Мемлекетте бір орталыққа бағынбаушылықтың белең алуы және Монғол шапқыншылығына ұшырауы

Монғол шапқыншылығы басталмастан бұрын хорезмшах мемлекетінің шекарасы Афганистан және Иран территорияларында жалғасын тауып кеңейу үстінде болатын. 1213 жылы Салгурлық Атабек Сад бин Зенгидің билігіндегі Кирман қаласы алынды. 1215 жылы Газне де хорезмшах мемлекетіне қарады. Мұхаммед бұл жердің билігін баласы Жалал ад-динге берді.

Сонымен ислам әлемінде хорезмшах Мұхаммедпен пара-пар түратын ешқандай билеуші қалмады. Бағдат Аббаси халифаты ан-Насырды (1180-1225) да қарамағына қарату және "Ұлы Салжұқ мемлекеті" сұлтандары сияқты халифты тек қана діни лидер ретінде қалдыру мақсатында қаншама күш салғанымен ешқандай жетістіктерге жете алмады. Өзінің мақсатын жүзеге асыру үшін Бағдатқа сенімді адамы Кади Омарды жіберді. Негізгі мақсаты халифтың өзіне "сұлтан" атағын беруін талап еткен болатын /83/. Халиф оның бұл ұсынысына келісім бермеді. Ол бұл талаптарды орындау үшін оның Бағдатқа сіңірген еңбегі және жергілікті тұрғындарға жасаған қызметі болуы тиіс деп келісімін бермеді. Хорезмшах Мұхаммедтің осыншама үлкен империя билеушісі бола тұрып өзінің астанасына көз салуына түсінбеушілігін білдірді, әрі оған қарсы ұлы Шихаб уд-дин Шухренердиді елші етіп Хорезмге жіберді. Алайда бұл келген елшіліктер ешқандай нәтиже шығара алмай араларындағы тартыс одан ары өрши түсті. Билігін, құдіретін арттыру жолында халиф қолынан келгенін істеп бақты. Халиф өзіне жат істермен араласып және Мекке әмірімен бірігіп, Бағдат қаласындағы хорезмшах елшілігін өлтірді /84/. Сонымен қатар халиф "шиилік" ағымға бойсұна бастады. Халифтің бұл ісін көрген "сунни" ғалымдар оны жек көре бастады. Халиф Насыр, Гур сұлтандарын өзімен бірлесуге шақырды. Осы жағдайларды естіген хорезмшах Мұхаммед қатты ашуланып қаланы Аббасидтардан тартып алуға тоқталды. Мұхаммед "сунни" жолдағы ғалымдармен ақылдаса отырып халифтың атын "құтбеде" оқытуға тиым салды. Оның орнына атақты Сейід Ала Термизді халиф етіп жариялады. Мұхаммедтің бұл істерді бұлай шешуі ғұлама заңгерлері арқылы істеген. Себебі: Олардың алдына мынадай сауал қойған болатын. "Егер билеуші өзінің өмір бойына өз атақ данқын, байлығын дінді сақтау жолына қиса, Алла жолына бас исе және ол дінсіздер құрбаны болғанын аңғарса, осыны қандай жолмен шешуі тиіс ? Ислам шекарасын қорғаса және осы үшін қасиетті ғазауат соғыс ашса, бұл күнә емес" деп заңға енгізулерін талап еткен болатын /85/.

Хорезмшах Мұхаммед осы жұмыстар барысында Бағдатқа қарсы әскери жорық жасаудың жолын тапты. Сұлтан әскер жинап ан-Насырға қарсы шығарылған үкімді орындау үшін ең алдымен Ирак-ы Ажемді басып алуға аттанды. Түріктің бір қолбасшысы Оғылмұш осы елдің сұлтанына сатылып, оған жағыну үшін өзінің бірнеше жасырын баскесерлерін қызметке берді. Халиф Насыр бұларды бұрын да Мекке билеушісінен бөлінгенде де қолданған болатын /86/. Оғылмұш өлгенен кейін оның есімі дұғалардан алынып тасталды. Оның орнын басуға шақырылған Фарс және Азербайжан билеушілері билік басына отыруға жанталасты. Осы жағдайдан кейін Мұхаммед өзінің Ирак жорығын бастады. Фарс атабегі Сад бин Зенги жеңіліске ұшырап тұтқындалды. Ол өзінің бостаңдығы үшін екі қорғанысын беруге және жыл сайын өзіне түскен пайдасының бір бөлігін беріп тұруға келісті. Ал Азербайжан атабегі Өзбекте жеңіліске ұшырап қашып кетеді. Сұлтан әскерлері оның артына түспекші болғанда, оларды сұлтан тоқтатып, бір жылда тұтқын болған екі ел басшысы бақыт әкелмейді деді. Өз еліне жеткен Өзбек оған елші жіберіп силықтар тарту етіп өзін өз қарамағына алуын сұрады /87/.

