3 Ɉԕɭɥɵԕɬɚԕɨɥɞɚɧɵɥԑɚɧɲɚɪɬɬɵɛɟɥɝɿɥɟɪ Грамматикалық материалдар
Үш топ қа бө лі ніп, тап сыр ма лар ды орын даң дар. 1-топ
жүктеу/скачать 3.57 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5.
Үш топ қа бө лі ніп, тап сыр ма лар ды орын даң дар. 1-топ. Алғашқы оқылым мә тініне рецензия дайындаңдар. 2-топ. «Қасиетті қамшы» мәтінінің аннотациясын жазыңдар. 3-топ. Мәтін нормаларын (мәтін құрылымы, азатжол) сақтап, «Әр қа зақ тың тө рін де дом бы ра мен қам шы тұр са, ру ха ни жаң ғы- ру – осы» деген пікірді дамытып, өз ойларыңды «ПСМТ» фор му ла- сы ар қы лы білдіріңдер. 1-сөй лем: «Ме нің ой ым ша, …». 2-сөй лем: «Мен оны бы лай тү сі не мін: …». 3-сөй лем: «Мен оны мы на де рек тер мен, мы сал дар мен дә лелдей ала мын: …». 4-сөй лем: «Осы ған бай ла ныс ты мен мы на дай қо ры тын ды ше шім ге кел дім: …». 6. Өз өңірлеріңнен шыққан батырлар, ақын-жыраулар, шешендер мен көсемдер ту ра лы де рек тер мен аңыз-әң гі ме лер ді негізге алып, өлең шығарып көріңдер немесе ойтұжырым дайындаң дар. 183 §6. Өл ке та ри хы нан сыр шер те тін ес ке рт кіш тер 1. Мә тін ді оқып, та қы ры бы мен ав тор көз қа ра сын анық таң дар. Мә тін маз мұ ны бой ын ша проб ле ма лық сұ рақ тар дай ын дап, бір-бі рің нің сұ рақ тар ыңа жау ап бе рің дер. Бо рал дай қо ры мы көш пен ді ха лық тар дың өр ке ние ті ре тін де еліміздің та ри хын да ай тар лық тай ма ңыз ға ие. Ежел гі көш пен ді лер дің мә де ние ті, қай ма ғы бұ зыл ма ған салт-дәс тү- рі нің та ри хы скиф-сақ дәу ірі нен бас тау ала ды. Олар дың өмір сүр ген ай ма ғы мен тұр ғы лық ты ме кен де рі, тұр мыс та қол- дан ған зат та ры мен ша ру ашы лы ғы – бү гін де та рих. Ал сол та рих ты көз бен кө ріп, кө ңіл мен се зі ніп қай ту ға Ал ма ты тұр- ғын да ры мен қо нақ та ры ның зор мүм кін ді гі бар. Ежел гі көш- пен ді лер та ри хы нан сыр шер те тін ай мақ тың бі рі – Бо рал дай сақ қор ға ны та ри хи-мә де ни ау ма ғы. Бо рал дай сақ қор ға ны ар хе оло гия лық саябағы – ежел гі көш пен ді ха лық тың бү гін ге жет кен бір ес ке рт кі ші, салынған уақыты б.з.б. VI ғасырмен сәйкес келеді. Ал ма ты қа ла сы ның сол түс тік ба тыс ай ма ғын да, Үл кен Ал ма ты өзе ні нің сол жақ жа ға ла уын да ор на лас қан. Сол түс ті гін де Бо рал дай ауы лы мен, оң түс ті гін де Үл кен Ал ма ты ка на лы мен шек те сіп, Бо рал дай үс тір ті нің бір бө лі гін алып жа тыр. Бұл қо рым ның ұзын ды ғы 184 3 км бол са, ал ені 800 метр дей ау мақ ты алып жат ыр. Осы 430 гектар ау мақ ты алып жат қан Бо рал дай сақ қор ған- да ры ар хе оло гия лық саябағында 47 сақ жә не 200-ден ас там үй сін қор ғаны ор на лас қан. Аса үл кен қор ған дар дың би ік ті гі 10–14 метр ге дей ін же те ді. Ал диа мет рі 80–150 метр ді алып жа тыр. Осы уа қыт қа дей ін та ри хи ес ке рт кіш те рі мен та би ғи ланд шаф ты сақ тал ған. Сақ қор ған да рын тұр ғы зу үшін тас, то пы рақ, кір піш ке сек те рі си яқ ты құ ры лыс ма те ри ал да ры ның бір не ше мың тон на сы пай да ла ныл ған. Олар ды кө те ру үшін сол кездің өзінде-ақ құ ры лыс өне рі нің өзін дік тех но ло гия ла ры бол ды. Жо ба же тек ші сі, ар хеолог Рус лан Шер ба ев: «Бұл қор ған- дар ға бір не ше мың жыл бол са да, осы күн ге дей ін еш бү лін бей сақ та лып кел ді. Олар ға тө не тін жал ғыз қау