үш оқушыға үйрек тұмсық, ехидна және кенгу жайында қысқаша хабарлама даярлап келу тапсырылады.

Сабақтың мақсаты: Жануарлар дүниесі тарихи дамуының негізгі кезеңдерін белгілеу.

Даму шежіресінің құрылысының принципі жайында ұғым беру, дамудың өте қарапайымнан күрделіге қарай жүргізілетінін көрсету, жануарлармен адамның шығу тегі жайындағы діни көз қарастардың ғылымға қайшы екенін айту.

Методтары: әңгімеге араластырып отырып баяндау.

Құрал — жабдықтар: Омыртқасыз жануарлардың барлық бейнеленген шағын суреттері.

Сабақтың барысы: Мұғалім сыныпқа қарап мына сұрауларды берді:

Әр түрлі жануарлардың құрылысын зеріттегенде салыстыру методының қандай маңызы бар? Жануарлардың ұрықтың дамуын зерттеудің маңызы қандай?

Жаңа материалды оқыту:

Мұғалім ғалымдардың жануарлар дүниесі жеке топтарының арасында туыстық байланысты және жануарлардың біреулері екіншісінен шығу тегін көрметіп ғана қоймай, сондай-ақ жануарлар дүниесі дамуын негізгі кезеңдерінде анықтайтынын айтады.

Жануарлар дүниесін дамуын үрім бұтақ (Эволюциялық) ағаш немесе шежіре ағашы ретінде бейнелеу қабылданған, оның негізгі діңінен кететін жанама бұтақтары немесе тармақтары жануарлардын жеке типтеріне және кластарына сәйкес келеді. Эволюциялық шежіреде бұтақ дінде қаншама төмен орналасқан болса, оған сәйкес келетін жануарлар топтары соншама бұрын пайда болған және құрылысы да қарапайым болады. Мұғалім осы күнгі қайсы жануарлардың құрылысын өте қарапайым екенін сұрайды. Оқушылар қарапайымдарды атайды. Мұғалім біріншіден төменгі тармақты сызады да: Қарапайымдар типі деп жазады және қарапайым жәндік бейнеленген карточканы соған жапсырып қояды. Сендер қандай құрылысы төмен көп клеткалы организмді білесіңдер. Ішек құрылыстылар қай организмнен тараған. Мұны қандай фактілер дәлелдейді?.

Оқушылар ішек қуыстыларды атайды. Гидра жынысты жолмен көбейгенде бір ғана клеткадан бастап дамитынын естеріне түсіреді. Мұғалім схемаға тағы бір тармақ қосады, ішек қуысты бейнеленген карточканы соған жабыстырады және тисті жазуын жазады. Бұл жерде көп клеткалы жануарлардың бір клеткалы жануарлардан даму жолын қалай көзге елестетуге болатынына тоқталған жөн.

Сондай - ақ колонниялы форма жайында вольвоксты мысалға ала отырып баяндайды. Вольвокстан колонниясында клеткалар бір қабат болып орналасқан, ішек қуыстылардың да дамуының алғашқы сатысында пішіні шар тәрізді болып, қабарғасы клеткалардың бір қабатынан тұрады.

Сонымен бірге вольвокстың колонниясында клеткалардың қызметіне қарай жіктелу бастамасы байқалады. Осыған негіздей отырып, көп клеткалы жәндіктер ертедегі қандай да бір колониялы жәндіктерден дамыған болуы керек деп жорамалдауға болады. Схемадағы буынаяқтылар типінің орнын анықтаудан бұрын, мұғалім оқушыларға мына сұрақтарды береді: буын аяқтылар қандай жануарларға ұқсас болып келген? Бұл ұқсастық неден білінеді?

Оқушылар буылтық құрттар мен буын аяқтылардың денесінің бунақты болуы насекомдармен буылтық құрттардың личинкаларының ұқсас болуы, буын аяқтылар мен құрттардың нерв системасынын орналасуы ұқсас екендігін айтады.

Мұғалім омыртқалы жануарлардың кластарына сәйкес келетін тармақтарды сызып, эволюциялық шежіре ағашын аяқтайды. Сүт қоректілердің дамуы жоғарғы кұрылысты жануарлардың - маймылдардың, ал одан адамның пайда болуына себепкер болғанын айтқан жан, адамның омыртқалы жануарлармен ұқасастығы, адамның жануарлардан шыққандығының дәлелі болады. Сабақтың қортындысында мұғалім шежіреде белгіленген әрбір жаңа типтің, жаңа кластың пайда болуы ұзаққа созылған тарихи дамудың нәтижесі екенін атап көрсетеді. Ғылыми фактілерге сүйене отырып, діннің жануарлар мен адамды құдай жаратқан деген пікірін жоққа шығарады.

2. Буынаяқтылар типін оқушыларға түсіндірген кезде оның оқу тәрбиелік міндеттері анықталды.

3. Өзен шаяны оқушыларға шаянның сыртқы құрлысына қарап олардың құрлысындағы өзендерге тән ерекшеліктер мен оның судағы тіршілік жағдайына сай екендігі табылады.

4. Жергілікті жердегі кенелер мен танысқан кезде оның өзіне тән ерекшеліктері және оның адамға жабылып кетуінен сақтау шаралары сақталынды.

5. Жергілікті жердегі насекомдардың классификациясы жасалынды.

6. Зоология сабағында өлкетану материалдарын пайдалана отырып жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауда жаңа методтарды қолдап оны әрі жетілдіре түсу.