Ирак-ы Ажемді бағындырған сұлтан іле шала Бағдатқа соққы беруге дайындалды. Халиф Насыр өз жауымен бибіт келісімге келу мақсатында Шихаб уд-дин ІПухревердиді сұлтанға жіберді. Ол сұлтанды Хамадан лагерінен тауып кездесті. Ол Мұхаммедтің шатырына келгенде, Мұхаммед төсек үстінде қолайсыз киініп отырады, амандыққа жөндеп жауап бермейді, отыр депте айтпайды. Келген елші араб тілінде халиф Насырдың айтқан аманатын барынша түсіндіріп жеткізеді. Соңынан сұлтанға "Мұхаммед пайғамбардың" хадистерінің бірінде жазылғандай, бұл ұлы үрпақ өкілдеріне зиян тигізуге болмайтынын уағыздайды. Хорезмшах оның сөзін тыңдап болған соң "Халиф бұл айтылған ұлылар қатарына жатпайды. Мен Бағдатқа барысымен оның орнына бұл атақ шенге лайық адамды отырғызамын, ал бұл уағыздарда жазылған жағдайларға келсек және барлық Аббасид ұрпақтарына келер болсақ, олардың көбі түрмеде туылып, өмірінің соңына дейін соңда өткізген. Аббасид ұрпақтарына өз кесірін тигізушілердің көбі олардың өздерінің ішінен шыққан жаулары" деп жауап берді сұлтан /88/. Шейх өз жауабында, әрбір халиф өзін Алла жолында құрбандық етуді және алланың қалауымен қызмет етуге мойынсұнса, онда ол халықтың тыныштығы үшін біреулерді түрмеге жабу тиіс болса, онда мұндай қадам ешқандай Алла сөзіне қайшы келмейді деді. Бірақ Шейхтың сөздері хорезмшах Мұхаммедтің шешімінің өзгеруіне еш ықпал ете алмады. Нәтижесіз болған елшілік барсында халиф Насыр өз астанасын қорғап қалу үшін қорғаныс жұмыстарын жүргізе бастады.

1217 жылы күз айында хорезмшах Мұхаммед халиф Насырға жорыққа шықты. Алайда хорезмшах әскерлері Есед Абад тауларына жеткенде қалың қар жауып суыққа шыдамай қырылды және күрттердің тұтқиылдан жасаған шабуылына ұшырап көптеген шығынға ұшырады. Аздаған әскерімен кері қайтуға мәжбүр болды /89/. Бұл жорықгың нәтижесіз аяқталғанын барша мұсылман қауымы Алланың жіберген жазасы деп есептеді. Сонымен қатар сұлтан Мұхаммед оңай жаулап аламын деп ойлап, қайта оңбай саяси жағынан әлсіреуге әкеп соқгырды. Дегенімен хорезмшах Мұхаммед алған мақсатынан қайтпай халиф Насырға деген өшпенділік әрекеттерінен тынбай 1218 жылы Нишапурға келіп "құтбені" халиф атына оқытпады. Мерв,Серахс және Бұхара қалалрында да "құтбе" халиф атына оқытылмады.

