10 дәріс: Өмір мәні және кәсіби өзін-өзі анықтау психологиясы Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар
Кәсіби өзін-өзі анықтау еңбек қызметіндегі мағынаны іздеу ретінде
жүктеу/скачать 31.26 Kb.
|
| 3. Кәсіби өзін-өзі анықтау еңбек қызметіндегі мағынаны іздеу ретінде.
«Өзін-өзі анықтау» ұғымы қазіргі кездегі өзін-өзі маңыздау, өзін-өзі тану, өзін-өзі жүзеге асыру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі трансценденциялау сияқты ұғымдармен толығымен байланысты. Сонымен қатар, көптеген ойшылдар өзін-өзі жүзеге асыруды, өзін-өзі тануды және т.б. еңбекпен, еңбек әрекетімен байланыстырады. Мысалы, А. Маслоу өзін-өзі маңыздау «маңызды жұмысқа деген құштарлық арқылы» көрінеді деп санайды. К.Ясперс өзін-өзі жүзеге асыруды адам жасайтын «іспен» байланыстырады. И. С. Кон өзін-өзі жүзеге асыру еңбек, жұмыс және қарым-қатынас арқылы көрінеді дейді. П. Г. Щедровицкий «өзін - өзі анықтаудың мәні адамның өзін, жеке тарихын құру қабілетінде, өзінің мәнін үнемі қайта ойлау қабілетінде» дейді (цит. Пряжников бойынша, 1997. С. 78-79). Е. А. Климов кәсіби өзін-өзі анықтаудың екі деңгейін анықтайды: 1) гностикалық (сана мен өзін-өзі тануды қайта құру); 2) практикалық деңгей (адамның әлеуметтік мәртебесіндегі нақты өзгерістер) (Климов, 1983. С. 62-63). Өзін-өзі анықтау тек «өзін-өзі жүзеге асыруды» ғана емес, сонымен бірге өзінің бастапқы мүмкіндіктерінің кеңеюін де – «өзін-өзі трансценденциялауды» да болжайды (В. Франкл бойынша): «...адам өмірінің толық құндылығы оның трансценденттігімен, яғни «өзінен шығу» қабілетімен, ең бастысы – адамның нақты бір істе және бүкіл өмірінде жаңа мағыналарды таба білуінде анықталады». Н. А. Бердяев «Өзін-өзі тану» еңбегінде «жасөспірім мен жастық шақтың табалдырығында бір ойына таңырқады: «Мен өмірдің мәнін білмеуім мүмкін, бірақ мағынаны іздеудің өзі өмірдің мағынасын береді, мен өмірді осы мағынаны іздеуге арнаймын» (Бердяев, 1990. 74 Б.). Мұның бәрі кәсіби өзін - өзі анықтаудың мәнін таңдалған, игерілген және қазірдің өзінде орындалған еңбек іс-әрекетінде жеке мағынаны іздеу және табу ретінде анықтауға, сондай-ақ өзін-өзі анықтау процесінде мағынаны табуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда өзін-өзі анықтау парадоксы бірден анықталады (бақыт парадоксы сияқты): табылған мағына өмірді бірден құнсыздандырады (ол «қуыс» сияқты қалыптасады). Сондықтан, мағынаны іздеу процесі маңызды, мұнда жеке (бұрыннан табылған) мағыналар процестің аралық кезеңдері ғана болып табылады (процестің өзі негізгі мағынаға айналады - бұл өмір, өмір қандай да бір «жетістік» ретінде емес, процесс ретінде). Алайда, В. Франклдың (1990) айтуынша, мағынаны қайта құру мүмкін емес, оны тек «табуға» болады. Бірақ бұл кәсіби және жеке өзін-өзі анықтаудың шынайы шығармашылығын біршама шектейтін алдын-ала анықталған элемент. Ең қиын (және сонымен бірге шығармашылық) мәселелердің бірі - өзін-өзі анықтайтын нақты клиент үшін мағына табу. Бірақ бір мағына болуы мүмкін емес. Жалғыз ерекшелік - бұл халық немесе қоғамның жекелеген топтары бір идеямен біріктірілген соғыстар мен моральдық сынақтар дәуірлері. Өзін-өзі анықтайтын клиент үшін де, психолог-кәсіби кеңесшінің өзі үшін де жалпы бағдарлауға арналған өзін-өзі анықтау мағынасының кейбір нұсқаларын шартты түрде бөліп көрсетуге болады. 