іп – жа қын ма ңай- да ғы қа ла кө ле мі нің ке ңеюі. Бі рақ бұл қор ған дар ашық ас пан ас тын да әлі талай мың жыл тұ ра ала ды. Бо рал дай сақ қор ған- да ры – Қа зақ стан ның қа си ет ті ме ке ні. Бұл сая бақ жа қын да ға на «Қа зақ стан ның қа си ет ті геог ра фия сы» жо ба сы ның ті зі мі не ілік ті. Со ны мен қа тар қор ған дар ды ЮНЕС КО-ның дү ниежү зі лік мұ ра ла ры қа та ры на қо су ұсы ны сы да жос пар- ла нып отыр. Бұл ау мақ қа жер лен ген адам дар – тай па лық жә не ді ни кө сем дер, даңқ ты қол бас шы лар, сақ тай па ла ры ның бет ке ұс тар тұл ға ла ры. Осы де рек тер ді не гіз ге ала оты рып, бұл қо рым ды Қо жа Ах мет Ясауи ке се не сі мен са лыс ты ру ға әб ден бо ла ды», – де ді. (азА парат) 2. Мә тін ді оқып, таң ба лы тас тың 10 түр лі қа сие тін атаң дар. «Өсе тін ел та ри хын тас пен жа за ды, өше тін ел та ри хын жас пен жа за ды» деп да на хал қы мыз айт пақ шы, Ал ма ты об лы сы Жам был ау да нының Мә ті бұ лақ ауылдық ок ру гі ау - ма ғын да ор на лас қан ашық ас пан ас тын да ғы Таң ба лы Мем ле- кет тік та ри хи-мә де ни жә не та би ғи қо рық-му зейі – қа зақ хал- қы ның ға на мақ та ны шы емес, ЮНЕС КО-ның Бү кі л әлем дік мә де ни мұ ра лар ті зі мі не ен ген аса құн ды жә ді гер ле рі міз, кие лі та ри хи ме кен. Таң ба лы ар хе оло гия лық ке ше ні – жо ға лып кет кен да ла өр ке ние ті нің ерек ше куәге рі және қор ша ған ор та ға бей ім де лу дің, та би ғат пен үн де су жә не та би ғи ланд шаф ты 185 эко ло гия лық за лал сыз пай да ла нудың үл гі сі. Мұн да рес пуб- ли ка лық ма ңы зы бар ес ке рт кіш тер са ны 100-ге жу ық. Атап айт сақ, ар хе оло гия лық қор ған дар, қо рым дар мен қо ныс тар . Ашық ас пан ас тын да ғы қо рық-му зей ін де гі ерек ше қор ға- ла тын ор таң ғы ай мақ та 5000-ға жу ық жар тас су рет те рі (пет- рог лиф тер) кез де се ді. Таң ба лы қо рық-му зейі Ал ма ты қа ла сы нан сол түс тік-ба- ты сқа қарай 170 км жер де, Қа ра бас тау ауы лы нан 4 км өңір де ор на лас қан. Бұл қо рық ау ма ғы ның жал пы ау да ны 3800 гек- тар жер ді құ рай ды. Елорданың сим во лы на ай нал ған мә уелі бәйтеректің суреті ең алғаш рет б.з.б. XII–X ға сыр лар да ғы (қо ла дәу ірі) Таң ба- лы да ғы жар тас қа са лын ған. Шат қал да ғы мәу елі бәй те рек су ре тінің сол кез дің өзін де-ақ құн ды лы ғы жо ға ры бол ған- ды ғы анық. «Азия дау ысы» фес ти ва лі нің эмб ле ма сы на ай нал ған Күн бас ты Құ дай дың су ре ті нің ор на лас қан же рі де Таң ба лы шат- қа лы. Бұл ке шен – әлі де зерт теуді, қор ғауға алуды қажет ететін адам зат тың та ри хи-мә де ни мұ ра сы. Таң ба лы қо ла дәу ірі нен түр кі дәу ірі не дей ін гі ба ба лар дың «Мәң гі лік Ел» ор на ту жо лы бей не лен ген рә міз дер жүй есі деу ге бо ла ды. Мы са лы, жар тас та ғы бө рі лі бай рақ кө тер ген, ту жел бі рет кен салт ат ты жау ын гер лер ел дік тің, ер лік тің, Отан үшін кү ре стің бейнесін жас ұр пақ қа паш етіп тұр ған дай. Не гіз і, музей тас қа қа шал ған 250 су рет тен құ ра ла ды. Қа зір гі кез де Таң ба лы да ғы жа ңа ту рис тік ба ғыт тың да муы, ашық ас пан ас тын да ғы та ри хи мұ ра лар құн ды лы ғы ның ал дың ғы орын да тұ руы – бү гін гі күн нің бас ты тала бы. (Ерлік Әлім 'лов, Табалы Мемлекеттік таби и оры -музейіні директоры) |