Бұған керсінше Самарқанд, Герат қалаларында "құтбе" еш өзгерместен өз қалпында оқылуы және Хорезмде де ешқандай кедергісіз оқылуы Теркен Хатунның және оған бағынышты түрік хандарының, дін адамдарының арқасында болатын. Сұлтанмен шешесі Теркен Хатунның арасындағы саяси күресте осыдан белгілі /90/. Теркен Хатунның тағы бір рөлі хорезмшах Мұхаммед мұрагерін таңдарда белгілі болды. Теркен Хатунның ықпалымен ол ең кіші баласы Озлақты мұрагер етіп сайлады. Теркен Хатун немерелерінен бұны ерекше өзіне жақын тартты. Себебі: Озлақ Теркен Хатуның рулас қыздаң туған болатын. Теркен Хатун хорезмшах сұлтанның анасы емес, сонымен қатар өзі шыққан қыпшақ тайпаларының қолдаушысы болды. Хорезмшах Мұхаммед тұсында ықпалы қарыштап өсіп сұлтанның бұйрығына бағынбаушылыққа дейін әкелді. Қыпшақ тайпаларынан шыққан қолбасылар тек Теркен Хатунның бұйрығына ғана бағынды /91/. Жувейниде Теркен Хатунның шыққан тегі түрік тайпаларының ішіндегі қаңлы тайпасынан дейді /92/. Ажемилер (зұлымдар) деп аталған бұл адамдар өте қатал жан ашу дегенді білмейтіндер деп келтірген. Бұлар қай жерге барса да сол жерді бұзатын болғандықтан халық оларды көріп қашатын болған. Олардың халыққа жасаған зұлымдықгары және езушілік әрекеттері, хорезмшах мемлекетінің әлсіреуіне әкеп соқтырушылар болып табылады дейді /93/.

өлең арабша.

Бір қауым бар екен, бес уақыт намазын артығымен орындаған,

Бірақ та Харем-и Шерин-те қажылардың қанын төгуден еш

тайсалмаған.

Теркен Хатунның жеке сарайы және өзіне бағынатын адамдарына болған. Сонымен қатар сұлтанның қазынасындағы қаржыдан білгенінше алып жаратуға мүмкіндігі бар еді. Жаңа аймақтар жаулап алынғанда сол жердің билеушілері қолға түссе оларды тез арады өлтіртіп отырған. Ол осыларды жасағанда "Алланың" адам баласының жасаған іс әрекеттерінің жазасын тек бұл дүниеде ғана емес о дүниеде де жазаға тартатынынан хабары жоқ сияқты істейтін болған.

өлең.

Не істесеңде зұлымдық және кәпірлік, дүние әрқашан уақыт

Несеви жазбаларында бұл әйелдің бірнеше құдайға құлшылық ететінін, қаншама ғибадатханалар салдыртсада қан төгуден еш бас тартпайтыныны туралы айтылған. Өз туыстарының беделіне сүйенген бұл әйел патшайым орталық билікті өз қолына алуда аянбай күш салған. Сол заманнан қалған бір аңызға сүйенсек 1216 жылы шешесінің шейхы әрі сүйіктісі болған Мажд ад-дин Бағдатты, хорезмшах Мұхаммед біліп қойып ашу үстінде оны өлтіруге бүйрық береді. Міне содан бері ана мен бала арасындағы талас тартыс осыдан басталған дейді. 1218 жылы Нишапурда Низа ул Мүлікті парп алды деп уәзірліктен алғанымен шешесінің бұйрығымен қайта уәзірлікке келуі, мемлекет басында екі адамның отыруы және біріне бірі бағынбаушылықгың әсері еді.

Хорезмшах мемлекеті өз ішінде осындай бүлінушілікпен жүріп жатқанда жақын бір болашақта мемлекеттің астаң кестеңін шығаратын күш ортаға шыға бастаған болатын. Хорезмшах Мұхаммед Дешті қыпшақ территориясына талай жорықтар жасап отырған /95/. Осындай жорықтардың бірінде 1216 жылы Қадыр-ханға қарсы жорығы кезіңде Ырғызға дейін жетіп, онда торғай даласында монғолдардан қыпшақтар еліне қашқан меркіттерді куып келе жатқан Шыңғысхан әскерімен мүлдем күтпеген жерде қақтығысып қалды /96/. Жүзжанидің осы қақтығыс туралы келтірген деректемесіне сүйенсек хорезмшах "солтүстік полюстің маңына жеткен, бұл жерде ылғи қараңғылық негіз алған, ал шыққан күн нұры бүкіл түн бойы арайлап тұрған". Жазғы кештердің түнді алмастырып тұруы тек биік жерлерде және тек жаз айларында болған. Мүмкін хорезмшах әскерлері солтүстік полюске жете қоймаған шығар, бірақ мұндай жазғы кештің түнді алмастырып тұрған жағдайды алғаш көрген жауынгерлер қатты таңданған. Бұл күбылыстың тек қана солтүстік аймақга 48 /30 болатынын жақсы білеміз. 48 /30 кеңістігі ырғыз өзенінің географиялық ауданына жатады. Осы маңнан хорезмшах өз әскерлерін тоқгатады. Өйткені олар өзеннің мүз басқан екінші жағалауына өте алмайды /97/.