1. Кәсіби өзін-өзі анықтауға қатысты жалпыланған мағынаны ажыратуға болады: әділдікпен табыс (жалақы) (еңбекті қоғамдық бағалау) алуға мүмкіндік беретін кәсіп пен жұмыс іздеу, яғни жұмсалған күш-жігерге сәйкес (немесе адамның қоғамға қосқан үлесіне сәйкес). Бұдан бөлек К. Маркс «еңбекті капиталдан айыру» мәселесін көтерді. Оның ойлау барысы шамамен келесідей. Еңбектің екі аспектісі ерекшеленеді: 1) «тірі еңбек» - қызмет ретінде, мүмкіндік ретінде және байлық көзі ретінде және 2) құн мен капиталда көрсетілген «абстрактілі еңбек». Байлықты әділетсіз бөлгендіктен, еңбектенуші аз ақша алады (өзінің күнделікті тіршілігіне жеткілікті ғана), ал жалқау - бай болуы мүмкін. Әділ қоғамда тірі еңбек (іс-әрекеттің өзі, жұмыс) абстрактілі (ақшалай сыйақымен) байланыстырылуы керек. Платон да әділ қоғамда адамның қоғамға қосқан үлесі сыйақыға сәйкес келуі керек деп санаған. Жалқау адам бай адам бола алады, өйткені еңбек екі аспектіде бар және оны (әсіресе капиталға байланысты дерексіз бөлігінде) нақты жұмысшыдан әділетсіз түрде «иеліктен шығаруы» мүмкін. (Маркс, Энгельс, Ленин, 1984). Осылайша, еңбектің өзі маңызсызданып, осы жұмыстың артықшылықтары мен нәтижелерін қайта бөлу мүмкіндігі маңыздыланады. Бірақ құнсызданған еңбек еңбекке деген көзқараспен және өзінің нағыз жұмысшы немесе «іскер» жалқау қанаушы ретінде дамуын жоспарлаумен байланысты таза психологиялық проблемаларды тудырады. К. Маркстің өзі мұндай әділетсіздіктің таза психологиялық салдарын зерттемегенімен (психологияның өзі ғылым ретінде әлі пайда болған жоқ еді), оның пайымдауы кәсіби өзін-өзі анықтау мәселелерін қарастыруда өте қызықты болуы мүмкін. Бүгінгі әлемде болып жатқан өзгерістерді бақылай отырып, қазіргі заманғы қарқынды дамып келе жатқан қоғам тұлғаның алдына жаңа міндеттер қояды. Е.А.Климовтың «Кәсіби өзін-өзі анықтау психологиясы» еңбегінде басқа да талқыланған тақырыптар арасында ең маңыздыларының бірі кәсіби бағыттылықтың арақатынасы, жасалған кәсіби таңдау, кәсіби дамудың барлық әрі қарайғы бағыты және тұтастай алғанда адамның өмір жолы болып табылады. В.А.Михеевтің пікірінше, бұл біржақты шешімі жоқ негізгі мәселе. Сондықтан, тек сыртқы жағдайларға байланысты емес, көптеген адамдар өмірінің белгілі бір кезеңінде кенеттен кәсіби ұмтылыстарын өзгертіп, күш қолданудың жаңа саласын іздейді. Күтілген нәтижеге жете алмаған және бастапқы таңдаудан көңілі қалған олар кәсіби өзін-өзі анықтауды қажет ететін жағдайға қайтадан тап болуға мәжбүр [2]. Біздің ойымызша, кәсіби өзін-өзі анықтау процесіндегі ең осал буын жастар, яғни, студенттер. Бір қарағанда, мәселенің мұндай тұжырымы оғаш көрінуі мүмкін, өйткені студенттер іс жүзінде кәсіби таңдау жасады, яғни кәсіби өзін-өзі анықтау қалыптасқан деп санауға болады. Бірақ, Е.