Н.Н.Бартольдтың айтуынша бұл оқиға көктем айларында мұздық салмақ көтере алмайтын еріген кездерінде болған. Хорезмшах өз әскерін тек сәуір айында өзен мұз құрсауынан босаған шақта алып өткен, солтүстікке қарай бағыт алады. Хорезмшах Мұхаммедтің монғол әскерімен қақгығысы жаз айларында болған деп тұжырымдайды /98/.

Ибнул Есеридің айтуынша Мұхаммед әскері осы аралықты төрт ай мезгілде жүріп өткен дейді.

Екі өзен арасындағы қақтығыс.

Тобол өзенінің батысындағы Ақгөбе және Орынбор облыстарының 52 градусында, оңтүстік батысындағы Орал тауларының етегін, Мұхаммед әскерінің көздеген жері болатын. Құмақ өзенінің солтүстігіне Жарлы өзені келіп қүұды. Осы айтылған екі өзен XIII ғасырда Жувйнидің айтқан Қимач, Қайлы өзендері болса керек /99/ Осы өзендер аралығында 1216 жылы жазда монғол әскерімен хорезмшах Мұхаммедтің алғашқы қақтғысы болған. Монғол әскерлерінің қолбасшылары Сүбетей мен Жебе болған (Осы жорық кезінде кейбір тарихшылар Сүбетейдің қасыңда Жебе емес Жошы болған дейді).- Қайлы, Қимач өзендерінің арасында монғолдар мемркіттерді талқандайды. Бұл жерге кешқұрым келген хорезмшах Мұхаммед жаралы меркіттен монғол әскерінің соғыс алаңынан жаңа ғана кеткенін естіп, олардың соңынан куа жөнелді. Монғол әскеріне хорезмшах әскері келесі күннің таң алдында жетеді. Сол кезде монғол әскербасылары хорезмшахқа адам жіберіп өздерінің соғысуға шамалары жетпейтінін айтады және өздері жаулап алған меркіттерден түскен қазынамен тұтқыңдарды береміз дейді. Хорезмшах Мұхаммед өз әскерінің саны жағынан да күші жағынан да күшті екеніне көзі жетіп, олардың бұл ұсынысын қабылдамайды. "Шыңғысхан саған менімен шайқаспауды бұйырса, маған менің құдайым тілдестерді жойып құрметке бөленуді бұйырады" деді. Монғол әскерімен хорезмшах әскерлері Жарлы маңында кездеседі. Юаньши бұл жөнінде екі әскер арасындағы қақтығыс Хуилиөзені бойында болған десе, М.Маркварт қақтығысты Қайлы өзені деп көрсетеді. Соғыс бір күн бойына толастамайды. Екі жақ әскерлері де беріспейді. Хорезмшах Мұхаммед монғол әскерінің өжеттігіне, батырлығына осы соғыста тәнті болады. Кешке қарай монғол әскерлері артқа шегініп өзен жағасына демалады. Екі әскер арасын кішкентай өзен бөліп тұрады. Бұл өзен кәзіргі Құмақ өзені болса керек /100/. Мұны Жүзжани да куаттайды. Бұл өзендер туралы Н.Ф.Минорский Ырғыз және Торғай десе, Маркварт бұл шайқас Ырғыз өзенінің оңтүстігінде болған дейді. Ал Г.Е. Грумм-Гржимайло Ырғыз жағалауы деп жазады. Н.Н.Бартольд осы соғыстың дәл қай жерде болғаны туралы ашық айтпаған, тек соғыс Торғай даласында болған деп тұжырымдайды.

Хорезмшах пен монғол әскерлерінің мүлдем күтпеген жерден кездесіп қалды дегені енді сәл артықтау сияқты. Себебі: Хорезмшах Мұхаммед алғашқыда осы территорияға монғолдардың келмегенін білмеуі әбден мүмкін. Бірақ ол осы жерде қырғынға ұшыраған меркіт жауынгерінен істің мән жайын білді және өзі монғол әскерінің артынан барды. Мұны тек мен ғана айтып отырған жоқпын. Тарихшылардың жазған деректерінде осылай келтірілген. Міне сондықтан бұл соғысты күтпеген жерден қақтығысып қалды деу артықтау. Қалай дегеңде бұл соғыс хорезмшах Мұхаммедке қатты әсер етті. Н.Н.Бартольдтың пікірінше 1219-1221 жылдары хорезмшахтың мемлекетін шапқан кезде оның монғолдармен ашық майданға неліктен шықпаған себептерінің бірі осы болған деп келтіреді /101/.Ал бүдан әрі Хорезм-монғол қатынастары барған сайын шиеленісе түсті.

Қазақстан мен Орта Азияға жорық жасауға Шыңғысхан зор мән берді. Соғысқа ұзақ уақыт және мұқият дайындалды. Мұсылман көпестерімен монғолдарға қызмет еткен қашқындардан қарақытай мемлекетінен және хорезмшах мемлекетінің ішкі жағдайымен әскери күштері туралы мағлұматтар алынып, солардың негізінде ойластырылған іс-қимыл жоспары жасалды.

Шыңғыс ханның жеткен жеңістері туралы хабар Орта Азияда алуан түрлі пікірлер туғызды. Жебе ноянның 20 000 әскермен 1218жылы Жетісуда Күшлік әскерін талқандаған соң, монғолдармен хорезмшах мемлекетінің шекаралары тұстас болып шықты. Хорезмшах Мұхаммед Шыңғыс ханның қаншалықты күшті екенін толық біле алмауынан және 1215 жылы монғолдардың Қытайға жасаған жорығы кезінде Пекин қаласының алынғанына шүбә келтіріп, жағдайдың анық қанығын білу мақсатында Сейід Бахеддин бастаған елшілікті Шыңғыс ханға жолдады. Елшілер Шыңғыс ханға жеткен шақта Пекин қаласының алынғаны жайында хабар келеді /102/. Шыңғысхан елшілерді жақсы ілтипатпен қарсы алып өзін шығыстың, хорезмшах Мұхаммедті батыстың қағаны ретінде танып, араларыңда татулық болуын қалайтындығын айтты. Екі ел арасында сауда қатынасының жақсы дамуына, саудагерлердің екі жақтан қарсылықсыз келіп кетуіне баса назар аударды. Шыңғысхан саудагерлердің өз елінде жан-жақты қарсылыққа тап болмауына сөз берді /103/. Бұған керсінше Ала ад-дин Мұхаммедтің түп мақсаты саудагерлердің екі ел арасындағы сауда жасауы емес, Шыңғыс ханның беделінің қаншалықты екенін білу болатын /104/.

Керуенде Шыңғыс ханның сұлтанға керуен жайыңда және жақсы тілектер айтқан хат жолдаған болатын. 1218 жылы Отрар каласына келген керуенді қыпшақ Қайырхан қабылдайды. К.д Оссон өз кітабында Қайырханды осы байлықтың барлығын өзім иемденсем деген арам ойға бой алдырып, керуендегілерді тұтқынға алады әрі хорезмшах Мұхаммедке бұларды Шыңғыс ханның жансыздары деп хабарлайды. Жувейни мен Ибнул Есирдің келтірген деректеріне сүйенсек ол кезде сұлтан Иракта болған. Қайырхан сұлтанға осы керуеннің тыңшылыққа келгенін хабарлайды. Хабарды алған хорезмшах олардың өлтірілуіне әмір береді /113/. Қайырхан әмірді орындап, қазыналарын сұлтанға жібереді. Алайда олардың ішінен біреуі қашып шығып болған бәрін Шыңғыс ханға хабарлайды. Сұлтан Ала ад-дин Мұхаммед жіберген елшілермен саудагерлер қай кезде келмесін тыңшылықпен келіп жүр деп тусінген және Отрардағы саудагерлердің өлтірілуіне әмір берген /114/. Шыңғысхан жаңадан тағы бір елшілік тобын құрып, хорезмшахқа жіберді. Бұл елшілікті Хорезмдік Ибн Кефрес Бұғрани және екі татар бастап келді. Шыңғысхан елшілікті жіберіп былай деді. Біз еліміздің ешқандай саудагерлеріне тиіспейміз деп келіскен едік, бұл іс өз қолыңмен істелмесе, қылмыстыны өз қолыма бер және керуендегі дүние мүлікті қайтар деп сәлем жібереді /115/. Хорезмшах Ала ад-дин Мұхаммед бұл талапты орындамағаны былай тұрсын, келген елшілерді де өлтіруге бұйрық береді. Бұл Шыңғыс ханның Хорезмге қарсы соғысына себеп болды.