И.Головаханың пікірінше, жастардың жағдайы, олардың болашақ туралы идеясы тек реттеу мен түзету объектісі ғана емес, сонымен бірге өте сезімтал «құрал» (чувствительный инструмент) болып табылады, яғни жастардың қоғамдағы рөлін назардан тыс қалдыруға болмайды [1]. Сонымен қатар, еңбек нарығының қазіргі көрінісі мұндай көзқарастың негізсіз екенін көрсетеді. Әрине, ең дұрысы, түлектер болашақ мамандығын саналы және мұқият таңдауы керек. Алайда, шындық мынада, студенттердің көпшілігі өздерінің кәсіби таңдауына үстірт және жауапсыз қарайды, бұл ақыр соңында фрустрацияға, кәсіби қызметтен бас тартуға және өзгертуге әкеледі. Қоғамның қарқынды дамуы кәсіби қызметке ерекше талаптар қояды. Жыл сайын жаңа мамандықтардың (мүлдем жаңа, ғылым мен техниканың дамуымен бірге пайда болған) саны көбейеді. Қолданыстағы мамандықтарға қойылатын талаптар күн сайын жаңартылып отырады. Демек, студент таңдаған мамандығына түсе отырып, жаңа өзгерістер мен талаптарға дайын болмай қалу қаупі бар. Сол сияқты, осы салада айтарлықтай жұмыс тәжірибесі бар маман біліктілігін арттыруға, оқуын аяқтауға, кейде кәсіби қызметінің сұранысына сәйкес қайта даярлауға тура келеді. К. Маркс үшін ең жаманы «былапыт сөз» - бұл «кәсіби кретин» немесе («кәсіби идиотия») («профессиональный кретин» или - «профессиональная идиотия»), яғни «тек өз кәсібін жақсы білетін, онымен шектелген және қоғам өміріне қатыспайтын» адам, ол сонымен бірге оның жеке тұлға ретінде дамуын қатты шектейді. К.Маркстің тағы бір «былапыт сөзі» - бұл адамның «бейімділігі», өйткені ол оны белгілі бір еңбек функциясына бағыттайды. «Бейімділікті мойындай отырып, біз адам өмірінің өлімін мойындауға мәжбүрміз, бірақ адам өз тағдырын жасаушы», - деп жазды К.Маркс. Карл Маркс бірнеше жыл бұрын сол кездегі кеңес мектебіне түссе, оның реакциясын елестетуге болады, мұндағы ұрандар: «Сен мамандық таңдайсың. Оны өмір бойы есте сақта!» Карл Маркстың ойлары бүгінгі қоғамда да өзекті. Бұдан шығатыны, бүгінгі таңда мамандар қоғамдағы кез келген өзгерістерге дайын болуы керек, сонымен қатар оларды болжай білуі керек. Бүгінгі таңда жастардың құндылықтары, еңбекке деген көзқарасы және болашағы туралы идеялары мүлде басқаша, табыс пен әл-ауқатқа ұмтылады, бірақ, сонымен бірге бұлыңғыр жалған идеалдарға ие. Интернетке және әртүрлі технологияларға, атап айтқанда смартфондар мен компьютерлерге тәуелділік дәуірінде жастарға әңгімелесу және педагогикалық араласу арқылы әсер ету барған сайын қиынға соғуда. Өйткені барлық дерлік идеалдар мен құндылықтар интернеттің әсерінен жүзеге асырылуда. Нәтижесінде, жас жігіттер мен қыздарда қызметтің жекелеген түрлері, кәсіптер және оларға қойылатын талаптар туралы бұрмаланған түсінік қалыптасады, бұл кәсіптік таңдаудың дұрыстығына, саналылығына және объективтілігіне теріс әсер етеді. Қазіргі білім берудегі тағы бір мәселе – бюджеттік орындардың болуына