М.Шахановтың Оңтүстік Қазақстан газетінде жариялаған "Отрар Қасыреті туралы жаңа дерек" атты мақаласында Отрардағы елшілердің өлтірілуіне Қайырхан және хорезмшах Мұхаммедтің ешқандай кіңәсі жоқ дейді. М.Шахановтың сүйеніп отырған дерегі 1842 жылы - Ресей армиясының бас штабында генерал-лейтенант профессор М.И. Инанин "Монғол-татарлардың және Орта Азия Халықтарының Шыңғысхан мен Темірлан кезіндегі соғыс өнері" деген тақырыпта баяндама жасаған. Бұл еңбек 33 жылдан кейін Санкт-Петербургкте тиісті орындар үшін 300 дана болып басып, құпия сақталған көрінеді. Осы баяндаманың жаңадан табылған қосымша бөлігінде, заманыңда Шыңғысхан қолданған тыңшылық барлау тәсілдеріне кең орын берілеген, осыған сүйене отырып академик Рустам Рахманалиевтің Москваның "Прогресс" басылымынан шығарған " түркілер империясы" атты 912 беттік еңбегі жарық көрді. «Н 1218 г. Чингисхан послал второй караван, роскошнее первого. Караван достиг границ Отрара и был уничтожен стражниками крепости. Возможно, необычайное долготерпение хана объясняется влияниеми его советника Елюй Чуцая, пытавшегося установить добрососедские отношение с Хорезма? Возможно. Однако по мнению военного историка генерел- лейтенента, профессора М.И.Иванина все обстоялоиным оброзом. И, прежде всего, долготерпение Чингисхана, объясняется хорошо продуманным провакационным ходам, дабы развязать войну с Мухаммедом Хорезмским. Что касается жестоких мер, предпринятых по отношению к дипломатичской мисси Чингисхана, то действительно при въезден Отрара, пограничным фортпост, весьимеющийся товар стражниками крепости был конфискован, а прочвивших неповиновение, н том числе Чингисхана подвергли уничтожению. Это каварная и жестокая расправа с караваном была запланирована и исполнена военной разведкой Чингисхана. Правитель Отрара Каирхан не совершал этого преступления. Летописцы характеризуют Каирхана как яркую, неординарную личность, спасобную зажечь собственным патриотизма народ»

Кейбір тарихшылар әскери барлау жұмыстарымен тыңшыларды пайдалануда және қарсыласына түрлі-түрлі арандату тәсілін қолдану шыңғысхан және Наполеон тұсыңда қатты дамығанын жазады. Тіпті өмірінің соңында өліміне жиналған мыңдаған тілектес адамдарды түгел қырғызып тастауға бұйрық берген. Шыңғыс ханның өз тапсырмасымен хорезмшах сұлтанына алтын, күміс, алуан түсті жібек маталар сыйға апара жатқан 450 саудагер бұйым болып па? Оларды әлгіндей жансыздары арқылы өлтірткізіп хорезмшах Мұхаммедке соғыс ашу үшін кінәнің барлығын Қайырханға жапқан деп келтіреді.

Шыңғысхан Бұғрани бастаған жүз елшімнің өшіне өш аламын, сарт ауылдардың сазайын тарттырамын деп жорыққа шықты /116/. Десекте Отрардағы саудагерлердің өлтірілуі сұлтан тарапынан болмай, Қайырханның өзі істегенде де оны Шыңғыс ханға бере алмайтын еді, хорезмшах Мұхаммед. Себебі: Қайырхан бұл орынға Теркен Хатунның ықпалымен отырған болатын. Сонымен қатар хорезмшах әскерінің қолбасшыларының көбісі Қайырханның тайпаластары болатын. Бұл қыпшақтар өз тайпаластарыы үшін жандарын беруге даяр болған. Оған дәлел келтіретін болсақ хорезмшах Текеш Қадыр Буке ханға жорық жасағанда, қол астындағы қыпшақ қолбасшылары өз тайпаластары жағына шығып кетіп, хорезмшах Текештің жеңілісімен аяқталған болатын. Міне сондықтн сұлтан хорезмшах Мұхаммед қалай болса да бұл талапты орындамаған болар еді. Ал бұан керсінше Абдулкерім Өзайдын осы істер барысында хорезмшах Мұхаммед тар түсінікте ойламағанда және Орардағы саудагерлердің өлтірілуіне байланысты, Шыңғыс ханның талабын орындағанда жағдай басқаша болар еді дейді /117/. Оның дәлелі Күшлікке қарсы күресін бтірмеген және Қытай, танғұгтарға жасалған жорығын бітірмеген Шыңғысхан, сырттан қарағанда өте куатты саналған хорезмшах мемлекетіне соғыс аша алмайтын еді дейді. Менімше бұл жорамал онша дәл келе бермейтін сияқты. Себебі: Шыңғысхан үш күн, үш түн аза тұтып бұл жорыққа қатты әзірлікпен кірісті.

Шыңғысхан хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінің санын ешкім дөп басып айта алмайды. Одақтастары Жетісу қарлұқтары және Шығыс Түркістан ұйғырларымен қосқанда 150 мың жауынгері болған /118/. Ислам тарихшыларының мәліметтеріне сүйенсек 150-200 мыңдай болған. Жорық 1219 жылдың қыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Сол кездегі деректерге сүйенсек, Шыңғысхан әскерін Ертістен Сырдарияға дейін бұрынғы жаулап алушылар жүрген жолмен Жетісу арқылы жүрген.

өлең. Біз өлгенен кейін дүние теңіз болсын, не сағым болсын, біз үшін бәрібір /124/.

Арас, Елешкирт, Малазгирт, Хани жолымен Амид маңына 1231 жылы келіп тоқгады. Баргири-Ахлат жолымен келген монғолдар Дижле көпірі маңында хорезмшах Жалал ад-динге түтқиылдан шабуыл жасады. Әскері қырғынға ұшыраған хорезмшах Меяфаркын аумағына қашты. Сұлтан Жалал ад-диннің қалаи. өлгені жайыңда ешкім дөп басып айта алмайды. Сол кездегі аңыздардың біріне сүйенсек монғол әскерлері қуғанда тауға өрмелеп кеткен сұлтанды қашқындар (бұлікшілер) өлтірген десе, екінші бір аңыз Жалал ад-дин Амид тауына барып кешті өткізбек үшін күрке қүрады. Тау адамдары сұлтанның киімін алу үшін оны пышақтап өлтірген дейді. Алайда халық арасында сұлтанның сол кезде өлмегені, тірі екені әрі өмір сүріп жатыр деп сенеді. Халық арасындағы аңызды естіген монғолдар жылдар бойы хорезмшах Жалал ад-динді іздеп әуре сарсаңға түскен. Сұлтанның өлімінен кейін қолбасшылар Түркия салжұқ мемлекетіне, қалған бөлігі Сирия, Алжир аумақгарына бытырап кетті.

Қай заманда болмасын түрік мемлекеттері жалғасын тауып, мемлекеттігін құра алады деп ойлап, хорезмшах Жалал ад-дин өзін "Ұлы Салжұқ мемлекетінің" мирасқоры етіп қабылдаған. Жалал ад-дин түрік-ислам тарихындағы батыр және бахадүр сұлтандардың бірі болып табылады. Грузия және монғолдарға қарсы күресте, ислам әлемінде, исламды қорғаушы бір қаһарман ержүрек батыр болып табылады.