қарай мамандық таңдау. Жасыратыны жоқ, мектеп бітіруші түлектердің ақылы негізде жоғары білім алуға мүмкіндігі көп емес. Тіпті мұндай мүмкіндік бола тұра, түлектер бюджеттік орынға ие болуға тырысады. Кейде тегін білім алуға деген құштарлық ең қалаулы мамандық бойынша оқуға деген құлшынысын басып тастайды. Бұл, түптеп келгенде, түлектің өзін көрсетпейтін және болашақта жұмыс істегісі келмейтін мамандықты әдейі таңдауына әкеледі. Осылайша, қоғам мен мемлекет материалдық және еңбек ресурстарынан айтарлықтай шығынға ұшырайды. Бюджеттік орындардың белгілі бір санын бөлгеннен кейін мемлекет белгілі бір салаға бірдей мамандарды алуды күтеді. Ақша тек экономикалық категория ғана емес - бұл адамның үміттері, армандары мен мағыналарының аккумуляторы. Қазірдің өзінде маркстік идеялардың дамуында капиталдың иесі басқа адамдардың жан дүниесінің бір бөлігіне ие деп айтуға болады. Бірақ ақша (ірі капиталдар) оларға иелік ететін адамға тұлғаның үйлесімді дамуы үшін бос уақытты босатуға мүмкіндік береді. «Үйлесімді дамыған жеке тұлға» (К.Маркстің пікірінше) - бұл өзінің кәсіби функцияларын үнемі өзгертетін адам, бұл «өмірдің бір-бірін алмастыратын әдістерінің мәні», яғни үйлесімділік әртүрлі еңбек түрлеріндегі әмбебаптылық деп түсініледі. «Дамыған өнеркәсіп жағдайында қызметкер әр бес жыл сайын өз кәсібін ауыстырады», - деп жазды К.Маркс. Бір қызығы, көптеген батыс фирмаларында (атап айтқанда, қазіргі Германияда) аралас байланысты мамандықтарды меңгермей мансап жасау қиын. К.Маркс «Еңбектің негізгі нәтижесі өндірілген өнім емес, оның қоғамдық қатынастарындағы адамның өзі» деп атап көрсетті. Капитализм жағдайында бос уақытын өз дамуы үшін пайдалану мүмкіндігі бар көптеген адамдар пайда болады - бұл капитализмнің прогрессивті мағынасы (бұрынғы құрылымдармен салыстырғанда). Бірақ мұның бәрі басқа адамдарды қанау есебінен болады (өздерінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін уақыттарын қажыған еңбекке жұмсайтындар). 3. В.Франкл мағыналардың әртүрлі нұсқаларын («үш мағына үштігі») зерттеп, олардың ішіндегі ең маңыздысын – азаптың мағынасын, бірақ «адамды жақсы жаққа өзгертетін осындай азап қана» деп атап көрсетеді (Франкл, 1990). Рас, оның алдында Ф.Ницше «Адамның қоғамдағы орны оның осы үшін төзе алатын азабымен анықталады,- жазды. Егер біз өзімізді жетілдіру үшін азап шегуді негізге алсақ, онда келесі сұрақ туындайды: қай бағытта жақсару керек, қандай мұраттарға ұмтылу керек? Ал В.Франклдің өзі мен Ф.Ницше өзін-өзі дамытудың шамамен бағдарларын бергенімен, таңдау «кеңістіктерін» құру әлі де клиенттің өзіне қалдырылады. Нәтижесінде клиент және психолог-кеңесшінің өзі шатасып қалады. 4. Дж. Роулз өзінің әйгілі «Әділеттілік теориясы» (1995) еңбегінде «бастапқы игілік» - өзін-өзі бағалауға ерекше көңіл бөледі. Тағы да сұрақ туындауы мүмкін: адамға ақша, капитал не үшін қажет? Кәдімгі жауап: заттар сатып алу, мәдениетке қосылу, саяхаттау және т. б. Бірақ одан да қызықты сұрақ туындайды: мұның бәрі не үшін? Көпшілігі әдетте жауап бере алмайды, өйткені жауап өзінен-өзі түсінікті сияқты. Осы бағытта болжам жасауға тырысайық. Әдеттегі мысал: адам қымбат зат сатып алды (шетелге саяхаттады, «мәдениетке қосылды, екі сағатта бүкіл Луврды аралап шықты»), бірақ көбінесе ол үшін басты мағынасы - бұл туралы туыстары мен достарына айту. Мысалы, адам көбіне шетелдегі беделді сапардан емес, осы сапарды күтуден немесе «достармен» болған сапар туралы әңгімелерден немесе ол туралы естеліктерден көбірек рахат алатыны белгілі. Яғни, мағына - сапарда емес, оның сыртында. Бірақ содан кейін сұрақ туындайды: неге бұлай болады? Сонда бұл сапар не үшін қажет (бұл сатып алу және т. б.)? Ең бір сенімді жауаптардың бірі: өзін-өзі бағалау сезімін арттыру. Осылайша, басты мағынаға айналған тіпті ақша (және одан алынған пайда) емес: ақша - бұл өзін-өзі бағалауды арттырудың бір құралы. Бірақ мұның бәрі көбінесе мамандық таңдағанда (ең беделді және ақшалай) адам өзін-өзі бағалау сезімін арттыру үшін мамандық оған не бере алатынын саналы түрде немесе интуитивті түрде басшылыққа алады. Егер жоғарыда келтірілген болжамдарға қатысты реніш пен шағымды артта қалдырса, өзін-өзі бағалау сезімін «бастапқы» санат ретінде ерекшелеу көптеген клиенттерді, олардың «бастапқы», құндылықтар және игіліктер туралы көп мәндік ұғымдарын, яғни өзінің кәсіби өмірінің мәндері туралы маңызды идеяларын түсінуге мүмкіндік береді. 5. Егер біз «бастапқы игілік» және өзін-өзі бағалау идеясын біршама дамытуға тырысатын болсақ, онда біз мағынаның басқа нұсқасын - элитизмге деген ұмтылысты бөліп аламыз. (Пряжников, 2000). Белгілі болғандай, көптеген адамдар (жасөспірімдер мен олардың ата-аналары) жиі «қарадан ханға» жетуді армандайтыны белгілі (соның ішінде «сәтті таңдалған» мамандық арқылы және «сәтті», табысты жұмысқа орналасу арқылы). Бұл, әсіресе, әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар мен сілкіністер дәуірінде тұрақты жағдайда тиімді жұмыс істейтін шығармашыл, жоғары білікті мамандар емес, жақсы жұмыс істеу таланты жоқ, жақсы жұмысқа орналасу қабілеті (дәлірек айтқанда, өзгермелі еңбек нарығы жағдайына бейімделу) бар «авантюристер» деп аталатындар алға шыққан кезде өте маңызды. Авантюризм идеясы қазір өзін-өзі анықтайтын жастар арасында өте танымал. В.А. Поляков өзінің атақты «Мансап технологиясы» кітабында «сәтті» мансап құрудағы екі негізгі мақсатты ашық айтады: біріншісі – «қоғамдағы жоғары орынға, лауазымға жету», екіншісі – «жоғары табысқа қол жеткізу» (Поляков, 1995. 5 б.). Әрине, кәсіби өзін-өзі анықтаудағы элиталық бағдарлар тек «беделді» және «жоғары жалақыны» ғана емес, сонымен қатар өз өмірінің шын мәніндегі шығармашылық құрылысын, ең жоғары адами мұраттар мен құндылықтарға бағыттылықты болжайды. Жалғыз мәселе - нақты құндылықтардың қайда екенін және ойдан шығарылғандары қайда, элита қайда және псевдоэлита қайда екенін қалай анықтауда. жүктеу/скачать 31.26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|